Aborcja jako problem społeczny
1. Prawne i etyczne dylematy jednostki
Aborcja oznacza poronienie, które zostało wywołane celowo. Najczęściej nazy-wana jest przerywaniem, usuwaniem ciąży, poronieniem sztucznym, terminacją, interrupcją1. Problem ograniczania dzietności ma zasięg globalny (obecny w róż-nych czasach i w przestrzeni społeczno-kulturowej). Z uwagi na naturę zjawiska, czyli „trwania problemu” niechcianych ciąż (od pierwszych cywilizacji), liczebność dotkniętych nimi populacji kobiet czy miejsce problemu na skali ocen moralnych („mniejsze zło”, „większe zło”), możemy mówić o problemie społecznym starym jak kultura ludzka, powszechnym i skomplikowanym aksjologicznie, etycznie. W kul-turach pierwotnych sposobem kontroli urodzeń było dzieciobójstwo bądź porzu-cenie noworodka2. W czasach starożytnych cywilizacji stosowano poronienia przez podanie ciężarnej różnorodnych środków. W okresie popularności Młota na
cza-rownice nieudane porody kobiet i akuszerek dawały okazję do oskarżeń o kontakty 1 W Polsce od 1994 roku obowiązuje definicja przyjęta przez Światową Organizację Zdrowia – poronienie odnosi się do straty jaja, zarodka do 22. tygodnia ciąży. Wyróżnia się kilka typów poronień w zależności od przyczyn: poronienia zagrażające, poronienia samoistne, poronie- nia zupełne, poronienia niezupełne, poronienia zatrzymane lub chybione (obumarcie zarod-ka), poronienia septyczne, poronienia nawykowe, poronienia sztuczne. Zob. G.C.L. Lachelin, Poronienia, tłum. A. Kurczuk-Powolny, Warszawa 1998, s. 8–10, 43–44, Medycyna. Fakty. 2 W.G. Sumer, Spędzanie płodu, dzieciobójstwo, zabijanie starców, [w:] tenże, Naturalne
z szatanem. Śmierci noworodka winny był „obcy”, czyli czarownica lub Żyd3. Posą-dzanie niewiast o aborcje lub dzieciobójstwa doskonale wpisywało się w stereotyp czarownicy. Spędzanie płodu zamiast stosowania metod zapobiegania ciąży stano-wiło przez długi czas doświadczenie kobiet z różnych krajów świata. W erze nowo-czesnej antykoncepcji, rozwiniętej medycyny, lepszej opieki lekarskiej przerwanie ciąży traktuje się jako ostateczność. Wedle szacunkowych relacji Światowej Orga-nizacji Zdrowia (WHO) roczna skala zjawiska na świecie to ponad 50 mln aborcji. Kwestia „sztucznych poronień” jest zatem problemem społecznym, jednostkowym, życiowym, zdrowotnym, prawnym, państwowym, moralnym, etycznym, religijnym itp. Każda z tych perspektyw została uwikłana w spór pomiędzy prawem płodu do życia a prawem kobiety do samostanowienia o sobie i swojej rodzinie.
Z punktu widzenia historii prawa rozróżnia się trzy epoki legislacyjne zjawi-ska aborcji. Okres pierwszy charakteryzował się przedmiotowym podejściem do płodu ludzkiego. Sama kobieta, ciąża, płód i dziecko traktowane były jako część majątku rodzinnego mężczyzny. Druga era rozpoczęła się od czasów Biblii i trwała aż po XVIII wiek. Charakteryzowała się oddziaływaniem chrześcijaństwa na ety-kę i prawo świeckie. Wówczas dokonała się regulatywna ocena spędzania płodu. Z kolei ostatnia epoka – liberalizacji ocen – pojawiła się pod wpływami oświecenia i trwa do dzisiaj. Aborcja traktowana jest jako przestępstwo pokrewne zabójstwu, ale karane łagodniej lub dopuszczalne w szczególnych przypadkach.
Regulacje prawne aborcji można sprowadzić do trzech typów zapisów norma-tywnych: model aborcji na żądanie kobiety, model zakazywania abor-cji prawem, model wskazań aborabor-cji. Obecnie na przerwanie ciąży w pierw-szym trymestrze ciąży zezwala prawo większości krajów Azji, Ameryki Północnej, Europy. Zróżnicowanie co do przepisów aborcyjnych ma miejsce w zależności od regionu, np. w Australii, w Meksyku. Model rozmaitych regulacji prawnych wskazań aborcji4 jest charakterystyczny dla państw Ameryki Południowej, Afry-ki, Bliskiego Wschodu (Egipt, Syria, Iran), a także dla krajów Azji Południowo--Wschodniej (Filipiny, Indonezja). Natomiast całkowity zakaz aborcji obowiązuje w Panamie i Chile, ale także w małych państewkach europejskich (np. San Marino, Andora, Lichtenstein). Współcześnie w Europie prawo do aborcji różnorodnie się ujmuje, zapisuje. Każdy kraj wypracował własny model opieki zdrowotnej i przepi-sów regulujących ten społeczny problem. W wielu państwach Europy Zachodniej przez lata obowiązywał model prawodawstwa odmienny niż w Europie Środko-wo-Wschodniej. Działania zmierzające do legalizacji przerywania ciąży w niektó-rych przypadkach przyniosły w krajach europejskich w drugiej połowie XX wieku zmianę przepisów prawnych: w latach 70. (np. NRD, Austria, Finlandia, Francja,
3 Historyczne ujęcie dzieciobójstwa, poronienia, śmierci okołoporodowej zob.: D. Łukasie-wicz, Dzieciobójczyni jako kozioł ofiarny, [w:] Humanistyka i płeć III: Publiczna przestrzeń ko-biet…, s. 39–51.
4 Wskazania do zabiegu to najczęściej zagrożenie życia lub zdrowia matki, rzadziej gwałt i wady płodu.
Włochy, Dania, Norwegia, Szwecja), w latach 80. (Portugalia, Rumunia, Czechy), w latach 90. (Belgia). Również w USA do lat 70. XX wieku aborcja i niektóre formy antykoncepcji były nielegalne. Sytuacja zmieniła się na skutek sprawy rozpatrywanej w Sądzie Najwyższym Roe versus Wade w 1973 roku5. Wówczas uznano, że decyzja o posiadaniu potomstwa stanowi prawo konstytucyjne. Poszczególne stany stoso-wały różne zasady ograniczające, zniechęcające do przerywania ciąży (niemożność finansowania zabiegów z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, obowiązek konsulta-cji psychologicznych, przekazanie informakonsulta-cji o alternatywnych rozwiązaniach itp.).
W XXI wieku kwestia aborcji na poziomie prawnym dla wielu państw stanowi aktualny problem. Kilka lat temu zliberalizowano prawo w Hiszpanii (2010), w Ir-landii6 (2014). Wciąż żywotne są referenda i powracające debaty, nowe propozycje partyjne w sprawie przepisów regulujących kwestię przerywania ciąży (np. w Por-tugalii, w Polsce, na Węgrzech).
W kulturze zachodniej ogromną rolę odegrała chrześcijańska doktryna seksu-alna, która dominowała do połowy XX wieku. W drugiej połowie ubiegłego wieku nastąpił szereg czynników, które spowodowały ewolucję postaw wobec seksual-ności człowieka7, a w konsekwencji rozłam kościołów chrześcijańskich w kwestii pojmowania koncepcji małżeństwa, sytuacji kobiet, kontroli urodzeń.
Na gruncie socjologii problem „sztucznych poronień” rozpatrywany jest zarów-no z punktu widzenia jedzarów-nostki, jak i społeczeństwa. Socjologowie badają kwestię przerywania ciąży poprzez analizę społecznych reguł, procesów i struktur, które łączą i dzielą ludzi lub tworzą więzi między ludźmi. Zajmują się także procesem zmian w postrzeganiu problemu aborcji. Z tej perspektywy bada się zarówno jed-nostki, osoby tworzące grupy społeczne, jak i międzyludzkie relacje. Maria Ossow-ska, twórczyni polskiej socjologii moralności, publikując Normy moralne (1970) za istotny punkt rozważań przyjęła normy moralne w obronie biologicznego istnienia8. Aborcja – obok wojny, eutanazji, kary śmierci, samobójstwa, zabójstwa w obronie koniecznej – stanowi wyjątek od normy „nie zabijaj”. Analizy Ossowskiej dowiodły, że sytuacje „zła” z perspektywy moralnej mogą mieć różną gradację. Wypada wspo-mnieć, że – obok socjologii – perspektywę społeczną i jednostkową wobec kwestii przerywania ciąży przyjmują inne nauki. Dla środowiska medycznego najważniej-szą kwestią dotyczącą zjawiska „sztucznych poronień” pozostaje zdrowie kobiet9.
5 Szerzej zob.: C. Renzetti, D. Curran, Kobiety, mężczyźni…, s. 250–252.
6 Możliwość legalnej aborcji, gdy zachodzi „realne i istotne zagrożenie dla życia kobiety”. 7
Były to m.in.: rozwój psychoanalizy, postęp w dziedzinie seksuologii, publikacja raportu Kin-seya, upowszechnienie metod i środków antykoncepcyjnych, emancypacja kobiet i ruchy feministyczne, „rewolucja seksualna” lat 60. XX wieku, koncepcje praw człowieka wiążące się z pojęciem zdrowia reprodukcyjnego i seksualnego.
8 Por. M. Ossowska, Normy moralne. Próba systematyzacji, Warszawa 1970; K. Kiciński, Maria Ossowska – człowiek i badacz moralności, „Etyka” 2005, nr 38.
9 W literaturze nauk medycznych najczęściej opisywane są konsekwencje fizyczne i psychiczne u kobiet po „wywoływanych poronieniach”. Choć metody przerywania ciąży udoskonalono,
Prawnicy dokonują analiz historyczno-legislacyjnych i porównawczych modeli prawnej regulacji zjawiska, jakie obowiązują na świecie10. Konsekwencje przery-wania ciąży dla kobiety i rodziny to z kolei aspekt, którym zajmują się psychologia i psychiatria. Demografowie opracowują analizy wpływu zabiegów „sztucznych poronień” na strukturę ludności, poziom dzietności oraz na inne zmienne dzia-łające na liczbę ludności11. Zaś etycy i moraliści badają postawy społeczne i uza-sadnienia etyczne opinii o aborcji z punktu widzenia różnych teorii etycznych, takich jak: deontologia, utylitaryzm, biocentryzm, konsekwencjonalim, etyka fe-ministyczna, etyka umowy społecznej, etyka troski, bioetyka i wiele innych12. Każ-da z nauk zajmuje się innym aspektem przerwania ciąży. Jednak wartościowa-nie prawa do aborcji przenosi się na płaszczyznę naukową. Powstaje podział pro-life i pro-choice – znany w dyskursie oficjalnym. Nauka nie tylko nie odkrywa prawdy, ale służy celom propagandowym. Publikowane badania rzadko szerzej prezentują i wyjaśniają metodologię badań. A miarodajne ich wyniki dotyczące wpływu interrupcji na zdrowie kobiet są utrudnione poprzez: brak reprezentatywności tych badań lub małe grupy badawcze, niechęć kobiet do ujawniania przeszłości aborcyjnej, pomimo legalizacji zabiegów, niemożliwość wyizolowania innych czynników, które mogą mieć wpływ na odczucia osób po
wielu lekarzy podkreśla, że zabieg aborcji – nawet legalny, w sterylnych warunkach – niesie zawsze pewne ryzyko dla zdrowia kobiety.
10 Charakterystycznym elementem jest to, że problematyka normatywnych aspektów związa- nych z aborcją ukazywana jest przez autorów w powiązaniu z innymi perspektywami – mo-ralną (etyczną), filozoficzną, medyczną i społeczną Por. M. Graber, Rethinking Abortion: Equal Choice, the Constitution, and Reproductive Politics, Princeton 1999; E. Zielińska, Oceny praw-nokarne przerywania ciąży. Studium porównawcze, Warszawa 1986; taż, Przerywanie ciąży. Warunki legalności w Polsce i na świecie, Warszawa 1990; taż, Oceny prawnokarne przerywa-nia ciąży w USA, Warszawa 1990; M. Zubik, Problem aborcji w dokumentach i orzecznictwie sądowym, Warszawa 1997; J. Mazurkiewicz, Ochrona dziecka poczętego w świetle kodeksu ro-dzinnego i opiekuńczego, Wrocław 1985; M. Tarnawski, Zabójstwo uprzywilejowane w ujęciu polskiego prawa karnego, Poznań 1981; R. Tokarczyk, Prawa narodzin, życia i śmierci, Kraków 2000; W. Lang, Prawne problemy ludzkiej prokreacji, Toruń 2000; O. Nawrot, Nienarodzony na ławie oskarżonych, Toruń 2007; K. Wiak, Ochrona dziecka poczętego w polskim prawie kar-nym, Lublin 2001; T. Pietrzykowski, Spór o aborcję, Katowice 2007; J. Potulski, Dziecko jako przedmiot czynu zabronionego, Gdańsk 2007 i inne.
R. Tokarczyk, Prawa narodzin…, s. 196.
11 Por. M. Okólski, Reprodukcja ludności a modernizacja społeczeństwa. Polski syndrom, Warsza-wa 1988; Z. Smoliński, M. Kuciarska-Ciesielska, Prokreacja w rodzinie, Warszawa 1989, Staty-styka Polski. Studia i prace, t. 18; W. Wróblewska, Nastoletnie matki w Polsce. Studium demo-graficzne na podstawie badania „Ankieta Młodych Matek” z 1998, Warszawa 1991, Monografie i Opracowania, SGH, nr 340/22; P. Szukalski, Demograficzne uwarunkowania przepływów międzypokoleniowych , Łódź 2002; E. Frątczak, Demograficzny wymiar aborcji, Międzynaro-dowa Konferencja „Aborcja – przyczyny, następstwa, terapia”, Warszawa 20–22.06.2004. 12 Por. J. Hołówka, Etyka w działaniu, Warszawa 2001; Ethics and Biotechnology, ed. A. Dyson,
J. Harris, London–New York 1994; D.B. Ingram, J.A. Parks, Etyka dla żółtodziobów, tłum. R. Bar-tołd, Poznań 2003; J. Teichman, Etyka społeczna, tłum. A. Gąsior-Niemiec, Warszawa 2002.
przerwaniu ciąży. Kluczową kwestią dla wielu innych nauk (w tym socjologii), któ-re zajmują się tym problemem społecznym, stanowi dotarcie do któ-repktó-rezentatywnej próby. Nawet w krajach, gdzie obowizuje liberalne prawo aborcyjne, niestety nie można wskazać takich opracowań naukowych, które by uwzględniały całkowity przekrój populacji kobiet, które przerwały ciążę13.