Nowotwory

Nowotwory stanowią drugą, po chorobach układu krążenia, przyczynę śmierci wśród europejczyków. W 2012 roku zostało zdiagnozowanych około 3,45 miliona przypadków nowotworów, w wyniku czego zmarło 1,75 miliona mieszkańców Europy. W Polsce również nowotwory stanowią, po ChUK, drugą przyczynę umieralności. Największym problemem są nowotwory złośliwe, które nie wykryte we wczesnym stadium, przyczyniają się do przedwczesnej śmierci wśród osób poniżej 65 roku życia.

172 Ibidem, s. 63

173 Ibidem, s. 101-102. 174Ibidem, s. 104-105.

169 Dotyczy to szczególnie kobiet. W roku 2013 były one przyczyną 33% zgonów młodych kobiet i 49% kobiet w wieku średnim¹⁷⁵.

Tab.4.14. Zachorowania i zgony na nowotwory złośliwe w Polsce, w latach 2000, 2009, 2011 i 2013 Wyszczególnienie Rok 2000 2009 2011 2013 2013/2000 w % Zachorowania a b 58985 55885 68854 69178 71786 72786 78236 78251 132,64 140,02 Zgony a b 48020 36538 52402 40895 51554 40554 52201 41924 108,71 114,74 Zgony/Zachorowania (w %) a b 81,41 66,38 76,10 59,11 71,82 5572 66,72 53,58 - - a – mężczyźni, b – kobiety

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Raport „Nowotwory złośliwe w Polsce” z lat 2000, 2009, 2011,

2013.

Zaprezentowane w tabeli 4.14 dane pokazują jak zmieniała się liczba zachorowań na nowotwory złośliwe oraz zgonów nimi spowodowanych, pomiędzy rokiem 2000 a 2013 w Polsce. Ilość zachorowań na nowotwory złośliwe systematycznie rosła zarówno wśród kobiet, jak i mężczyzn. W ciągu 13 lat ilość zachorowań u mężczyzn zwiększyła się o 19251 (32,64%), a u kobiet o 22366 (40,02%). Wzrastała też ilość zgonów spowodowanych tymi nowotworami: u mężczyzn nastąpił wzrost o 4181 przypadków (8,71%), a u kobiet – o 5386 tys. (14,74%).

Powstawanie nowotworów złośliwych jest związane z różnego rodzaju czynnikami ryzyka, które wynikają ze sposobu życia współczesnego człowieka. Według Krajowego Rejestru Nowotworów, który w Polsce zajmuje się ich rejestracją, najczęstszymi czynnikami ryzyka są:

• Tytoń – jego palenie i żucie jest przyczyną powstawania około 30% nowotworów. Palenie oraz żucie tytoniu zwiększa szanse na zachorowanie na nowotwory m.in.: płuc, wargi, jamy ustnej, gardła, krtani, żołądka, jelita grubego i okrężnicy.

• Alkohol – jego spożywanie zmniejsza odporność i zwiększa ryzyko powstania nowotworów m.in.: jamy ustnej, wątroby, przewodów żółciowych wewnętrznych, jelita grubego, trzustki i okrężnicy.

• Dieta – uboga w błonnik zwiększa ryzyko zachorowania na raka jelita grubego. Spożywanie małych ilości warzyw i owoców, dużej ilości czerwonego mięsa, nieświeżych lub pokrytych pleśnią produktów, może powodować raka m.in.: żołądka, trzustki, okrężnicy, odbytnicy i zgięcia esiczno-odbytniczego.

• Promieniowanie UV – zbyt długa ekspozycja skóry na promienie słoneczne może powodować raka skóry (czerniak) i wargi.

• Rakotwórcze substancje chemiczne¹⁷⁶.

175 Raport „Nowotwory złośliwe w Polsce w 2013 roku”. Krajowy Rejestr Nowotworów,

Warszawa 2013, s. 7. 176

170 „Za około 60% nowych przypadków raka odpowiedzialne są takie czynniki jak

palenie tytoniu i dieta” [Tuchowska i inni, 2013, s.168]. Według tego samego źródła

w Polsce w 2010 roku najczęściej u mężczyzn występowały nowotwory: płuc, gruczołu krokowego i jelita grubego. Z kolei u kobiet najczęściej występowały nowotwory: piersi, jelita grubego i płuc.

Tab. 4.15. Zachorowania na najczęściej występujące wybrane nowotwory złośliwe u mężczyzn w latach 2009-2014, według częstości występowania

Umiejscowienie nowotworu 2009 2010 2011 2012 2013 2014* Ilość zachorowań

Płuca 14703 14794 14522 15177 14609 14680

Gruczoł krokowy 9142 9273 10318 10948 12162 12342

Jelito grube (okrężnica, odbytnica,

zgięcie esiczno-odbytnicze)

8251 8613 8821 9338 9461 9858

Skóra (łącznie z czerniakiem) 5625 5987 6675 7279 7757 8093

Pęcherz moczowy 4709 4919 4778 5115 5390 5128 Żołądek 3409 3399 3510 3470 3531 3534 Nerki 2733 2736 2702 2910 3111 2956 Krtań 2123 1924 1925 2057 1913 1988 Trzustka 1664 1626 1645 1816 1798 1812 Mózg 1444 1379 1398 1444 1495 1273 Jądro 1111 1094 1025 1091 1155 1056 Przełyk 1025 929 1012 1084 1056 1038 Białaczka limfatyczna 959 904 925 968 1257 1051 Wątroba 718 829 791 910 847 857

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: „Nowotwory złośliwe w Polsce” z lat 2009-2013 i 2014*

http://onkologia.org.pl/raporty/#tabela_rok(dostęp 20.02.2017)

Tab. 4.16. Zachorowania na najczęściej występujące wybrane nowotwory złośliwe u kobiet w latach 2009-2013 roku, według częstości występowania Umiejscowienie nowotworu 2009 2010 2011 2012 2013 2014*

Ilość zachorowań

Sutki 15752 15784 16534 17000 17142 17378

Skóra (łącznie z czerniakiem) 6228 6611 7406 8412 8466 8860

Jelito grube (okrężnica, odbytnica, zgięcie esiczno-odbytnicze) 6752 6955 7105 7381 7719 7879 Płuca 5900 6038 6283 6660 6915 7322 Trzon macicy 5061 5125 5251 5426 5706 5943 Jajniki 3473 - 3527 3544 3639 3704 Szyjka macicy 3102 3078 2968 2783 2909 2806 Nerka 1866 1908 1813 1909 2032 1901 Żołądek 1755 1877 1858 1971 1871 2002 Tarczyca 1712 1808 1978 2177 2280 2590 Trzustka 1563 1628 1645 1761 1743 1806 Pęcherz moczowy 1380 1377 1361 1474 1575 1572 Mózg 1362 1353 1271 1349 1330 1176

Rak in situ szyjki macicy 838 775 773 791 755 641

Rak in situ sutka 700 723 799 893 886 999

Wątroba 598 587 590 610 658 559

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Raport „Nowotwory złośliwe w Polsce” z lat 2009-2013 i 2014*

171 W tabelach 4.15 i 4.16 zestawiono dane o liczbach zachorowań kobiet i mężczyzn na wybrane nowotwory złośliwe, w latach 2009-2014. Z analizy danych zamieszczonych w nich wynika, że w 2014 roku u mężczyzn najczęściej występowały nowotwory złośliwe: płuca (14680), gruczołu krokowego (12342), jelita grubego (9858) i skóry (8093). Natomiast u kobiet były to nowotwory złośliwe: sutka (17378), skóry (8860), jelita grubego 7879 i płuca (7322).

Jedną z głównych przyczyn zgonów w krajach rozwiniętych są nowotwory jelita grubego. Odnotowuje się, że stanowią one 60% wszystkich nowotworów [Jarosz M., Kicman-Gawłowska A., 2011, s. 379]. Za główną przyczynę powodującą powstawanie tych nowotworów uważa się dietę. Niewłaściwa dieta ma bezpośredni związek z występowaniem 80% nowotworów jelita grubego, które są jedną z częstszych przyczyn zgonów w krajach rozwiniętych [Nowak A., Libudzisz Z., 2008, s. 9].

Potwierdza to badanie EPIC (ang. European Prospective Investigation into Cancerand Nutrition), które wykazało „ujemną korelację pomiędzy występowaniem raka jelita grubego a wysokim spożyciem błonnika, spożyciem ryb, wapnia, jak również słaby, lecz istotny związek ze spożyciem warzyw i owoców” [Wiciński M i inni, 2015, s. 167].

Niewłaściwa dieta i palenie tytoniu w około 60% odpowiadają za powstanie nowych przypadków nowotworów [Tuchowska P., Worach-Kardas H., Marcinkowski J, 2013, s. 168]. Inni badacze podają, że niewłaściwa dieta tylko w 30% odpowiada za powstawanie nowotworów złośliwych [Pudło H. i inni, 2015, 549-550]. Ogólnie można stwierdzić, że panuje zgoda co do tego, że dieta ma istotny wpływ na powstawanie nowotworów jelita grubego, a różnice dotyczą jedynie wagi tego wpływu.

Rozwojowi nowotworów jelita grubego sprzyja dieta, w której jest dużo mięsa (bogata w białko i tłuszcze) a mało owoców i warzyw [Nowak A., Libudzisz Z., 2008, s. 9]. Duże spożycie czerwonego mięsa, które zawiera wielonasycone kwasy tłuszczowe, ma wpływ nie tylko na powstawanie raka jelita grubego, ale także na raka piersi i raka gruczołu krokowego [Tuchowska P., Worach-Kardas H., Marcinkowski J, 2013, s. 168]. Dieta uboga w owoce, warzywa może także przyczyniać się do wystąpienia nowotworów żołądka i jelita grubego¹⁷⁷.

Inną przyczyną są karcynogeny egzogenne dostarczone do organizmu wraz z pożywieniem. Należą do nich: nitrozoaminy, heterocykliczne aminy aromatyczne i wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne [Nowak A., Libudzisz Z., 2008, w. 9]. Nitrozoaminy powstają w wyniku reakcji azotanów i azotynów z aminokwasami. W różnym stężeniu znajdują się w produktach mięsnych peklowanych i wędzonych. Nitrozoaminy powodują powstawanie nowotworów w wątrobie, jelicie grubym, płucach, trzustce, żołądku, nerkach, pęcherzu moczowym, przełyku i na języku. Azotany i azotyny to konserwanty dodawane do mięsa podczas produkcji w celu przedłużenia trwałości wyrobów gotowych. Występują także w surowych i konserwowanych warzywach. Europejczycy z wodą pitną i pożywieniem spożywaj średnio dziennie 31÷185 mg azotanów.

Heterocykliczne aminy aromatyczne oraz węglowodory aromatyczne powstają podczas smażenia lub pieczenia ryb lub mięsa innych zwierząt. Związki te spożywane w smażonej żywności powoduje wzrost zachorowania na raka krtani. Dodatkowym

177

172 czynnikiem wpływającym na zachorowalność na raka jelita grubego i zgon z nim związany, jest wiek. Szacowane w USA ryzyko zachorowania na ten nowotwór zwiększa się po 50 roku życia do 90% [Siegel R. i inni, 2014, s. 105].

Czynnikiem mającym duży wpływ na zachorowanie na nowotwory i raka piersi jest masa ciała [Kłosiewicz-Latoszek L., 2010, s. 340]. Ryzyko zachorowania zmniejsza się u osób mających masę w normie (BMI w przedziale 18,5 do 24,9 kg/m²) [Tuchowska P., Worach-Kardas H., Marcinkowski J, 2013, s. 169]. To, że osoby otyłe częściej chorują zauważają także inni. Przyczyną tego jest najprawdopodobniej tłuszcz na powłokach brzusznych będący przyczyną zaburzeń przemiany materii. Ponadto u osób otyłych brak aktywności fizycznej powoduję rzadsze usuwanie masy kałowej oraz stosowanie diety ubogiej w błonnik, bogatej w czerwone mięso, powodującej zaleganie treści pokarmowej w jelitach, zwiększając wydzielanie kwasów żółciowych, negatywnie wpływających na okrężnicę [Cieśla P., Cieśla B., Cieślak H., 2018, s. 318].

Tab. 4.17.Relacje pomiędzy odżywianiem a otyłością, cukrzycą typu 2, chorobą układu krążenia (ChUK) i nowotworami

Wyszczególnienie Otyłość Cukrzyca typu 2 ChUK Nowotwory

Wysokie spożycie diety wysokoenergetycznej

C↑↑↑↑

Nasycone kwasy tłuszczowe _P↑↑↑↑ C↑↑↑↑

Kwasy tłuszczowe typu trans _C↑↑↑↑

Cholesterol _P↑↑↑↑

Kwasy mirystynowy i palmitynowy _C↑↑↑↑

Kwas linolowy _C↓↓↓↓

Ryby i oleje rybne (EPA i DHA) _C↓↓↓↓

Sterole i stanole roślinne _P↓↓↓↓

Kwas α-linolenowy _P↓↓↓↓

Kwas oleinowy _P↓↓↓↓

Kwas stearynowy P-NR

Wysokie spożycie błonnika pokarmowego C↓↓↓↓ P↓↓↓↓ P↓↓↓↓

Całe ziarna zbóż P↓↓↓↓

Witamina D C↓↓↓↓

Kwas foliowy P↓↓↓↓

Wysokie spożycie sodu C↑↑↑↑

Żywność konserwowana i solona _P↑↑↑↑

Potas C↓↓↓↓

Konserwowane mięso P↑↑↑↑

Solone ryby po chińsku _C↑↑↑↑

Owoce (w tym jagody) i warzywa _C↓↓↓↓ P↓↓↓↓ C↓↓↓↓ P↓↓↓↓

Słodzone cukrem napoje bezalkoholowe i soki owocowe

P↑↑↑↑

Bardzo gorące napoje (i jedzenie) _P↑↑↑↑

Niefiltrowana gotowana kawa _P↑↑↑↑

Wysokie spożycie alkoholu _C↑↑↑↑ C↑↑↑↑

Niskie i umiarkowane spożycie alkoholu _C↓↓↓↓

C↑↑↑↑– silne dowody na zwiększające się ryzyko, C↓↓↓↓– silne dowody na zmniejszające się ryzyko,

P↑↑↑↑– prawdopodobne zwiększenie ryzyka, P↓↓↓↓– prawdopodobne zmniejszenie ryzyka,

173 Źródło: opracowanie własne na podstawie Jew S., i inni, 2009, s. 926.

Poza tym, u osób otyłych, przy braku aktywności fizycznej, zmniejsza się czas ekspozycji na słońce, które sprzyja wytwarzaniu witaminy D w organizmie. Jarosz i Kicman-Gawłowska opisali wpływ witaminy D na występowanie raka jelita grubego i odbytnicy. W badaniach biologicznych i epidemiologicznych wykazano, że „witamina D samodzielnie lub w związku z wapniem może mieć wpływ na rozwój nowotworu jelita grubego”. Odpowiednia ilość witaminy D w organizmie (3,75 µg) obniża prawdopodobieństwo zachorowania na raka jelita grubego i odbytnicy o połowę. Głównym źródłem witaminy D jest endogenna jej produkcja w skórze (aż 80%) oraz bogata i zdrowa dieta. Tak więc synteza witaminy D zależy od tego ile czasu spędzamy na słońcu oraz od diety, bogatej w tłuste ryby (węgorz, łosoś, makrela, śledź), mleko, sery [Jarosz M., Kicman-Gawłowska A., 2011, s. 380-382].

Wyszczególnione w tabeli 4.17 składniki żywności, takie jak: tłuszcze i energia, węglowodany, witaminy i minerały, mięso i ryby, owoce i warzywa oraz napoje, według [Jew S., 2009, s. 926], w różnym stopniu wpływają na omawiane w podrozdziałach 4.4.2 – 4.4.5 choroby cywilizacyjne. Z danych zamieszczonych w tabeli 4.17 wynika, że niektóre kwasy tłuszczowe (mirystynowy i palmitynowy) silnie zwiększają ryzyko wystąpienia ChUK, żywność konserwowana i solona – wystąpienia raka żołądka, przetworzone mięso prawdopodobnie zwiększa ryzyko wystąpienia raka jelita grubego, solone ryby po chińsku silnie zwiększają ryzyko wystąpienia raka nosogardzieli, natomiast wysokie spożycie alkoholu może spowodować z dużym prawdopodobieństwem wystąpienie udaru mózgu i raka jamy ustnej, gardła, krtani, przełyku, wątroby i piersi. Są również składniki, które zapobiegają występowaniu chorób lub ograniczają ich skutki. Są to: warzywa i owoce, które prawdopodobnie zmniejszają ryzyko wystąpienia raka jamy ustnej, gardła i przełyku, a umiarkowane spożycie alkoholu zmniejsza ryzyko ChUK.

Wymienione w tym rozdziale choroby cywilizacyjne, to te które najczęściej występują we współczesnych społeczeństwach zamieszkujących Europę, Amerykę Północną, Australię. Zachorowalność na nie wiąże się ze stylem życia, na który składa się dieta, aktywność fizyczna oraz używki, takie jak tytoń i alkohol. Ludzie chorujący borykają się z wieloma problemami, którymi są złe samopoczucie, wydatki na leczenie, ograniczenie możliwości wykonywania pracy lub niezdolność do pracy.