Niechciana ciąża – uniwersalny temat filmowy

W tej części pracy w sposób przeglądowy zostaną omówione utwory filmowe powstałe w różnym okresie i kręgach kulturowych. Na główne ramy odniesienia składają się: ujęcie tematu oraz kontekst społeczno-kulturowy (kraj, czas, rzeczy-wistość społeczna). Kategoriami ważnymi dla tej socjologicznej analizy okazały się: zawiązanie i rozwiązanie problemu niechcianej ciąży, wartościowanie proble-matyki na ekranie, elementy ideologii, a także obrazy i historie aborcji (ich po-wody, okoliczności, następstwa, emocje kobiet i mężczyzn). Znalazły się tu zatem utwory, w których problem ukazano realistycznie i drobiazgowo, a także dzieła, jedynie nawiązujące do tematu (np. poprzez decyzję bohaterki, która to decyzja z czasem uległa zmianie). Wypada zauważyć, że kino zazwyczaj obrazuje ciążę jako problem, gdy kobieta znajduje się w trudnych warunkach życiowych, spo-łecznych. A zatem mowa o przerwaniu ciąży z takich powodów.

W drodze selekcji zrezygnowano z analiz porównawczych pomiędzy literaturą piękną i jej ekranizacjami, ograniczając się do wskazania kanonicznych adaptacji. Temat zasługuje na odrębne omówienie1. Zarysowany tu szkic jest niewystarcza-jący dla pełnego, szczegółowego zobrazowania badanych kwestii. Rozpatrywano dzieła znane i funkcjonujące w obiegu2 światowym (amerykańskim, europejskim,

1 Perspektywę takich badań kreśli np.: J. Kuźnicka, Gry adaptacyjne we współczesnym kinie, Piotrków Trybunalski 2003.

2 Filmy stare i najstarsze można dziś zobaczyć za pośrednictwem sieci, np. w serwisie YouTube czy różnych vod, nośników (vhs, dvd). Liczne przykłady filmowe wskazane w tym rozdziale

polskim), co z perspektywy komunikacyjnej funkcji kina znajduje uzasadnienie. Natomiast nie uwzględniono przykładów dzieł kina radzieckiego i postradzieckie-go, a także wytworów kinematografii innych państw z bloku wschodniego.

Wstępna analiza źródeł wykazała, że nieplanowana ciąża jest elementem sto-sunkowo często pojawiającym się w scenariuszach filmowych, rzadko jednak bywa osią akcji kinowej. Aborcja lub myśl o niej staje się jednym z wielu elemen-tów fabuły. Natomiast jeśli już reżyserzy czynią z tego problemu pewien ważny element fabuły, najczęściej trywializują temat. Wówczas powstaje materiał kome-diowy lub ckliwe, komercyjne obrazki, które można sprowadzić do banału: „i żyli długo i szczęśliwie”. Poważnych, autorskich filmów o nieplanowanej ciąży robi się niewiele. W USA mówi się o zasadzie „niezrażania publiczności”3. Wydaje się jed-nak, że to nie odbiorcy żywią obawy wobec poważnej tematyki przedstawień, lecz twórcy lękają się brać na warsztat tak kontrowersyjny i złożony problem. Przed-sięwzięcia filmowe zależą od systemu normatywnego, kulturowego i polityczne-go. Ostrożność w podejmowaniu kontrowersyjnej tematyki może wynikać z tego, że filmowcy wolą trzymać dystans wobec spraw zaangażowanych ideologicznie. Tymczasem możemy zauważyć, że obrazy autorskie w Europie poruszające temat niechcianej ciąży są realizowane przez cenioną kadrę zawodową. Dobry odbiór fil-mów przez publiczność kinową oznacza zainteresowanie społeczne, a nagrody na najważniejszych festiwalach filmowych potwierdzają uznanie w profesjonalnym obiegu krytycznym.

W kinie światowym utwory z wątkiem aborcji realizowano we wszystkich ga-tunkach filmowych, o czym świadczą poniższe układy:

• horrory, thrillery, filmy grozy – np.: Kruk (1943), reż. Henri-Georges Clo-uzot; Niania (1965), reż. Seth Holt; Obłęd i krew (1970), reż. Robert Vincent O’Neill; Czarne święta (1974), reż. Bob Clark; Nawiedzony dom (1999), reż. Mitch Marcus; Pro-Life (2006), reż. John Carpenter; Przesilenie (2007), reż. J. Brandon Johnson;

• komedie – np.: Na zawsze? (1988), reż. John G. Avildsen; Złe i gorsze, (1996), reż. Alexander Payne; 3 minutes (2003), reż. Maurice A. Dwyer; Wpadka (2007) reż. Judd Apatow; Juno (2007), reż. Jason Reitman; Kelnerka (2007), reż. Adrienne Shelly; Wszyscy święci (2004), reż. Brian Dannelly; Skagerrak (2007), reż. Søren Kragh-Jacobsen;

• dramaty – np.: Smak miodu (1961), reż. Tony Richardson; Bella (2006), reż. Alejandro Gomez Monteverde; Maria łaski pełna (2004), reż. Joshua Mar-ston; Jedwabna opowieść (2004), Éléonore Faucher; Narkomani (1971), reż. Jerry Schatzberg; Gdyby ściany mogły mówić (1996), reż. Cher i Nancy Savoca;

prezentowano na antenie TVP Kultura, Ale Kino+ (stare polskie kino i filmy z Europy). 3 „To jeden z tematów, który zniechęciłby część widzów […]” – mówi o awersji Hollywood do

pokazywania rzeczywistości Sarah Brown z zarządu Kampanii Zapobiegania Ciążom wśród nastolatek. Zob. Hollywood milczy o aborcji, http://film.onet.pl/F,13642,1420970,1,600,arty-kul.html (11.02.2007).

Sprawa kobiet (1988), reż. Claude Chabrol; Na pierwszy rzut oka (2000), reż.

Rodrigo García; 21 gramów (2003), reż. Alejandro González Iñárritu; Vera

Drake (2004), reż. Mike Leigh;

• musicale – np. Dirty Dancing (1987), reż. Emile Ardolino.

Istnieje specyficzna formuła ukazania tematyki „nielegalnych poronień” w ki-nie komercyjnym i ki-niekomercyjnym (autorskim, ki-niezależnym). W pierwszym przypadku filmy pełnią funkcję rozrywki. Do tej kategorii filmowej należą popu-larne komedie o nieplanowanej ciąży. W drugim przypadku mamy zazwyczaj do czynienia z kinem społeczno-obyczajowym, realizowanym w konwencji dramatu. W kinie niekomercyjnym możemy dostrzec także nurt prowokacyjny. W ten ob-szar wpisują się utwory twórców eksperymentujących z formą bądź zrywających z utartą „aborcyjną konwencją filmową”. W kinie gatunków nagminnie występuje filmowe negatywne wartościowanie decyzji o zabiegu.

Z uwagi na stopień nasilenia toposu aborcji w filmie możemy wyróżnić utwory w całości poświęcone tematowi niechcianego rodzicielstwa, opowiadające dramat decyzji o przerwaniu ciąży oraz utwory, w których dylemat ten stanowi tylko je-den z istotnych elementów fabuły wpływających na dramatyzm akcji. Podziałów w kinie można wskazać jeszcze wiele, jednak istotnym celem niniejszej analizy ma być rekonstrukcja mitów, klisz filmowych. Bardziej zasadna z tej perspektywy oka-zuje się próba odpowiedzi na pytanie o genetyczne uwarunkowania fabuły. W tym aspekcie możemy wyróżnić:

• fabułę fikcyjną (większość wymienionych wcześniej thrillerów, dramatów i komedii);

• fabułę opartą na faktach, np.: Kruk (1943) reż. Henri-Georges Clouzot; Street

Corner (1948), reż. Albert H. Kelley; Narkomani (1971), reż. Jerry Schatzberg; Gdyby ściany mogły mówić (1996), reż. Cher i Nancy Savoca; Sprawa kobiet

(1988), reż. Claude Chabrol; 4 miesiące, 3 tygodnie i 2 dni (2008), reż. Cri-stian Mungiu;

• filmy autorskie, zawierające wątki autobiograficzne, np.: Jedwabna opowieść (2004) reż. Éléonore Faucher; Jedna śpiewa druga nie (1977), reż. Agnès Var-da; 20 palców (2004), reż. Mania Akbari;

• ekranizacje literackie, znane i mniej znane, np.: film Hansa Tintera Cyankali (1930) jako adaptacja dzieła Friedricha Wolfa; kanon kultury duńskiej

Sol-daten og Jenny (1947) w reżyserii Johana Jacobsona na podstawie powieści

Carla Erika Soya; adaptacja literatury Margaret Atwood Opowieść Podręcznej dokonana przez Volkera Schlöndorffa (1990); film Wbrew regułom (1999) Lasse Hallströma będący ekranizacją literatury Johna Irvinga; Kazus

Kukot-skogo (2005) w reżyserii Yuria Grymova na kanwie prozy Ludmiły Ulickiej.

W kinie europejskim dominują ekranizacje literackie i filmy autorskie, Ame-rykanie rzadko sięgają po te konwencje. Ogólnie temat aborcji w filmie holly-woodzkim nie jest ważnym dyskursem. Osobne opracowanie dotyczy rodzimej kinematografii.