W manifeście Brunona Jasieńskiego stanowiącym część jednodniówki futury-stów z 1921 roku czytamy: „Wojna wszechświatowa wraz z olbrzymim przesunię-ciem się całych państw, warstw i narodów pociągnęła za sobą wielkie przesunięcie wartości”1. Przesunięcie wartości, o którym pisze jeden z kluczowych przedsta-wicieli polskiego futuryzmu, przychodzi do Polski z dwunastoletnim opóźnie-niem w stosunku do Włoch (manifest Filippa Tommasa Marinettiego ukazał się w 1909 roku) oraz z dziewięcioletnim w stosunku do rewolucyjnego manifestu Dawida Burluka, Włodzimierza Majakowskiego i Wiktora Chlebnikowa w Ro-sji (1912 r.). Pierwsi wysławiali wojnę i przyłączyli się do propagandy faszystow-skiej, drudzy ogłosili wspólnotę interesów z autorami rewolucji październikowej 1917 roku, natomiast polskie ruchy awangardowe zapisały się zupełnie innym i nowatorskim przepracowaniem problemu walki z przeszłością. W moim artyku-le spróbuję odpowiedzieć na pytania o to, w jaki sposób czołowi przedstawicieartyku-le polskiej awangardy kreują własny, częściowo zadłużony u swoich poprzedników, ale jednocześnie niezależny i odpowiadający nowym realiom społeczno-politycz-nym, program walki o nowoczesność. Głównym przedmiotem moich rozważań będą pojęcia, problemy i postulaty ekonomiczno-społeczne zgłaszane w pierw-szych manifestach literackich awangardystów i futurystów.
Wojna
Manifest Marinettiego w kilku punktach wyraźnie wskazuje na konflikt i wal-kę, a nawet na wojnę jako podstawowy mechanizm futuryzmu. Marinetti pisze:
1 B. Jasieński: Do narodu polskiego. Manifest w sprawie natychmiastowej futuryzacji życia.
W: Antologia polskiego futuryzmu i Nowej Sztuki. Red. B. Antoniukowa. Wrocław–Warszawa–Kra-ków–Gdańsk 1978, s. 7.
Nie ma już piękna poza walką. Twór, który nie ma charakteru agre-sywnego, nie może być arcydziełem. Poezja musi być podejmowana jako gwałtowne natarcie na siły nieznane, celem rzucenia ich pod nogi człowiekowi [...]
Chcemy sławić wojnę – jedyną higienę świata – militaryzm, patrio-tyzm, gest niszczycielski anarchistów, piękne idee, za które się umiera, oraz pogardę dla kobiet [...]
Chcemy zburzyć muzea, biblioteki, akademie wszystkich rodzajów, chcemy zwalczać moralizm, feminizm i wszelką oportunistyczną lub utylitarną podłość2.
Agresja i konflikt są przez włoskiego poetę przedstawiane jako kategorie estetyczne, a jego manifest nabiera charakteru wojennej deklaracji. Futuryści wypowiadają wojnę przeszłym artystom, kulturze, sztuce, określonym prądom społeczno-politycznym. W pierwszym manifeście futuryzmu mocno wybrzmie-wają takie słowa jak: wojna, militaryzm, agresja, walka, natarcie, zwalczanie, bu-rzenie. Słownictwo z porządku wojskowego po raz pierwszy w takim skupieniu pojawia się w jednym, krótkim, a co najważniejsze – programowym – tekście definiującym literaturę. Nie ma wątpliwości, że wykorzystanie leksyki wojenno- -konfliktowej jest zabiegiem mającym przekształcić manifest w narzędzie służące do walki. Artyści w otwarty sposób stawiają się nie tylko w pozycji orędowni-ków konfliktu, ale przede wszystkim w pozycji wojowniorędowni-ków, którzy dążyć będą do otwartej walki z literacką przeszłością. Będą oni ten konflikt podgrzewać nie tylko na papierze – stąd szereg performansów artystycznych, spotkań w teatrach, publicznych kłótni z widownią etc. Futuryści włoscy za pomocą manifestów prowadzą zatem pierwszą zakrojoną na taką skalę literacką kampanię wojen-ną, która zlewa się z patriotycznymi postulatami, aby ostatecznie na wieczorze w mediolańskim Teatro Lirico, jak pisze Christa Baumgarth, wyraźnie zaakcen-tować swoją polityczną agendę. Marinetti krzyczy wtedy do publiczności: „Nasz pierwszy wniosek futurystyczny powinien brzmieć: Precz z Austrią!”3. Warto pamiętać, że Austria utrzymywała swoje wpływy we Włoszech od XVIII wieku, wielokrotnie blokowała także próby zjednoczenia Włoch jako królestwa, stąd hasła negatywne wobec Austrii miały niemały wydźwięk polityczno-społecz-ny, funkcjonowały ponadto jako prowokacja w stosunku do sił porządkowych, które dokonały aresztowania Marinettiego. Obok haseł antyaustriackich Mari-netti akcentował także walkę z katolickim klerem, który odgrywał znaczącą rolę
2 F.T. Marinetti: Manifest futuryzmu. Cyt. za: Ch. Baumgarth: Futuryzm. Przeł. J. Tasarski. War-szawa 1978, s. 35.
3 Ibidem, s. 66.
jako opozycja rządowa od czasów Risorgimenta. Literacka wojna futurystów nie sprowadza się zatem jedynie do postulatów estetycznych, do głoszenia określo-nej poetyki, przybiera ona formułę agitacji polityczno-społeczokreślo-nej, działania de-struktywnego wymierzonego w wyraźnie sprecyzowanego wroga pod postacią instytucji kultury, starszych artystów, określonej opcji politycznej (proaustriac-kiej oraz prokatolic(proaustriac-kiej), postaw odmiennych od patriotyzmu i nacjonalizmu4. Taki kształt kampania wojenna futurystów zawdzięcza przede wszystkim patrio-tyzmowi Marinettiego, który – wedle Baumgarth – metamorfozę z „kosmopo-lity o paryskim zabarwieniu”5 do patrioty-reformatora przeżył po swoim poby-cie w kontrolowanym przez Austriaków Trieśpoby-cie, tam zrodził się w nim projekt odnowy światopoglądowo-literackiej6 w duchu panitalizmu i tam też skierował Marinetti pierwsze kroki swojej kampanii recytatorskiej, która zjednała mu wie-lu zwolenników. Futuryzm włoski przybrał także wyjątkową strategię politycz-ną, o czym pisze Christine Poggi:
Co znaczące, po Akcie założycielskim i manifeście futuryzmu we wczesnym marcu 1909 r. pojawił się pierwszy Polityczny manifest do wyborców-futurystów. Zgrany w czasie, aby pokrywał się z kampanią wyborczą do parlamentu w 1909 roku, drugi manifest futurystyczny Marinettiego wzywał wyborców do zajęcia antyklerykalnego, antyso-cjalistycznego i antytradycjonalistycznego stanowiska, jednocześnie opowiadając się za włoskim patriotyzmem i ekspansją militarną7.
Zgranie manifestu z wyborami parlamentarnymi to jeden z pierwszych przy-padków, kiedy przedstawiciele świata literackiego tak aktywnie i bezpardonowo starali się ingerować w polityczne wybory obywateli, co stanowić będzie specyficz-ny rys futuryzmu włoskiego. Natomiast w 1915 roku w swoim Polityczspecyficz-nym ruchu futurystycznym opublikowanym na łamach „Le Futurisme” Marinetti powiąże swój projekt polityczny z metaforą Włoch jako drednota:
W naszych oczach Włochy mają kształt i moc pięknego drednota, któremu towarzyszy mały szwadron wysp-łodzi torpedowych. Jeste-śmy dumni z wieści, że wojowniczy duch, który porusza cały kraj, jest równy naszemu własnemu, i nawołujemy rząd włoski, który nareszcie
4 Baumgarth pisze: „Te nowe, wielkie Włochy miały w pojęciu futurystów dwóch arcywrogów, których bezwarunkowo należy zniszczyć: Austrię i Watykan”. Ibidem, s. 195. Autorka wyraźnie pod-kreśla, że futuryści włoscy szukali alternatywy zarówno wobec monarchii, jak i ustroju republikań-skiego, stąd skupili się oni na projekcie atecrazii – rządach artystów i fachowców, które polegają na panowaniu sztuki i wiedzy (technokracja). Zob. ibidem, s. 202–206.
5 Ibidem, s. 30.
6 Ibidem, s. 30.
7 Ch. Poggi: Inventing Futurism: The Art and Politics of Artificial Optimism. Princeton 2008, s. 1–2.
stał się futurystyczny, by kolosalnie wzmocnił zasięg swych narodo-wych ambicji8.
Dla przypomnienia: drednoty były aż do czasów II wojny światowej postrze-gane jako symbole potęgi militarnej, o czym świadczą międzynarodowe konferen-cje zorganizowane w Waszyngtonie w latach 1921–1922 oraz w Londynie w 1930 roku, które ograniczały możliwość budowy statków tego typu, aby spowolnić świa-towy wyścig zbrojeń. Porównanie Włoch do pływającej twierdzy może nie było zbyt oryginalne, miało natomiast wyraźny wydźwięk nie tylko nacjonalistyczny, ale retorycznie łączyło się wyraźnie z politycznym postulatem ekspansjonizmu i uzasadniało go w przestrzeni metaforycznej.
Wobec tak wojenno-nacjonalistycznego charakteru futuryzmu włoskiego inaczej wyglądał pierwszy manifest kubofuturystów rosyjskich Burluka, Maja-kowskiego, Kruczonycha i Chlebnikowa Policzek smakowi powszechnemu. Po-mimo agresywnego tytułu manifest futurystów rosyjskich nie epatuje tak bardzo wojenną retoryką jak teksty Marinettiego, a jego twórcy skupiają się bardziej na zaznaczaniu własnego dystansu do tradycji i poprzedników przy użyciu agresji es-tetycznej:
Umyjcie ręce, które dotykały ociekających śluzem książek, napisa-nych przez niezliczonapisa-nych Leonidów Andriejewów. Wszystkich tych Maksimów Gorkich, Kurpinów, Błoków, Sołogubów, Awierczenków, Czornych, Kuzmianów, Buninów itd. itd. – oni potrzebują jedynie da-czy nad rzeką. Taką nagrodę daje los krawca.
Z wysokości drapaczy chmur patrzymy na ich nieistotność.
Nakazujemy uczcić prawa poetów:
1. Zwiększyć w słowniku objętości słów arbitralnych i pochodnych (innowacja słowna).
2. Nieprzejednanie znienawidzić wcześniejszy język.
3. Z przerażeniem stronić od własnego dumnego czoła, z mioteł kąpielowych zrobionego przez was wieńca taniej sławy.
4. Stać na skale słowa „my” pośród morza gwizdów i oburzenia9.
Futuryści rosyjscy walczą z przeszłością w imię zupełnie innych ideałów niż ich włoscy poprzednicy10. Jak widać, już w pierwszym punkcie ich manifestu
8 F.T. Marinetti: The Futurist Political Movement. W: Futurism. An Anthology. Red. L. Rainey, Ch. Poggi, L. Wittman. New Haven, London 2009, s. 217.
9 D. Burluk, W. Chlebnikow, A. Kruczonych, W. Majakowski: Policzek smakowi powszechnemu.
http://www.futurism.ru/a-z/manifest/slap.htm (dostęp: 01.09.2015).
10 Na ten fakt zwraca także uwagę Nina Kolesnikoff, która w swojej książce poświęconej twórczo-ści Jasieńskiego pisze: „Militaryzm Marinettiego i dyscyplina nacjonalistyczna były całkowicie obce
zaakcentowana zostanie innowacja słowna, która zwiastować będzie późniejsze narodziny formalizmu rosyjskiego, a tekst manifestu z 1912 roku całkowicie pomija wszelkie kwestie narodowe i polityczne. Co ciekawe, w artykule Wło-dzimierz Majakowski a socjalizm Rafał Czachor wyraźnie wskazuje, że czołowy rosyjski poeta futurystyczny konsekwentnie reprezentował postawę pacyfi-styczną:
Swoją kontynuację znalazła więc antywojenna myśl Majakowskiego wyrażana przez niego już wcześniej, chociażby w wierszu Ja i Napo-leon. Poeta w swych „pacyfistycznych” manifestach był bardzo bliski poglądom wyrażanym przez obóz bolszewicki, a zwłaszcza Włodzi-mierza Lenina. Poemat Wojna i człowieczeństwo zawiera ostrą krytykę świata kapitalistycznego. Rozpoczyna się od obrazu burżuazyjnego społeczeństwa, które samo zapędziło się w ślepą uliczkę i rozpoczyna imperialistyczną wojnę11.
Czachor zwraca uwagę na istotny dla porównania włoskiego i rosyjskiego futu-ryzmu fakt, na zupełnie inną politycznie agendę: z jednej strony dążenie do kon-fliktu jako siły napędowej narodu i sztuki, z drugiej strony postrzeganie konkon-fliktu – i warto dodać, że mowa tu o konflikcie klasowym – jako efektu imperialistycz-nej polityki prowadzącej do okropieństw wojny. Nie można jednakże zapominać o istotnym fakcie w życiu samego Majakowskiego jako wojownika futuryzmu, o którym przypomina Czachor:
Ostatni etap drogi twórczej Włodzimierza Majakowskiego przed przewrotem bolszewickim to szczególnie gorący dla Rosji okres mię-dzy dwoma rewolucjami 1917 roku. Najważniejsze wydarzenia zacho-dziły w Piotrogrodzie – rosyjskiej stolicy, gdzie też służył w wojsku w tym czasie Majakowski. Obalenie caratu artysta przyjął z ogromnym zadowoleniem [...]12
Majakowski-pacyfista to jednocześnie Majakowski-żołnierz i zwolennik rewo-lucji, walczący nie o wojnę, ale o koniec monarchii wyzyskującej poddanych. Pod-danych, których – co warto podkreślić – Majakowski spotkał, podobnie jak Ma-rinetti swoich zwolenników, podczas futurystycznych wieczorów recytatorskich jeszcze przed wybuchem wojny. Ten rozdźwięk pomiędzy Majakowskim sprzed
futurystom rosyjskim, którzy zaczynali jako rzecznicy wolności w duchu anarchizmu, podążali na-tomiast w stronę rewolucji”. N. Kolesnikoff: Bruno Jasieński: His Evolution from Futurism to Socialist Realism. Waterloo 1982, s. 20.
11 R. Czachor: Włodzimierz Majakowski a socjalizm. „Rocznik Instytutu Polsko-Rosyjskiego”
2012, nr 1 (2), s. 53.
12 Ibidem, s. 55.
rewolucji i Majakowskim po rewolucji wyraźnie kreśli Czachor jako zmianę świa-topoglądową:
Wzywa on zatem futurystów do uczestnictwa w życiu społecznym, dostrzega konieczność przeniesienia postulatów literackich na grunt dnia codziennego [...] Rola poetów sprowadza się do przewodnictwa masom w awangardowym pochodzie13 .
Można powiedzieć, że ta zmiana zbliżyła rosyjskiego poetę do postawy prezen-towanej przez nacjonalistycznie zaangażowanych w życie społeczne i polityczne futurystów włoskich. Pojawiające się coraz częściej po 1918 roku w twórczości Majakowskiego hasła walki klas oraz nawoływania do wspólnego rewolucyjne-go marszu świadczą ostatecznie o tym, że futuryzm rosyjski również zwrócił się w stronę retoryki konfliktu. Należy jednak podkreślić, że różne, a raczej całko-wicie sprzeczne, były agendy obu futuryzmów, stąd futuryzm włoski splata się z patriotyzmem i nacjonalizmem, zaś futuryzm rosyjski z rewolucją proletariacką i postulatami komunizmu14.