Większość autorów i badaczy przedsiębiorczości rodzinnej w krajach Europy Środkowo Wschodniej analizuje wyłącznie podmioty rodzinne (69% publikacji) (grupa 2), a 31 % dokonuje porównań przedsiębiorstw rodzinnych i nierodzinnych (grupa 1). Jedynym Olga Martyniuk
krajem, w którym przeważają publikacje z grupy 1 są Węgry. Stąd, planując badania przedsiębiorczości rodzinnej, warto podejmować tematy i konstruować próby badaw-cze, które umożliwiają analizy porównawcze przedsiębiorstw rodzinnych i nierodzinnych (z wyłączeniem badań dotyczących sukcesji).
W WoS publikacje z zakresu przedsiębiorczości rodzinnej sklasyfikowano w wielu kategoriach (najwięcej w kategoriach – management – 38% i business 50%, znacznie rzadziej finance – 7%)4. Z kolei analizując publikacje wykorzystując kryteria zapropo-nowane przez Koładkiewicz, Wojtyra [2016, s. 125] można stwierdzić, że ich rozkład dla wszystkich badanych krajów jest dość równomierny. Najliczniejszą grupę stanowią pu-blikacje z obszaru 5 (ogólne), a w najmniejszym stopniu są to opracowania dotyczące finansów (obszar 4).
Analizując poszczególne kraje można zauważyć pewne różnice (tabela 2). Publikacje dotyczące Polski najczęściej dotyczyły obszaru 2 – Firma rodzinna i jej interesariusze oraz budowa relacji z nimi (8 publikacji) i obszaru 3 – Rozwój firmy rodzinnej (7 publika-cji). Z kolei opracowania dotyczące Czech w największej mierze opisywały problematy-kę związaną z sukcesją (obszar 1) i działalnością finansową (obszar 4).
Tabela 2. Publikacje indeksowane w WoS z zakresu przedsiębiorczości rodzinnej krajach Europy Środkowo-Wschodniej według obszarów badawczych
Obszar 1 Obszar 2 Obszar 3 Obszar 4 Obszar 5
Polska 3 8 7 3 3 Czechy 7 1 2 7 6 Węgry 1 1 2 1 3 Słowacja 1 4 Bułgaria Rumunia 4 1 Słowenia 2 2 2 Serbia 1 1 2 Litwa 1 3 Łotwa Estonia Chorwacja 1 Grupa państw 1 RAZEM 14 15 15 12 25
Źródło: opracowanie własne na podstawie WoS.
98
Znakomita większość wszystkich publikacji miała charakter empiryczny (71,5%). Dość rzadko autorzy wykorzystują w badaniach metodę case study (zaledwie 7 badań), najczęściej wykorzystywano badania ankietowe.
Niestety wśród analizowanych publikacji nie pojawiają się opracowania zawierające statystyki opisowe charakteryzujące przedsiębiorstwa rodzinne w poszczególnych kra-jach. Informacje o tej grupie podmiotów najczęściej ograniczają się to ogólnych danych szacunkowych dotyczących ich ilości, udziału w kreowaniu PKB. Próby badawcze naj-częściej nie mają charakteru losowego. Jest to prawdopodobnie konsekwencją tego, że nadal nie udało się stworzyć jednolitej definicji podmiotu rodzinnego i rodzinność nie jest cechą przedsiębiorstwa uwzględnianą w krajowych danych statystycznych.
Podsumowanie
Reasumując należy stwierdzić, że w ostatnich latach (od 2015) nastąpił wzrost publika-cji dotyczących przedsiębiorczości rodzinnej w krajach Europy Środkowo-Wschodniej w międzynarodowej bazie bibliograficznej, jaką jest Web of Science Core Collection. Jed-nak duże zróżnicowanie podejmowanej problematyki, brak wskazania podstawowych cech przedsiębiorstw rodzinnych w poszczególnych krajach uniemożliwia stworzenie ogólnego obrazu przedsiębiorstwa rodzinnego dla tej części Europy. Stąd można stwier-dzić, że nadal istnieje luka badawcza w tym obszarze, którą mogą wypełnić przyszłe ba-dania, a zaprezentowane wyniki analizy bibliometrycznej mogą stanowić potwierdzenie ich konieczności.
Podjęcie współpracy międzynarodowej z badaczami regionu Europy Środkowo -Wschodniej mogłoby pomóc w zidentyfikowaniu charakterystycznych cech i zachowań przedsiębiorstw rodzinnych działających w tym regionie. Określenie ogólnego katalogu cech charakterystycznych dla przedsiębiorstw rodzinnych z tej części Europy z pewno-ścią jest zadaniem trudnym ze względu na ograniczoną dostępność danych. Wydaje się jednak, że stworzenie obrazu przedsiębiorstwa rodzinnego funkcjonującego na ryn-kach kapitałowych Europy Środkowo-Wschodniej jest możliwe. W rezultacie pozwoli to porównywać podmioty rodzinne funkcjonujące na rynkach dojrzałych i rozwijających się. Dzięki temu można będzie podjąć próbę określenia wpływu różnych uwarunkowań związanych zarówno z czynnikami gospodarczymi (np. poziom rozwoju rynku kapi-tałowego, poziom rozwoju i stabilność systemu bankowego, systemu podatkowego), politycznymi i socjologiczno-społecznymi (np. tradycja, religia, kultura) na zachowania i kondycję finansową firm rodzinnych.
Należy jednak podkreślić, że wyniki zaprezentowanych analiz nie oddają w pełni rzeczywistego obrazu potencjału nauki polskiej oraz badanych krajów Europy Środko-Olga Martyniuk
wo-Wschodniej z zakresu przedsiębiorczości rodzinnej. Jest to diagnoza ich obecności w międzynarodowej bazie bibliometrycznej Web of Science. Trzeba przy tym dodać, iż jest to diagnoza niepełna z uwagi na szereg ograniczeń wynikających ze struktury i za-wartości bazy. Przeprowadzona analiza może zostać zweryfikowana i uzupełniona za pomocą badania innych baz danych bibliograficznych z wykorzystaniem analogicznego podejścia badawczego (np. bazy Scopus). Niestety obecnie nie istnieje polska baza bi-bliometryczna zawierająca polskie czasopisma i materiały z konferencji organizowanych w Polsce. Funkcjonujące w Polsce bazy tj.: BazEkon, CEON, CEOL oraz portal www.infor-na.pl nie dają możliwości przeprowadzenia analiz bibliometrycznych takich jak w Web of Science czy Scopus. Uniemożliwia to identyfikację obecnego stanu wiedzy z obszaru przedsiębiorczości rodzinnej w Polsce oraz z pewnością ma wpływ na cytowalność pol-skich publikacji.
100
Bibliografia
Allouche J., Amann B., Jaussaud J. i in. (2008), The impact of family control on the performance and financial characteristics of family versus nonfamily businesses in Japan: a matched‐pair investi-gation, „Family Business Review”, no. 21(4), ss. 315–329.
Amit R., Villalonga B. (2014) Financial performance of family firms [w:] L. Melin, M., Nordqvist P.,
Sharma (red.), The SAGE Handbook of Family Business, Sage Publications Ltd.
Benavides-Velasco C. A., Quintana-García, C., Guzmán-Parra V. F. (2013), Trends in family bu-siness research, „Small Bubu-siness Economics”, no. 40(1), ss. 41–57.
Berrone P., Cruz C.C., Gómez-Mejía L.R. (2012), Socioemotional wealth in family firms: A review and agenda for future research, “Family Business Review”, No. 25, ss. 258–279.
Chua J. H., Chrisman J. J., Sharma P. (1999), Defining family business by behavior,
„Entrepreneu-rship: Theory and Practice”, no. 24, ss. 19–39.
Eddleston K.A., Walsh H.C., Kellermanns F.W. et al. (2013), Planning for growth: life stage diffe-rences in family firms, „Entrepreneurship Theory and Practice”, no. 37(5), ss. 1177–1202.
Evert R. E., Martin J.A., McLeod M.S., Payne G.T. (2016), Empirics in family business research: Progress, challenges, and the path ahead, „Family Business Review”, no. 29(1), ss. 17–43.
Gomez-Mejia L.R., Cruz C., Berrone P., De Castro J. (2011), The Bind that Ties: Socioemotional Wealth Preservation in Family Firms, „Academy of Management Annals”, no. 5(1), ss. 653–707.
Koładkiewicz I., Wojtyra M. (2016), Firmy rodzinne w Polsce: co juz wiemy, a czego jeszcze chcie-libyśmy się dowiedzieć? Przegląd wyników badań, „Przedsiębiorczość i Zarządzanie”, t. XVII, z. 6,
cz. 2, s. 121–145.
Kowalewski O., Talavera O., Stetsyuk I. (2010), Influence of Family Involvement In Management and Ownership on Firm Performance: Evidence From Poland, „Family Business Review”, no. 23(I),
ss. 45–59.
Michiels A., Molly V. (2017), Financing Decisions in Family Businesses: A Review and Suggestions for Developing the Field, „Family Business Review”, no. 30(4), ss. 369–399.
Olechnicka A., Płoszaj A. (2009), Polskie publikacje z zakresu nauk społecznych i humanistycz-nych w bazie Web of Science, „Polish Journal of Continuing Education”, nr 1/2009, ss. 35–45.
Poutziouris, P., Savva, C. S., Hadjielias, E. (2015), Family involvement and firm performance: Evi-dence from UK listed firms, „Journal of Family Business Strategy”, no. 6(1), ss. 14–32.
Welsch H., Hills G., Hoy F. (1995), Family Impacts on Emerging Ventures In Poland, „Family
Busi-ness Review”, no. 8 (4), ss. 293–300.
Xi J.M. Jing, Kraus S., Filser M. et al. (2015), Mapping the field of family business research: past trends and future directions, „International Entrepreneurship and Management Journal”, no. 11,
Issue 1, ss. 113–132.
Wagner D., Block J., Miller D. et al. (2015), A Meta Analysis of the Financial Performance: Another Attempt, Journal of Family Business Strategy, no. 6, issue 1, ss. 3–13.