Mimo skutecznego wykorzystania funduszy dostępnych w perspektywie 2007–2013, wciąż utrzymuje się dystans w poziomie rozwoju gospodarczego dzielący pięć polskich regionów – województwo lubelskie, podkarpackie, podlaskie, świętokrzyskie i warmińsko-mazurskie – od średniej UE-28.
Biorąc pod uwagę syntetyczny indeks konkurencyjności regionów UE-2739, z polskich województw najmniej konkuren-cyjnym jest województwo warmińsko-mazurskie, które – z wartością indeksu 29 (w skali od 0 do 100) – plasuje się na 233 miejscu wśród wszystkich 271 regionów. Niewiele lepiej wypadają pozostałe województwa Polski Wschodniej, które uzyskując wartości indeksu od 31 (świętokrzyskie) do 37 (podkarpackie) znajdują się odpowiednio na pozycjach od 230 do 211. Dochodzenie do średniej unijnej wg kryterium konkurencyjności czy też PKB per capita postępuje wolniej niż w przypadku pozostałych polskich regionów znajdujących się w lepszej kondycji społeczno-gospodarczej.
W Polsce Wschodniej występuje koncentracja negatywnych zjawisk społeczno-gospodarczych, takich jak, słabość gos-podarcza ośrodków miejskich, niska produktywność będąca wynikiem między innymi tradycyjnej struktury gospodarki, a także niskiego poziomu innowacyjności przedsiębiorstw i ośrodków badawczo-rozwojowych, oraz niska dostępność terytorialna (układ komunikacyjny – drogi i koleje).
Zjawiskiem negatywnie wpływającym na pozycję rozwojową makroregionu jest utrzymujące się ujemne saldo migra-cji, będące efektem między innymi mało atrakcyjnych, regionalnych rynków pracy. Z makroregionu wyjeżdżają przede wszystkim osoby młode, legitymujące się wyższym wykształceniem (w 2008 r. saldo migracji z Polski Wschodniej wynio-sło około – 11,5 tys. osób, z czego ok. 7 tys. stanowiły osoby w wieku 25–34, wśród których istotny udział mieli absol-wenci studiów wyższych). Ma to negatywny wpływ także na innowacyjność gospodarki, ponieważ ww. grupa wykazuje największą otwartość na rynkowe nowości i skłonność do zakupu innowacyjnych towarów i usług.
Barierą rzutującą na niską atrakcyjność Polski Wschodniej jest niedostateczna spójność wewnętrzna, a także brak odpo-wiedniej jakości infrastruktury, w tym przede wszystkim transportowej, przez co obszar ten jest w niewystarczającym stopniu zintegrowany przestrzennie z resztą kraju, w tym z pozostałymi dużymi ośrodkami miejskimi (Trójmiasto, War-szawa, Kraków). Niedostatecznie rozwinięta i słabo zintegrowana infrastruktura transportowa (drogowa, kolejowa, lotni-cza) utrudnia wzmacnianie powiązań funkcjonalnych Polski Wschodniej z ośrodkami spoza makroregionu.
o Miasta wojewódzkie i ich obszary funkcjonalne
18 miast wojewódzkich wraz ze swoimi obszarami funkcjonalnymi stanowi centra rozwoju gospodarczego kraju i regio-nów (zgodnie z KSRR w 2007 obszary funkcjonalne miast wojewódzkich generowały ok. 51% krajowego PKB), pełnią także ważne funkcje metropolitalne: administracyjne, społeczne, naukowe, kulturalne i inne. Są one również centrami przyciągającymi kapitał materialny i ludzki. Międzynarodowa ranga najważniejszych ośrodków miejskich jest istotnym miernikiem ogólnej pozycji kraju w skali kontynentu, jak i w skali globalnej. Pod tym względem polskie miasta i ota-czające je obszary w znacznej mierze ustępują miastom i regionom europejskim, zwłaszcza krajów Europy zachodniej i północnej. Na ich tle główne ośrodki miejskie w Polsce cechuje niedostatek rozwoju funkcji metropolitalnych. Według klasyfikacji ESPON40 żadne z polskich miast nie zasłużyło na miano „lokomotywy Europy” czy też „silnego MEGA”, a jedy-nie Warszawa została sklasyfikowana jako „potencjalne MEGA” a siedem innych miast jako „słabe MEGA”. Problemem największych ośrodków miejskich Polski jest ponadto brak lub słaba koordynacja zarządzania na miejskich obszarach funkcjonalnych, w szczególności tych największych. Problem ten pogłębia rosnąca migracja ludności z rdzenia obszaru funkcjonalnego do strefy zewnętrznej, która prowadzi do rozlewania się miast i zwiększania problemów komunikacyj-nych. Jest to potęgowane także brakiem wystarczającej współpracy sąsiadujących ze sobą jednostek samorządu teryto-rialnego, co zmniejsza efektywność podejmowanych działań rozwojowych.
39 Annoni P., Kozowska K., EU regional competitiveness index (RCI) 2010, Joint Research Centre EC,:2) A New Regional Competitiveness Index: Theory, Methods and
Find-ings, DG Regio Working Paper, 2/2011.
Umo w a P artner stw a
Zatem tworzenie warunków dla lepszego wykorzystania potencjału miast wojewódzkich jako „węzłów sieci miejskiej” w Polsce oraz włączenie ich w konkurowanie z najważniejszymi ośrodkami w Europie i na świecie, jest jednym z najważ-niejszych, determinowanych przestrzennie, wyzwań rozwojowych Polski. W odpowiedzi na to wyzwanie, w KSRR i KPZK, za najważniejszy cel w odniesieniu do miast wojewódzkich i ich obszarów funkcjonalnych uznano wzmacnianie funkcji metropolitalnych ośrodków wojewódzkich i integrację ich obszarów funkcjonalnych, m.in. poprzez wspieranie rozwiązań integrujących przestrzeń funkcjonalnych obszarów miejskich w zakresie zagospodarowania przestrzennego, transportu zbiorowego (infrastruktury, taboru i rozwiązań organizacyjnych), usług komunalnych i rynku pracy.
Problemem identyfikowanych zarówno w miastach wojewódzkich, jak i miastach wskazanych jako OSI „C” Miasta i
dziel-nice miast wymagające rewitalizacji jest depopulacja, która w dużej części przekłada się na proces wzrostu liczby
miesz-kańców na obszarach przyległych, co potęguje procesy suburbanizacji. Świadczą o tym dane z lat 1988–2007, gdzie spadkowi lub niewielkiemu przyrostowi liczby ludności w dużych miastach towarzyszył znaczny przyrost liczby ludności w gminach otaczających. Zjawisko to można obserwować szczególnie w Warszawie, Krakowie, Poznaniu, Trójmieście, Wrocławiu, Łodzi, Bydgoszczy i Toruniu. Z dwudziestu gmin, w których nastąpił największy wzrost liczby ludności w latach 2003–2007, osiemnaście to gminy położone w sąsiedztwie dużych miast.
Niekontrolowana suburbanizacja wynika w dużej mierze z braku miejscowych planów zagospodarowania przestrzenne-go.41 Przygotowywana przez ministra właściwego ds. rozwoju regionalnego Krajowa Polityka Miejska kłaść będzie silny akcent na ograniczanie żywiołowej suburbanizacji i zmniejszanie jej negatywnych skutków, a także na jakość planowania przestrzennego i powiązanie go z planowaniem rozwoju, niskoemisyjnością, czy efektywnością energetyczną.
o Miasta i dzielnice miast wymagające rewitalizacji
Analizy podstawowych wskaźników ekonomicznych i społecznych wskazują na kumulację negatywnych zjawisk spo-łeczno-gospodarczych, przestrzennych i środowiskowych powiązanych z degradacją fizyczną zabudowy w niektórych ośrodkach miejskich lub ich dzielnicach. Degradacja tych obszarów związana jest często ze skutkami ich długotrwałego użytkowania w celach przemysłowych, z zamieraniem tradycyjnych gałęzi gospodarki lub z ich restrukturyzacją. Utrata dotychczasowych funkcji społeczno-gospodarczych pełnionych przez miasta lub ich dzielnice prowadzi do pogłębiania występujących problemów, m.in.: spadku poziomu przedsiębiorczości, wzrostu bezrobocia, pogorszenia jakości infra-struktury, a także intensyfikacji problemów społecznych związanych z depopulacją oraz występującą koncentracją ubó-stwa i wykluczenia społecznego.
Poza postępującą degradacją całych ośrodków miejskich lub dzielnic większych miast, na terenie Polski występują inne obszary zdegradowane, głównie poprzemysłowe, powojskowe, pokolejowe oraz zdegradowane obszary wiejskie, np. popegeerowskie. Wymagają one często rekultywacji środowiskowej oraz stworzenia warunków do ich ponownego zagospodarowania.
Degradacja gospodarcza, społeczna środowiskowa i techniczna, obszarów miejskich prowadzi do zmniejszania ich atrak-cyjności dla mieszkańców jak i inwestorów.
Przykładami miast, doświadczających takich problemów są Bytom, Wałbrzych czy Łódź. W miastach tych w wyniku trans-formacji ustrojowej i gospodarczej doszło do kumulacji negatywnych zjawisk społeczno-gospodarczych o ogromnej skali. W Bytomiu i Wałbrzychu wskutek eksploatacji górniczej i procesów likwidacyjnych w przemyśle wydobywczym i hutni-czym doszło do dewastacji obiektów, w tym poprzemysłowych, znacznego zanieczyszczenia środowiska oraz dekapitali-zacji substancji mieszkaniowej. Natomiast Łódź jest przykładem miasta, który w sposób szczególny ucierpiało z powodu upadku przemysłu włókienniczego, w wyniku czego doszło do likwidacji miejsc pracy i odpływu ludności.
Wyzwaniem pozostaje zapewnienie warunków dla właściwej rewitalizacji, tj. zintegrowanego i kompleksowego, przygo-towywanego i prowadzonego z uwzględnieniem realnej partycypacji społecznej, przeciwdziałania procesom degradacji związanych m.in. z postępującą degradacją tkanki miejskiej (w tym mieszkaniowej), erozją stosunków społecznych, nie-korzystnymi procesami demograficznymi (migracje, depopulacja), przestrzennymi (suburbanizacja), infrastrukturalnymi (transport, efektywność energetyczna) oraz środowiskowymi (zanieczyszczenie środowiska).
41 Wskaźnik pokrycia planistycznego w Polsce wynosi 27,9% (dane za 2012 r.). Województwa o najwyższych wskaźnikach pokrycia planistycznego to: woj. małopolskie, woj. śląskie i woj. dolnośląskie. Województwa o najniższych wskaźnikach pokrycia planistycznego to: woj. kujawsko-pomorskie, woj. lubuskie i woj. podkarpackie.
Umo w a P artner stw a
o Obszary wiejskie, w szczególności o najniższym poziomie dostępu mieszkańców do dóbr i usług warunkujących
możliwości rozwojowe.
Jak wynika z diagnozy sytuacji społeczno-gospodarczej obszarów wiejskich, zidentyfikowanej w KSRR i SZRWRiR, wiele obszarów wiejskich nie jest w dostatecznym stopniu włączona w procesy rozwojowe kraju i procesy rozwoju regio-nalnego. Wynika to zarówno z uwarunkowanej historycznie struktury gospodarczej tych obszarów – na znacznym obsza-rze Polski w szczególności Polski centralnej, wschodniej i południowo-wschodniej występuje bardzo duże, jak na warunki europejskie i możliwości zapewnienia odpowiednich dochodów, zatrudnienie w rozdrobnionym strukturalnie rolnictwie, brak dobrze wykształconej sieci miast oraz niski stopień wzajemnych powiązań pomiędzy tymi obszarami a oferującymi lepsze miejsca pracy, dalej położonymi, większymi ośrodkami miejskimi.
Obszary wiejskie w Polsce cechują się znacznym zróżnicowaniem głównej funkcji, jednak przeważającą funkcją jest funkcja rolnicza (wschód i centrum kraju). Rolnictwo polskie charakteryzuje duże zróżnicowanie przestrzenne (średnia powierzchnia gruntów rolnych w gospodarstwie wynosi od 3,92 ha w województwie małopolskim do 30,20 ha w woje-wództwie zachodniopomorskim) – pełna diagnoza tych zróżnicowań przedstawiona jest w Strategii Zrównoważonego Rozwoju Wsi Rolnictwa i Rybactwa. Najmniejsze gospodarstwa występują przede wszystkim na obszarach południowej Polski (woj. śląskie, małopolskie i podkarpackie), największe w Polsce północnej i zachodniej (woj. zachodniopomor-skie, warmińsko-mazurskie i lubuskie). W powierzchni użytków rolnych dominują więc małe i średnie gospodarstwa rodzinne. Jednocześnie występuje duże zróżnicowanie wewnątrzregionalne zarówno co do wielkości, kierunku produkcji, jak i potencjału produkcyjnego gospodarstw. Zróżnicowanie to jest wypadkową wielu czynników, m.in. przyrodniczych, demograficznych i ekonomicznych. Znaczną część kraju zajmują obszary wiejskie o funkcjach mieszanych i przejściowych (czyli tych, które tracą swój rolniczy charakter w wyniku procesów urbanizacyjnych).
Wiele obszarów wiejskich w Polsce odczuwa negatywne tendencje w zakresie rozwoju gospodarczego i społecznego, które często wiążą się z problemami oddalenia od centrów rozwoju lokalnego i niskiego poziomu jakości życia. Wystę-pują znaczne rozpiętości w dostępie do usług publicznych oraz ich jakości zarówno na poziomie powiatów (na tym pozio-mie zlokalizowanych jest wiele podstawowych usług publicznych), jak i w innych przekrojach terytorialnych. W ramach polityki regionalnej szczególnego traktowania wymagają te zidentyfikowane obszary problemowe, w których w parze z niską dostępnością i jakością usług publicznych idą niskie zasoby własne samorządów, co nie pozwala na zapewnienie poprawy we własnym zakresie w sferach decydujących o perspektywach W związku z procesami integracyjnymi w UE i rozwojem procesów globalizacji, obszary te w ostatnich latach są przedmiotem wzmożonej presji konkurencyjnej, na którą trudno im w oparciu o własne zasoby odpowiedzieć. Skutkuje to zmniejszaniem poziomu dochodów ludności, odpływem ludności z rolnictwa i – w związku z niemożnością znalezienia miejsc pracy w pobliżu miejsca zamieszkania – procesami migracyjnymi (o zasięgu krajowym i zagranicznym).
Obszary wiejskie mają potencjał do tego, aby stać się atrakcyjnym miejscem pracy, zamieszkania, wypoczynku i pro-wadzenia działalności rolniczej lub pozarolniczej, z zachowaniem unikalnych walorów przyrodniczych, krajobrazowych i kulturowych tych terenów dla przyszłych pokoleń. Silnie zróżnicowana struktura osadnicza, społeczna i gospodarcza obszarów wiejskich w Polsce oraz różna skala i natura powiązań pomiędzy nimi a obszarami miast, zarówno wojewódz-kich, jak i subregionalnych, wymaga precyzyjnie ukierunkowanej interwencji.
Wsparcie adresowane do obszarów wiejskich ze środków EFSI powinno wpływać na ich wielofunkcyjny i zrównowa-żony rozwój, w szczególności przez wykorzystanie potencjału endogenicznego tych obszarów. O perspektywach roz-wojowych wielu obszarów wiejskich w Polsce decyduje ich dostępność terytorialna oraz warunki życia (w tym m.in. jakość i dostępność podstawowych usług dóbr publicznych) i możliwości prowadzenia działalności gospodarczej. Dlatego wsparcie w ramach środków EFSI powinno koncentrować się zwłaszcza na tych obszarach wiejskich, na których kumula-cja barier o charakterze infrastrukturalnym, społecznym i ekonomicznym prowadzi do trwałej marginalizacji i tym samym do wykluczenia z możliwości uczestniczenia w procesach rozwojowych znacznej grupy mieszkańców. Dla tych obsza-rów zostaną dedykowane specjalne instrumenty wsparcia w ramach właściwych programów. Szczególne znaczenie ma dalsze wzmacnianie aktywności społeczności lokalnych, co oznacza potrzebę kontynuacji działań wdrażanych w latach 2007–2013 w ramach LEADER, a w perspektywie 2014–2020 jako RLKS. Mając na względzie istniejące powiązania funk-cjonalne kluczowe będzie wzmacnianie relacji obszarów wiejskich z miastami, stanowiącymi lokalne centra rozwoju. o Obszary przygraniczne
Obszary przygraniczne odgrywają ważną rolę, zarówno w procesach rozwojowych, jak i politycznych. Na obszarach przy-granicznych, na których nie ma ograniczenia w przepływie dóbr, osób, kapitału i usług (obszary sąsiadujące z Niemcami,
Umo w a P artner stw a
Czechami i Słowacją) występują pozytywne bodźce dla wzrostu gospodarczego, rozwoju przedsiębiorczości, współpracy międzynarodowej, wymiany doświadczeń i dobrych praktyk. Jednak z drugiej strony, obszary te narażone są na zjawiska negatywne, związane z niską krajową dostępnością terytorialną, różnicami kulturowymi, społecznymi oraz wysysaniem zasobów ludzkich, zarówno lepiej, jak i mniej wykształconych przez zagraniczne regiony charakteryzujące się wyższym poziomem konkurencyjności, chociażby w zakresie usług publicznych, czy też płac. Zjawisko to jest szczególnie widoczne w województwach Polski zachodniej. Uzasadnia to prowadzenie działań ukierunkowanych na zmniejszanie barier, zwięk-szanie współpracy gospodarczej, dialogu politycznego i międzykulturowego oraz zwiękzwięk-szanie konkurencyjności i atrak-cyjności zarówno w wymiarze ekonomicznym, jak i społecznym regionów przygranicznych, pozwalającej na pełne wyko-rzystanie wewnętrznych potencjałów.
Ze szczególnymi wyzwaniami muszą mierzyć się obszary położone wzdłuż granic z państwami nie będącymi członkami UE: Rosji (obwód Kaliningradzki), Białorusi i Ukrainy. Obszary te charakteryzują się niskim poziomem wskaźników spo-łeczno-gospodarczych m.in. ze względu na peryferyjne położenie względem krajowych ośrodków wzrostu i brak możli-wości (ze względu na trudności formalne wynikające z istnienia granicy) wykorzystania swojego potencjału gospodar-czego w oparciu o powiązania społeczno-gospodarcze z regionalnymi ośrodkami wzrostu.
o Obszary nadmorskie
Specyficzne wyzwania stoją również przed obszarami nadmorskimi będącymi często obszarami zależnymi od rybactwa. Konieczne jest podjęcie szeregu działań wpisujących się w tworzenie nowoczesnej gospodarki morskiej, mogącej stawić czoła konkurencji zewnętrznej oraz przyczynić się do stymulowania wzrostu gospodarczego oraz tworzenia miejsc pracy. Wyzwanie to wpisuje się w cele Zintegrowanej Polityki Morskiej oraz jeden z jej elementów – SUE RMB. Zidentyfikowane poniżej działania odpowiadają wszystkim trzem celom ogólnym SUE RMB (ocalenie morza, rozwój połączeń w regionie i zwiększenie dobrobytu) i stanowią polski priorytet we wdrażaniu tej strategii.
W kontekście gospodarczego wykorzystania zasobów morskich jak i zwiększenia innowacji w przemyśle morskim istotne jest ich wykorzystanie do wspierania zrównoważonego rozwoju ekosystemu morskiego. Ważne jest tworzenie platform współdziałania przedsiębiorstw sektora morskiego i instytucji naukowych oraz zacieśnianie współpracy z państwami sąsiednimi w rejonie Morza Bałtyckiego na rzecz innowacyjnych rozwiązań w obszarze gospodarki morskiej. W kontek-ście konieczności poprawy stanu środowiska morskiego, niezbędne jest podjęcie zakrojonych na szeroką skalę działań prowadzących do ograniczenia negatywnych oddziaływań na to środowisko. Należy również dążyć do zapewnienia racjo-nalnej gospodarki żywymi zasobami wód i poprawy efektywności akwakultury i sektora rybackiego, a w rezultacie do poprawy jakości życia na obszarach zależnych od rybactwa. W zakresie wykorzystania obszarów morskich dla produkcji energii i dostaw surowców energetycznych, istotnym wyzwaniem jest również budowa nowej i rozbudowa istniejącej infrastruktury morskiej, przesyłowej i magazynującej, służącej do optymalnego wykorzystania zasobów energetycznych państwa. Dywersyfikacja źródeł i kierunków dostaw surowców energetycznych przyczyni się do realizacji wskaźników produkcji energii ze źródeł odnawialnych. Efektywne funkcjonowanie gospodarki morskiej wymaga sprawnego systemu transportowego, łączącego porty i aglomeracje nadmorskie zarówno z zapleczem krajowym jak i rynkiem europejskim, stąd też należy dążyć do rozwoju portów morskich, przede wszystkim wspierając ukierunkowane na realizację przez nie zadań publicznych oraz infrastruktury, która będzie udostępniana na konkurencyjnych i niedyskryminacyjnych zasadach. Obszary nadmorskie charakteryzują się największym potencjałem do tzw. niebieskiego wzrostu i tworzenia niebieskich miejsc pracy, np. dzięki rozwojowi infrastruktury, w szczególności portowej, czy przedsięwzięciom innowacyjnym zwią-zanym z morzem.
MAZOWSZE JAKO REGION ODRĘBNEJ KATEGORII W LATACH 2014–2020 – UZASADNIENIE TRANSFERU