Jednym z najważniejszych obowiązków prawnych w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy spoczywających na pracodawcach jest być w stanie dokonać oce-ny stopnia zagrożeń dla zdrowia i bezpieczeństwa w miejscu pracy, również od-nośnie do grup pracowników narażonych na szczególne niebezpieczeństwa oraz decydować w sprawie zastosowania odpowiednich środków ochronny. Ocena ry-zyka to jednak nie tylko obowiązek – to prawdziwy fundament każdego podejścia do zarządzania zdrowiem i bezpieczeństwem, niezbędny do utworzenia bezpiecz-nego i zdrowego miejsca pracy. Dzięki niej łatwiej określić, jakie środki pozwolą zapobiec zagrożeniom w miejscu pracy, jak również zapewnić pracownikom od-powiednie informacje i szkolenia.
W przepisach nie przewidziano, w jaki dokładnie sposób należy przeprowa-dzać ocenę ryzyka, chociaż w przypadku określonych sektorów lub działań cha-rakteryzujących się wysokim ryzykiem może być konieczne uwzględnienie okre-ślonych elementów / rodzajów ryzyka. W przepisach krajowych mogą też być przewidziane bardziej szczegółowe wymogi dotyczące treści i formy ocen ryzyka.
Istnieją różne metody dokonywania oceny ryzyka, niemniej jednak co do za-sady należy wziąć pod uwagę potencjalne czynniki, które mogą wyrządzić szkodę pracownikom, oraz podjąć decyzję, jak takiej szkodzie zapobiec. Na proces ten składa się pięć kroków przedstawionych na poniższym rysunku.
Rys. 9. Etapy oceny ryzyka zawodowego Źródło: opracowanie własne.
Należy pamiętać, aby w tym procesie uwzględnić pracowników i ich przedsta-wicieli – pomogą oni zrozumieć istniejące rodzaje ryzyka. Ponadto należy ich po-wiadomić o wnioskach wyciągniętych z oceny i środkach, jakie zostaną w związ-ku z tym wdrożone.
Inne źródła informacji stanowiące o ryzyku zawodowym obejmują analizę zda-rzeń występujących w przeszłości, statystyki dotyczące zdrowia, porady udzielone przez krajowe organy ds. bezpieczeństwa i higieny pracy oraz związki branżowe.
Warto przyjrzeć się zwłaszcza „zdarzeniom potencjalnie wypadkowym” – czyli takim, które mogły spowodować uraz, chorobę lub szkodę, ale na szczęście tak się nie stało. W miejscach pracy powszechnie do nich dochodzi, są one jednak często ignorowane. Zdarzenia takie można uznawać za darmowe lekcje odpowiedniego zapobiegania występowania wypadków. Gromadzenie informacji na temat zda-rzeń potencjalnie wypadkowych i analizowanie ich z myślą o podejmowaniu dzia-łań naprawczych jest zatem dobrym sposobem na promowanie bezpieczeństwa w miejscu pracy.
Poniżej przedstawiono graficzne ujęcie schematu dokonania oceny ryzyka za-wodowego.
Rys. 10. Schemat oceny ryzyka zawodowego – kwestie organizacyjne Źródło: opracowanie własne.
Rys. 11. Schemat oceny ryzyka zawodowego – kwestie formalno-prawne Źródło: opracowanie własne.
Podczas przeprowadzania oceny ryzyka należy mieć również na uwadze pra-cowników, którzy mogą zajmować szczególnie słabą pozycję na rynku, jak rów-nież inne osoby przebywające na terenie zakładu: wykonawców, odwiedzających,
osoby postronne. Często działania na rzecz ograniczenia ryzyka zawodowego pracowników o słabszej pozycji na rynku przyczyniają się do poprawy sytuacji całej siły roboczej. Do pracowników o słabszej pozycji na rynku zalicza się m.in.:
• pracowników niepełnosprawnych;
• pracowników migrujących;
• pracowników w młodym i starszym wieku;
• kobiety w ciąży i matki w okresie karmienia;
• pracowników niewyszkolonych i niedoświadczonych;
• pracowników obsługi;
• pracowników mających obniżoną odporność;
• pracowników cierpiących na problemy zdrowotne;
• pracowników przyjmujących leki, które mogą zwiększać ich podatność na urazy.
Po rozpoznaniu zagrożeń i osób, których one dotyczą, konieczne jest doko-nanie oceny ryzyka i ustalenie hierarchii jego poszczególnych rodzajów. Należy również sprawdzić, czy w odniesieniu do danego rodzaju ryzyka, sektora działal-ności lub kategorii pracownika istnieją jakiekolwiek specjalne obowiązki prawne – na przykład dotyczące szczególnego charakteru oceny ryzyka, informacji lub szkolenia pracowników itp.
Podczas wdrażania środków niezbędnych do zapewnienia bezpieczeństwa i zdrowia pracowników przedsiębiorstwa należy mieć na uwadze następujące za-sady ogólne dotyczące zapobiegania:
• zapobieganie zagrożeniom;
• ocena zagrożeń, których nie można wykluczyć;
• zwalczanie źródeł zagrożeń;
• dostosowanie procesów do potrzeb indywidualnych, w szczególności z uwzględnieniem specyfiki funkcjonowania miejsca pracy, wyboru na-rzędzi pracy i doboru metod pracy oraz metod produkcji, w szczególności w celu uniknięcia monotonii podczas wykonywania operacji roboczych;
• dostosowanie do postępu technicznego;
• zastąpienie działań niebezpiecznych operacjami, które nie są niebezpieczne lub też są mniej niebezpieczne;
• odpowiedni rozwój spójnej polityki prewencyjnej, która uwzględniałaby zagadnienia technologiczne, sposoby organizacji pracy, warunki pracy, odniesienia socjalne oraz wpływ czynników związanych ze środowiskiem pracy;
• priorytet zbiorowych środków ochronnych nad indywidualnymi środkami ochronnymi (np. kontrolowanie narażenia na opary powinno odbywać się raczej przez stosowanie miejscowej wentylacji wywiewnej niż osobistych masek ochronnych);
• dążenie do zwiększenia poziomu ochrony.
Ocena ryzyka i wynikające z niej środki zapobiegawcze i ochronne nie są jed-norazowym przedsięwzięciem. Należy monitorować skuteczność podejmowa-nych działań, w razie konieczności dostosowywać plan i mieć baczenie na nowe czynniki ryzyka pojawiające się wraz ze zmianą wykonywanych czynności / miej-sca pracy.
Prawo nakłada na pracodawców obowiązek dokumentowania wyników oceny ryzyka i środków ochronnych oraz prowadzenia pisemnego rejestru dostępne-go do wglądu – i jest to uzasadnione. Taki rejestr można przedstawić pracowni-kom, związkom zawodowym i inspektorom pracy, aby wykazać, że podejmowane w przedsiębiorstwie decyzje dotyczące czynników ryzyka i sposobów ich elimi-nowania są oparte na danych. Jest to również przydatne narzędzie monitorowa-nia wdrożemonitorowa-nia zaplanowanych działań. Nie istnieją szczegółowe wymogi co do zawartości tego pisemnego rejestru, warto jednak uwzględnić w nim następujące elementy:
• imię i nazwisko oraz funkcja osoby przeprowadzającej ocenę (lub takich osób);
• rozpoznane zagrożenia i rodzaje ryzyka;
• grupy pracowników szczególnie podatnych na poszczególne rodzaje ry-zyka;
• niezbędne środki ochronne – kiedy miałyby zostać wprowadzone, kto był-by za nie odpowiedzialny i w jaki sposób monitorowano by postęp;
• informacje o zaangażowaniu pracowników i ich przedstawicieli w proces oceny ryzyka.
Pracodawca ocenia i dokumentuje ryzyko zawodowe związane z wykonywaną pracą oraz stosuje niezbędne środki profilaktyczne zmniejszające ryzyko, ponad-to informuje pracowników o ryzyku zawodowym, które wiąże się z wykonywaną pracą, oraz o zasadach ochrony przed zagrożeniami (art. 226 pkt 1 i 2 Kodeksu pracy).
Zawarte w ocenie ryzyka zawodowego na stanowisku pracy skutki oddziały-wania środowiska pracy na stan zdrowia pracownika powinny być znane pracow-nikowi, dając mu niezbędną wiedzę o potrzebie monitorowania stanu zdrowia (profilaktyczne badania stanu zdrowia pracownika).
Zgodnie z Rozporządzeniem MPiPS z dnia 26 września 1997 roku w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (tj. Dz. U. z 2003 r. Nr 169, poz. 1650) ryzyko zawodowe to prawdopodobieństwo wystąpienia niekorzystnych zdarzeń związanych z wykonywaną pracą, powodujących straty, w szczególności wystąpienia u pracowników niekorzystnych skutków zdrowotnych w wyniku za-grożeń zawodowych występujących w środowisku pracy lub sposobu wykonywa-nia pracy. Dla oceny ryzyka zawodowego stosuje się normę PN-N-18002:2011 Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Ogólne wytyczne do oce-ny ryzyka zawodowego.