Nowy instytucjonalizm i jego klasyfikacje

Po pewnym czasie zaczęły się pojawiać na gruncie ekonomii politycznej koncepcje określane współcześnie mianem nowego instytucjonalizmu. Powstawały one, podobnie jak w przypadku starego instytucjonalizmu, jako krytyka koncepcji neoklasycznych. Charakter tej krytyki był jednak inny. Douglass North, jeden z najbardziej znanych przedstawicieli nowej ekonomii in-stytucjonalnej²⁶ twierdzi, że „w przeciwieństwie do wielu wcześniejszych teorii instytucji sta-wiających sobie za cel obalenie lub zastąpienie teorii neoklasycznej, nowa ekonomia instytu-cjonalna nadbudowuje na teorii neoklasycznej, modyfikuje ją i rozszerza” (North 1995; za:

Chmielewski 2011: 247). Przedstawiciele nowego instytucjonalizmu nie byli zatem w tak wy-raźnej i ostrej opozycji wobec klasycznych ekonomistów jak to było w przypadku „ojców za-łożycieli” starego instytucjonalizmu. Byli oni raczej zwolennikami ewolucji, niż rewolucji do-tychczasowego porządku teoretycznego, a ewolucja ta dokonywała się w wielu kierunkach.

26 Douglass North w 1993 r. został laureatem Nagrody Banku Szwecji im. Alfreda Nobla w dziedzinie ekonomii (wspólnie z Robertem Fogelem), którą otrzymał za wkład w odnowę historii gospodarczej poprzez zastosowanie teorii ekonomicznych.

83 Trzeba również dodać, że ogólny rozwój nauk społecznych spowodował, że przestrzeń wyjaśniania rzeczywistości społecznej mocno się „zagęściła”, tzn. w latach 1970. i kolejnych dekadach pracowała dużo większa liczba badaczy, którzy dostarczali większej ilości różnego rodzaju ustaleń naukowych niż pod koniec XIX w. Wielość i różny charakter koncepcji utrud-niają ich systematyzację, jednak pewne podstawowe kwestie i pojęcia zostały przez ten czas uporządkowane, a ich treść nie budzi większych wątpliwości. Rozwój nowego instytucjonali-zmu sprzyjał bowiem pracom o charakterze typologicznym i systematyzującym, czyli najogól-niej mówiąc: wprowadzającym pewien porządek w ciągle zwiększającym się zbiorze instytu-cjonalnych ustaleń.

Tabela 11. Nowy instytucjonalizm w wybranych dyscyplinach nauk społecznych.

Dyscyplina

[1] wpływ państwa i instytucji formalnych (biurokracja oraz podatki) na funkcjonowanie gospodarki;

[2] kształtowanie się reguł funkcjonowania gospodarki i sposoby dostosowywania się do nich przez przedsiębiorstwa;

[3] procesy transformacji gospodarki w krajach posocjalistyczych;

[4] rola kosztów transakcyjnych w wymianie gospodarczej

[1] wpływ instytucji kulturowych na zachowania jednostek;

[2] kształtowanie się procesów izomorfizmu instytucjonalnego;

[3] powstawanie i funkcjonowanie wzorów kultury (mniej lub bardziej ustalonych sposo-bów zachowań w danej grupie)

Nauki polityczne

[1] czynniki decyzji politycznych interpretowanych jako proces wymiany;

[2] rola systemu prawnego w kształtowaniu relacji państwo-samorząd terytorialny;

[3] kształtowanie się nieformalnych sieci poli-tycznych;

[4] wybór metod głosowania i preferencji in-dywidualnych;

[5] organizacja rządzenia (zarządzania) w aglomeracjach miejskich

Źródło: Opracowanie własne.

Teorie nowego instytucjonalizmu bywają różnie klasyfikowane. W tej kwestii wielość poglądów jest stosunkowo duża, a spór co do ich słuszności dość ożywiony. Innych klasyfikacji dokonują ekonomiści i geografowie ekonomiczni (North 1990, 1991; Stryjakiewicz 1999; Sta-chowiak 2007), innych socjologowie i innych przedstawiciele nauk politycznych i zarządzania publicznego (Steinmo, Thelen 1992; Hall, Taylor 1996; Blom-Hansen 1997; Peters 1999; The-len 1999). Próbę zestawiania i opisu tych trzech różnych perspektyw dokonał Scott (1995), a w

84 literaturze polskiej Chmielewski (2011). W tabeli 11 przedstawiono przedstawicieli, najważ-niejsze publikacje i problemy badawcze współczesnego instytucjonalizmu w trzech głównych dyscyplinach nauk społecznych.

W związku z przedmiotem niniejszej rozprawy, w bardziej szczegółowym opisie teorii instytucjonalnych skupiono się na tych, które pojawiają w zarządzaniu publicznym i naukach politycznych. W przytoczonej wcześniej klasyfikacji Halla i Taylor (1996) wyróżniono trzy najważniejsze grupy teorii instytucjonalnych w naukach politycznych: historyczny instytucjo-nalizm, instytucjonalizm wyboru racjonalnego oraz socjologiczny instytucjonalizm. Trzeba do-dać, że autorzy ci nie stosują jakiegoś określonego, jednoznacznego kryterium klasyfikacyj-nego, próbują jednak uporządkować całość badań dotyczących współczesnego instytucjonali-zmu w tej dyscyplinie. W ramach historycznego instytucjonaliinstytucjonali-zmu powstają głównie badania nawiązujące do zmian instytucjonalnych i ich konsekwencji społecznych. Kluczową rolę od-grywa w tego rodzaju badaniach koncepcja zależności od ścieżki²⁷ (path dependency). Polega ona na „wyodrębnianiu w przepływie historycznych zdarzeń (poza okresami ciągłości) punk-tów przełomowych, w których zmienia się kierunek rozwoju historycznego i zaczyna on podą-żać nową drogą” (Chmielewski 2011: 301). Instytucjonalizm wyboru racjonalnego, czy też zbliżony do niego instytucjonalizm wyboru publicznego przedstawia głównie perspektywę jed-nostkowych, racjonalnych działań ludzkich, przyjmując, pochodzące z ekonomii neoklasycz-nej, założenie tzw. indywidualizmu metodologicznego. Nurt ten bywa czasem nazywany „po-lityką bez sentymentów” lub „ekonomiczną teorią polityki” (Wilkin 2012), ponieważ zakłada, że jednostki działają instrumentalnie, dominuje w nich kalkulacja strategiczna i maksymaliza-cja celów. Socjologiczny instytucjonalizm postrzega jednostki jako uspołecznione, pełniące określone role społeczne, w których logika działania zbiorowego jest tylko jednym z wielu kryteriów jego celowości (por. Blom-Hansen 1997: 674). Działania „człowieka uspołecznio-nego” są skomplikowane i trudne do analizy, ponieważ uwzględniają zarówno obowiązki mo-ralne, normatywne oczekiwania jak i elementy poznawcze. Instytucje pełnią w tym modelu

„rolę nakazową, ewaluacyjną oraz obligującą” (Blom-Hansen 1997: 674), tj. nakazują pewne zachowanie, służą jego bieżącej ocenie oraz zobowiązują do określonych zmian. Stanowią one

„ramę”, w której realizowane są ludzkie zachowania oraz kształtuje się tożsamość jednostek (por. March, Olsen 1984, 1987; Blom-Hansen 1997).

27 W niektórych polskich pracach path dependency tłumaczy się jako zależność od szlaku (np. Chmielewski 2011).

85 Nieco inną klasyfikację teorii instytucjonalnych przedstawiła Kathleen Thelen (1999), która wyodrębniła dwa rodzaje instytucjonalizmu: historyczny oraz wyboru racjonalnego, sto-sując przy tym kryterium teoretyczno-metodologiczne. Twierdzi ona, że w ramach pierwszego z nich powstają głównie prace empiryczne, natomiast w ramach drugiego – teoretyczne. Istnieje bowiem pogląd, że instytucjonaliści wyboru racjonalnego dostarczają „wspaniałych teorii”

(elegant theories), ale w niewielkim stopniu wyjaśniają realnie obserwowaną rzeczywistość (Green, Shapiro 1994; za: Thelen 1999). Jak pisze Sven Steinmo (2008:133), zamiast badać działania polityczne w oderwaniu od czasu i miejsca, dąży się do tego, aby usytuować je we właściwym kontekście społecznym i historycznym. Instytucjonalizm historyczny odnosi się krytycznie do ambicji scjentystycznych głównego nurtu politologicznego: „badań nad polityką nie można porównywać do fizyki, bowiem obiekty badań tych dyscyplin są zupełnie inne (…) studiowanie historii przy pomocy metod i modeli stosowanych w fizyce jest jak studiowanie poezji przy pomocy algebry” (Steinmo 2008: 134). Z drugiej strony, teoretycy wyboru racjo-nalnego twierdzą często, że tzw. historyczni instytucjonaliści zajmują się czymś mniej istotnym niż budowanie teorii i z pojedynczych szczegółowych informacji budują „jedynie trafne opo-wieści” (Thelen 1999). Spór teoretyczno-metodologiczny tych dwóch instytucjonalizmów przypomina nieco relacje między zarysowanym wcześniej podejściem ilościowym i jakościo-wym. Zresztą dość często instytucjonalizm historyczny bywa określany mianem historyczno-kulturowego (Chmielewski 2011), czy historyczno-interpretacyjnego (Thelen, Steinmo 1992), co sugeruje jego metodologicznie jakościowy, humanistyczny charakter.

Inne kryterium rozróżniania teorii instytucjonalnych zastosował Jens Blom-Hansen (1997), który stwierdził, że podstawowe dwa warianty tych teorii różnią się przyjętym modelem zachowań człowieka. W pierwszym z nich, tj. instytucjonalizmie ekonomicznym, traktuje się człowieka jako homo oeconomicus, czyli jednostkę maksymalizującą racjonalność swoich wy-borów. W tym świetle podmiot kształtuje swoje działania zgodnie z logiką ich konsekwencji, wyników, a instytucje są regułami, które ograniczają możliwości potencjalnych wyborów (za-kazy). Natomiast w drugim wariancie, tj. instytucjonalizmie socjologicznym, człowiek trakto-wany jest jako homo sociologicus, tj. jednostka socjalizująca się w rolach społecznych. W tym modelu decyzje podejmowane przez jednostkę nie są dostosowywane bezpośrednio do ich kon-sekwencji, wyników, tylko obejmują dopasowanie sytuacji społecznej do potrzeb pełnionej ak-tualnie roli. Jednostki nadają znaczenie różnym sytuacjom w świetle funkcjonujących instytu-cji, a same instytucje (przyjmowane głównie jako nakazy) stają się dla jednostek środkiem

86 kształtującym społeczną tożsamość. Mówiąc obrazowo, homo sociologicus zamiast pytania „ja-kie korzyści przyniesie mi kontakt z X” zadaje sobie najpierw pytanie „co powinienem zro-bić?”, „co jest stosowne w danej sytuacji?” (Steinmo 2008: 126).

Zanim zostanie przedstawiony bardziej szczegółowy opis teorii instytucjonalnych w ba-daniach współpracy międzygminnej, należy wspomnieć o silnym ich związku z geografią spo-łeczno-ekonomiczną. Mackinnon (2009: 499) twierdzi, że mają one szczególne znaczenie w geograficznych badaniach organizacji przestrzennej i zarządzania przestrzennego. Geogra-fowie adaptują w ten sposób na swój grunt koncepcje wypracowane na gruncie ekonomii, so-cjologii, nauk politycznych, filozofii, czy literatury (Mackinnon 2009: 499). Teorie instytucjo-nalne miały i mają największe znaczenie w rozwoju geografii ekonomicznej. Na jej gruncie wykorzystywano koncepcje związane z nowym regionalizmem (new regionalism), okręgami przemysłowymi (industrial districts), zakorzenieniem (embeddedness), czy zależnością od ścieżki (path dependence). Wszystkie one istotną część składnika wyjaśniającego czerpią z teo-rii instytucjonalnych powstałych poza geografią. W geografii politycznej instytucjonalizm wpłynął przede wszystkim na studia instytucji politycznych i ich wpływu na geografię wybor-czą, natomiast w geografii społecznej ma on pewien wpływ na badania społecznych i kulturo-wych reguł oraz ich roli w tworzeniu przestrzeni i miejsca (Amin 2009: 386-387). Na gruncie polskim badania tego rodzaju prowadzili przede wszystkim: Stryjakiewicz (1999; 2001; 2012), Grzeszczak (1999), Gwosdz (2004), Stachowiak (2007; 2011). Wyraźną inspirację instytucjami widać również w pracach polskiej geografii wyborczej (Kowalski 2000; 2003), geografii admi-nistracji (Kaczmarek 1996; 2005; Kaczmarek, Mikuła 2007; 2011) oraz studiach regionalnych i lokalnych, szczególnie na początku lat 1990. (Gorzelak, Jałowiecki 1996; 1998).