o Wysoki poziom ubóstwa i wykluczenia społecznego, powiązany z niskim dostępem do usług – diagnoza dla CT9 W zakresie zagrożenia ubóstwem lub wykluczeniem społecznym, celem unijnym strategii Europa 2020 jest zmniejsze-nie zasięgu tego zjawiska o 20 mln osób; Polska postawiła sobie za cel ograniczezmniejsze-nie go o około 1,5 mln osób32. Należy podkreślić, że wskaźnik zagrożenia ubóstwem lub wykluczeniem społecznym w Polsce (27,2% w 2011 r.)33 był wyższy niż w UE (różnica wynosiła 3 pp.), ale w ostatnich latach cechował się tendencją malejącą – od 2005 r. zmniejszył się o około 19 pp., podczas gdy w UE tylko o niespełna 1,5 pp.
Od 2008 r. do 2011 r. w Polsce liczba zagrożonych ubóstwem lub wykluczeniem społecznym obniżyła się o blisko 1,3 mln osób. W tym samym okresie zmalała liczba osób zagrożonych materialną deprywacją o 1,8 mln i o 370 tys. zagrożonych niską intensywnością pracy. Polska pomimo wyraźnej poprawy w zakresie warunków życia nadal należy do grupy krajów o wysokim poziomie zagrożenia ubóstwem. Mimo, że w Polsce wskaźnik osób zagrożonych pogłębioną deprywacją mate-rialną systematycznie maleje (z 14,2% w 2010 r. do 13,0% w 2011 r.), dystans do UE nadal jest znaczny, bowiem wskaźnik dla 27 państw wyniósł w 2011 r. – 8,8% (mimo nieznacznego wzrostu o 0,7 p.p. w porównaniu z 2010 r.).
30 Lokalne scenariusze zmian demograficznych: polityki i strategie zrównoważonego rozwoju, kompetencje i zatrudnienie, OECD, 2013.
31 Bilans Kapitału Ludzkiego, 2011.
32 Cel ten mierzony jest wskaźnikiem złożonym składającym się z 3 komponentów: wskaźnik bardzo niskiej intensywności pracy w gospodarstwie domowym, wskaźnik zagrożenia ubóstwem po uwzględnieniu transferów społecznych, wskaźnik pogłębionej deprywacji materialnej.
Umo w a P artner stw a
W przekroju regionów NUTS 2 jest dostępny tylko jeden z trzech komponentów powyższego wskaźnika złożonego, a mia-nowicie wskaźnik zagrożenia ubóstwem po uwzględnieniu transferów społecznych. W 2012 r. wynosił on 17,1% i był tylko nieznacznie wyższy niż w UE-27 (16,9%) Malejący trend tego zjawiska w Polsce (spadek o 3,5 pp. od 2005 r.) kształtuje się korzystniej niż w UE, gdzie w tym samym okresie nastąpił niewielki jego wzrost. Ubóstwo i wykluczenie społeczne jest problemem w Polsce Wschodniej, gdzie występują najwyższe poziomy tego miernika (31,3% w lubelskim, 25,5% w świętokrzyskim), ale pozostawał on wysoki także w lubuskim, małopolskim i łódzkim.
Duże znaczenie dla wzrostu zatrudnienia i przeciwdziałania wykluczeniu z powodu deprywacji finansowej ma rozwój i poprawa funkcjonowania systemu ekonomii społecznej. W Polsce nie udało się wciąż osiągnąć zadowalającego poziomu rozwoju tego sektora. Jak pokazują badania34 w ramach PO KL 2007–2013 utworzono w Polsce 262 nowe ośrodki wspar-cia ekonomii społecznej (OWES), a środki EFS przyczyniły się do powstania ponad 30 proc. zarejestrowanych spółdzielni socjalnych. Dzięki interwencji ze środków EFS udało się stworzyć ok. 3 tys. miejsc pracy – głównie w spółdzielniach socjalnych. Ok. 85 proc. z nowo powstałych miejsc pracy w sektorze ES nadal istnieje, a blisko 90% podmiotów ekonomii społecznej (PES), które były odbiorcami wsparcia OWES, wykorzystuje uzyskaną wiedzę w swojej działalności. Pomimo licznych działań jednym z najważniejszych wyzwań w sektorze ekonomii społecznej pozostaje stworzenie systemu z jasno zdefiniowanym liderem rozwoju ekonomii społecznej, a także zapewnienie stabilnego źródła finansowania inicjatyw z tego zakresu (w tym finansowania zwrotnego i bezzwrotnego – na co wskazują wyniki przeprowadzonego badania35
luki finansowej dla tego sektora).
Ubóstwo jest istotną lecz nie jedyną przyczyną wykluczenia społecznego. W Polsce wykluczenie społeczne, niezależnie od pozycji materialnej wynika z relatywnie niskiego dostępu do usług publicznych, w tym do usług zdrowotnych. Badania OECD36 wskazują, że zmiany demograficzne powodują wzrost popytu na nowe usługi społeczne, w szczególności skiero-wane do osób starszych, a także zmianę struktur usług rynkowych i publicznych. Szczególnie ważna jest poprawa dostępu do usług opiekuńczych (w tym opieki długoterminowej) – niewystarczające jest wsparcie na rzecz przygotowania i roz-wijania polityki kadrowej oraz wprowadzania nowych form świadczenia usług społecznych czy też wsparcia dla nowych mikroprzedsiębiorstw i przedsiębiorstw społecznych działających na tym polu.
Z uwagi na fakt, iż proces budowy społeczeństwa obywatelskiego i wspierania inicjatyw oddolnych zaczął się w Polsce dopiero po roku 1989 po transformacji systemu społeczno-gospodarczego, mimo postępów jakie poczyniono w tym zakresie w ciągu ostatnich kilku lat, w sektorze usług społecznych dominują formy instytucjonalne. Biorąc pod uwagę wnioski płynące z dotychczasowych doświadczeń wskazujące, iż stacjonarne formy opieki długoterminowej często nie zapewniają osobom w nim przebywającym prawa do niezależności, ograniczają lub uniemożliwiają udział w życiu spo-łeczności, są też rozwiązaniami bardziej kosztownymi niż usługi świadczone na poziomie lokalnych spospo-łeczności, nie-zbędne jest wspieranie przedsięwzięć mających na celu powstawanie i rozwój zdeinstytuicjonalizowanych form opieki nad dziećmi, osobami niepełnosprawnymi oraz osobami starszymi oraz form wsparcia dla osób wykluczonych społecznie bądź zagrożonych wykluczeniem społecznym.
Jedną z form wsparcia opartych na społeczności lokalnej jest mieszkalnictwo chronione, wspomagane i socjalne. Oso-bom, która ze względu na trudną sytuację życiową, wiek, niepełnosprawność lub chorobę potrzebują wsparcia w funk-cjonowaniu w codziennym życiu, ale nie wymagają usług w zakresie świadczonym przez jednostkę całodobowej opieki (w szczególności osobom z zaburzeniami psychicznymi, osobom opuszczającym rodzinę zastępczą, placówkę opiekuńczo wychowawczą, młodzieżowy ośrodek wychowawczy, zakład dla nieletnich, a także cudzoziemcom, którzy uzyskali sta-tus uchodźcy lub ochronę uzupełniającą) może być przyznany pobyt w mieszkaniu chronionym. Mieszkanie chronione zapewnia warunki samodzielnego funkcjonowania w środowisku, w integracji ze społecznością lokalną.
Jednocześnie, w uzasadnionych przypadkach zasadne jest kontynuowanie wsparcia dla instytucjonalnych form opieki, w szczególności w sytuacji, gdy ze względu na zakres opieki, jakiej wymagają osoby przebywające w tych placówkach nie-możliwe jest przeprowadzenie transformacji w kierunku opieki zdeinstytucjonalizowanej w ramach społeczności lokal-nej. Dotyczy to przede wszystkim grup, których potrzeby w zakresie wsparcia uniemożliwiają samodzielne przebywanie, korzystanie z systemu mieszkań chronionych czy korzystanie z opieki zdeinstytucjonalizowanej:
• dzieci i osób dorosłych z wysokim stopniem upośledzenia;
34 Badanie ewaluacyjne pn. „Ocena wsparcia w obszarze ekonomii społecznej udzielonego ze środków EFS w ramach PO KL”, Coffey International Development Sp. z o.o., Warszawa, grudzień 2013 r.
35 „Ocena ex ante instrumentów finansowych w zakresie wsparcia podmiotów ekonomii społecznej i osób młodych”, MIR, luty 2014 r.
36 Projekt badawczy MIiR realizowany we współpracy z OECD w partnerstwie z samorządem województwa łódzkiego, małopolskiego i pomorskiego pn. „Lokalne scenariu-sze zmian demograficznych: polityki publiczne i strategie dotyczące zrównoważonego rozwoju, rozwijania umiejętności i wzrostu zatrudnienia”, styczeń 2013 r.
Umo w a P artner stw a
• dzieci i osób dorosłych cierpiących na poważne zaburzenia psychiczne uniemożliwiające funkcjonowanie i zagraża-jące zdrowiu i bezpieczeństwu własnemu i otoczenia;
• dzieci i osób dorosłych wymagających całodziennej opieki lekarskiej oraz dostępu do specjalistycznej aparatury medycznej w związku ze schorzeniami;
• osób starszych w podeszłym wieku i wysokim stopniu zniedołężnienia.
Brak możliwości efektywnego włączenia takich placówek w system placówek ulegających stopniowemu procesowi dein-stytucjonalizacji wynika również z aspektów ekonomicznych – koszt zapewnienia opieki osobom w nim przebywającym w postaci zdeinstytucjonalizowanej, tj. przygotowanie właściwego lokalu nawet dla niewielkiej grupy osób oraz dostoso-wanie go, wyposażenie w sprzęt medyczny (często specjalistyczny) oraz w urządzenia codziennego użytku, zatrudnienie częstokroć wykwalifikowanego personelu na całodobową opiekę (w tym medyczną), zapewnienie opieki lekarskiej jest kosztochłonne, i z tego względu może nie zostać podjęte przez lokalną społeczność.
Stan zdrowia mieszkańców Polski jest znacznie gorszy niż w innych krajach UE. Niższa długość życia dorosłych Polaków w porównaniu z mieszkańcami UE-15 wynika z większego zagrożenia chorobami będącymi najczęstszymi przyczynami zgonów, dotyczy to zwłaszcza populacji w wieku aktywności zawodowej (25–64 lata). Zgodnie z raportem Polska 2030
Wyzwania rozwojowe funkcjonowanie służby zdrowia wymaga poprawy, w szczególności w zakresie dostępu do lekarzy
specjalistów i usług rehabilitacji. Istniejący poziom zatrudnienia kadr w sektorze ochrony zdrowia jest już dziś nieade-kwatny do występujących potrzeb społecznych i znacząco odbiega od standardów w innych krajach europejskich. Aktu-alnie w Polsce na 1 000 mieszkańców praktykuje 2,2 lekarzy i jest to wartość najniższa spośród wszystkich krajów UE – o 1,3 mniejsza niż średnia dla tych krajów. Podobna sytuacja ma miejsce w odniesieniu do pielęgniarek, których liczba na 1 000 mieszkańców plasuje Polskę pośród sześciu krajów UE o najniższej wartości tego wskaźnika.
Ponadto, jak wskazuje raport OECD, jednym z istotnych problemów w obszarze zdrowia jest wysoki odsetek niezaspo-kojonych potrzeb zdrowotnych z powodu długiego oczekiwania na usługę. Przede wszystkim poprawa powinna nastąpić w zakresie dostępu do świadczeń zdrowotnych (ogólnych i specjalistycznych), a także do rehabilitacji i geriatrii. Diagno-zowanym problemem jest również nierówny dostęp do świadczeń ratownictwa medycznego37, jak również dostępność oddziałów szpitalnych w podmiotach leczniczych, adresujących problemy zdrowotne związane z chorobami układu krą-żenia, nowotworowymi, układu kostno-mięśniowo-stawowego, układu oddechowego i chorób psychicznych, a także dostępność oddziałów dziecięcych oraz ginekologicznych i położniczych.
Obserwowane trendy demograficzne wskazują, że sektor opieki zdrowotnej nie jest wystarczająco dostosowany do zmie-niającej się struktury wiekowej ludności. Istnieje duże zapotrzebowanie na specjalistów w zakresie opieki geriatrycznej, dostęp do diagnostyki medycznej pozwalającej na zapobieganie chorobom związanym z wiekiem i chorobom cywiliza-cyjnym i zawodowym, a także usługi dla osób starszych świadczone zarówno w ich domach, jak w wyspecjalizowanych placówkach.
Poważną barierą w dostępie do usług zdrowotnych są nierówności i braki w infrastrukturze ochrony zdrowia. Patrząc np. na dostępność do sprzętu medycznego mierzoną wskaźnikiem liczby sprzętu medycznego (użytkowanego zarówno przez szpitale jak i jednostki podstawowej opieki zdrowotnej) na 1 milion mieszkańców, w Polsce jest niższa w porównaniu z krajami OECD. Przykładowo: liczba aparatów do rezonansu magnetycznego na 1 mln mieszkańców wynosi w Polsce 4,7, podczas gdy średnia w UE to 10,3, a liczba aparatów do tomografii komputerowej na 1 mln mieszkańców wynosi w Polsce 14,3, zaś średnia w UE to 20,4). Wyzwaniem w tym obszarze jest wprowadzenie głębokich zmian systemowych, którym muszą towarzyszyć niezbędne działania inwestycyjne poprawiające dostęp do usług publicznych, zmniejszające terytorialne dysproporcje w tym zakresie. Dodatkowo, ważne, aby wszelkie usprawnienia uwzględniały problem roz-proszenia i nierównomiernego rozłożenia istniejącej infrastruktury ochrony zdrowia, w powiązaniu z przeważającymi na danym terytorium jednostkami chorobowymi.
Ze zjawiskiem ubóstwa i wykluczenia społecznego ściśle powiązane jest zjawisko degradacji społeczno-gospodarczej, spowodowanej utratą dotychczasowych funkcji obszarów miejskich, zurbanizowanych obszarów poprzemysłowych oraz
37 Zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa na 150 tys. ludności powinien przypadać minimum jeden szpitalny oddział ratunkowy, Centrum
Ura-zowe powinno zabezpieczać populację minimum jednego miliona mieszkańców zamieszkujących obszar pozwalający na dotarcie z miejsca zdarzenia w ciągu do 1,5 godziny). Przepisy nakładają na szpitalne oddziały ratunkowe obowiązek posiadania lądowiska/lotniska przyszpitalnego – wymogu tego nadal nie spełnia wiele szpitalnych oddziałów ratunkowych. Do osiągnięcia właściwych standardów konieczne jest także uzupełnienie wyposażenia śmigłowców ratunkowych w sprzęt umożliwiający loty w trudnych warunkach atmosferycznych i w nocy, w celu zwiększenia bezpieczeństwa pacjentów oraz załóg HEMS).
Umo w a P artner stw a
wsi, na których obserwowana jest kumulacja negatywnych zjawisk takich jak: niski poziom przedsiębiorczości, bezrobo-cie, niska jakość infrastruktury technicznej, niski dostęp do usług, depopulacja oraz niska aktywność społecznościlokla-nych. Odpowiedzią na te działania jest kompleksowa rewitalizacja, szerzej opisana w części UP dotyczącej terytorialnego wymiaru interwencji.
o Niewystarczająca dostępność transportowa w układzie krajowym i regionalnym – diagnoza dla CT7 oraz CT9 W przypadku niektórych obszarów kraju poważną barierę rozwojową stanowi niska dostępność komunikacyjna do miast wojewódzkich, która poważnie ogranicza możliwości rozprzestrzeniania procesów rozwojowych z obszarów będących motorami wzrostu na obszary słabiej rozwinięte, a tym samym utrudnia nadrabianie przez te ostatnie zapóźnień roz-wojowych. Problemem jest też dostępność miast subregionalnych pełniących często ważne funkcje w lokalnych ryn-kach pracy. Wynikiem niewystarczającego rozwoju infrastruktury transportowej oraz niezadowalającej jakości oferty systemu transportowego (w tym niedopasowanie rozwoju sieci transportowej do dynamiki zagospodarowania prze-strzennego oraz niedobory w zakresie publicznego transportu zbiorowego) są utrudnienia w rozwoju terytorialnym, zarówno w odniesieniu do miast i ich obszarów funkcjonalnych, jak również do obszarów wiejskich o najniższym pozio-mie dostępu pozio-mieszkańców do dóbr i usług warunkujących możliwości rozwojowe, a co za tym idzie ograniczenie skali efektu mnożnikowego w gospodarce.
Pomimo dotychczasowych interwencji współfinansowanych ze środków UE, z uwagi na znaczne zapóźnienia w obszarze infrastruktury transportowej, nie udało się zakończyć budowy nowoczesnej, spójnej sieci transportowej, a powstałe dotychczas jej odcinki nie tworzą jeszcze całości. Niemal w każdej gałęzi transportu utrzymują się niedobory infrastruk-turalne w znaczący sposób ograniczając możliwość sprawnego dojazdu do wielu ośrodków kraju (do stolicy kraju, do stolic województw oraz do ośrodków subregionalnych). Sektorowa diagnoza dotycząca transportu przedstawiona została w diagnozie celu konkurencyjność.
o Niewystarczające kompetencje cyfrowe, w szczególności w grupach zagrożonych wykluczeniem społecznym
– diagnoza dla CT2
W Polsce poziom kompetencji w zakresie wykorzystania Internetu w porównaniu do średniej UE-27 jest wyższy w przy-padku osób młodszych – w grupie wiekowej 16–24 lata tylko 2% nie potrafi korzystać z sieci, podczas gdy średnia unijna osiąga poziom 5%. Trzeba jednak pamiętać, że posiadanie dostępu do komputera i Internetu, a także intensywne korzy-stanie z sieci nie oznacza automatycznie posiadania wysokich kompetencji cyfrowych.
Wśród osób w wieku 25–34 lata odsetek nieposiadających umiejętności obsługi Internetu w Polsce kształtuje się na śred-nim poziomie UE, a w grupie 35–44 lata jest tylko nieznacznie poniżej średniej UE. W miarę wzrostu wieku różnice na niekorzyść mieszkańców Polski, pogłębiają się sięgając 17–18 punktów procentowych w grupie 45+.
Umiejętności cyfrowe mieszkańców Polski w wieku 25+ z zakresu obsługi komputera plasują się poniżej poziomu śred-niej unijnej i rozwijają się w tempie zbliżonym lub w niektórych przypadkach poniżej przeciętnego w UE, co w żadnym stopniu nie gwarantuje nadrobienia przez nasze społeczeństwo zaległości w tym zakresie. Braki kompetencyjne przekła-dają się na niższą kreatywność i innowacyjność, co stanowi barierę na drodze do podnoszenia konkurencyjności naszej gospodarki.
PROBLEM: NIEWYSTARCZAJĄCA SPRAWNOŚĆ I EFEKTYWNOŚĆ PAŃSTWA W OBSZARACH KLUCZOWYCH