Poziom świadomości lokalnej społeczności na temat bezpieczeństwa i higieny pracy jest bardzo ważnym czynnikiem, od którego zależy skuteczność ogranicze-nia negatywnych skutków różnych zdarzeń losowych. Warto w tym miejscu przy-pomnieć lekkomyślne podejście niektórych mieszkańców terenów zalewowych podczas ostatniej powodzi lub w czasie „powodzi stulecia”. Zarówno posiadana wiedza teoretyczna, jak i zdobyte umiejętności praktyczne w zakresie prawidło-wych, zespołowych działań w sytuacji kryzysowej mogą w znacznym stopniu przyczynić się do powodzenia akcji mającej na celu ograniczenie skutków róż-nych kataklizmów.
Głównym czynnikiem prowadzącym do rozwijania wiedzy oraz kształtowa-nia właściwych postaw i przekonań społecznych jest szeroko rozumiana
działal-ność edukacyjna i informacyjna. Natomiast kształtowanie świadomości wśród mieszkańców danego środowiska zalicza się do tzw. nietechnicznych metod ograniczania skutków niebezpiecznych zjawisk. Te tzw. nietechniczne metody mogą być skuteczniejsze i mogą przynosić lepsze rezultaty niż tradycyjne meto-dy techniczne16.
Władze gminy, zazwyczaj posiadające ograniczone środki na prowadzenie własnej działalności, często uważają, że wydatki na akcję informacyjno-uświada-miającą to środki stracone. Problem rozpowszechniania wiedzy na temat możli-wości ograniczeń skutków negatywnych następstw różnorakich zdarzeń losowych należy do nowatorskich zadań edukacyjnych. Włączenie tej kwestii do budowania świadomości lokalnego środowiska jest uzasadnione i konieczne, gdyż brak pew-nych wiadomości z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy może być przyczyną poważnych konsekwencji społecznych.
Zmiany, jakie zachodzą na przestrzeni kilkunastu ostatnich lat w środowi-sku naturalnym i w sferze technologicznej, skłaniają analityków do ponownej identyfikacji i oceny potencjalnych zagrożeń w sferze bezpieczeństwa obywa-teli oraz podjęcia działań w zakresie przeciwdziałania różnorakim zagroże-niom. Z jednej strony mamy do czynienia z zanieczyszczeniem środowiska, a w następstwie z negatywnymi postawami mieszkańców wobec „trucicieli”
oraz wzrostem zainteresowania problematyką ekologii. Wiąże się z tym sfera regulacji środowiska naturalnego. Z drugiej strony pojawia się problem kryzysu wywołanego katastrofą naturalną lub niewłaściwym gospodarowaniem. W obu sytuacjach mamy do czynienia z potencjalnym bądź realnym zagrożeniem, ka-tastrofą, która tym się charakteryzuje, że jest zawsze niespodziewana i do końca nieprzewidywalna17.
Doświadczenia z wielu sytuacji kryzysowych wykazały, że konieczna jest ści-sła współpraca i koordynacja działań różnych podmiotów systemu ochrony lud-ności, sektora cywilnego i militarnego. Ta współpraca i współdziałanie powinny przebiegać według wcześniej opracowanych procedur zależnych od rodzaju i skali sytuacji kryzysowej. Okazuje się bowiem, że sprawne procedury stanowią istotny element w sytuacji kryzysu, gdy mamy do czynienia z działaniami spontaniczny-mi, trudnymi do kontrolowania lub bezładnymi18.
W celu skutecznego zarządzania w sytuacjach kryzysowych budowany jest narodowy system zarządzania kryzysowego. Stanowi on element budujący tzw.
16 G. Aniszewska, R. Dobrowolski, P. Wiśniewski, Sposoby edukacji, informowania i szkoleń, Wro-cław 2001, s. 11.
17 R. Grocki, W. Czamara, Metody ograniczania skutków powodzi, [w:] Ograniczanie skutków po-wodzi w skali lokalnej, Wrocław 2001, s. 7.
18 Ibidem.
„gotowość cywilną”, rozumianą ogólnie jako stan określający zdolność admini-stracji do podjęcia planowanego i zorganizowanego działania w określonym cza-sie w celu zapewnienia bezpieczeństwa ludziom, ich mieniu i środowisku w sytu-acjach kryzysowych19.
Mieszkańcy lokalnych środowisk potrzebują przede wszystkim wiedzy prak-tycznej, której zastosowanie będzie w stanie zaspokajać ich potrzebę poczucia bezpieczeństwa oraz minimalizować lęk przed zagrożeniem. Taka edukacja po-winna być ukierunkowana na rozpowszechnianie wiedzy z zakresu szeroko poję-tego bezpieczeństwa i higieny pracy.
Należy pamiętać, że dobierany materiał edukacyjny powinien spełniać ocze-kiwania i potrzeby społeczności, korzystającej z tego rodzaju szkolenia. Te oczekiwania i potrzeby to, np. racjonalne zachowanie się podczas powodzi lub stosowanie odpowiednich materiałów budowlanych, technologii budowy lub dostosowywanie obiektów do występujących zagrożeń. Koniecznym warunkiem wydaje się także potrzeba dostosowania sposobu edukacji do poziomu świado-mości odbiorców.
Do podstawowych celów działań edukacyjnych należy zaliczyć: kształtowanie postaw odpowiedzialności w sytuacji zagrożenia, uczenie myślenia przyczyno-wo-skutkowego, wszechstronne wprowadzanie treści odnoszących się do różno-rakich zjawisk losowych, przygotowanie do działania i aktywności społecznej, włączenie tej problematyki w strukturę edukacji ekologicznej, podejmowanie działań praktycznych na rzecz najbliższego otoczenia oraz realizacja zajęć w te-renie. Natomiast edukację można prowadzić poprzez szkołę, poprzez inne in-stytucje edukacyjne, poprzez inin-stytucje nieedukacyjne, prowadzące działalność edukacyjną (np. domy kultury, straż pożarna, koło gospodyń); poprzez media, reklamy czy przez współuczestnictwo w procesie edukacyjnym20.
Wiedza dotycząca wyżej zakreślonych kwestii obejmuje specyficzne zagad-nienia, z szerokiego wachlarza tematycznego. We wstępnej fazie zainteresowania tą problematyką mieszkańców danego środowiska należy zwrócić uwagę na in-formacje ogólne, jak: zagrożenia, zapobieganie skutkom zagrożeń, pierwsza po-moc oraz zasady organizacji popo-mocy osobom poszkodowanym. Dopiero w dru-giej fazie edukacji należy nakierować zainteresowanie na zagadnienia bardziej szczegółowe, takie jak: lokalny system ostrzeżeń, drogi ewakuacyjne, centra in-formacji, współpraca z mediami, tworzenie grup wspierających oraz identyfika-cja obszarów zagrożonych21.
19 W. Kuszak, Miejsce zarządzania kryzysowego oraz koordynacja zwalczania klęsk żywiołowych i postępowanie w sytuacjach katastrof, http://kryzys.kielce.uw.gov.pl [dostęp: 03.02.2018 r.]
20 G. Aniszewska, R. Dobrowolski, P. Wiśniewski, Sposoby edukacji..., s. 52.
Głównym odbiorcą działań edukacyjnych jest w pierwszym rzędzie młodzież szkolna. W drugiej kolejności mogą to być uczestnicy różnych form zorgani-zowanej działalności, np. studenci, słuchacze szkół zaocznych i wieczorowych, uczestnicy kursów oraz osoby uczestniczące w różnych formach edukacji po-zaszkolnej, jak kształcenie dorosłych, domy kultury, organizacje społeczne itp.
Generalnie odbiorców treści edukacyjnych można podzielić na dwie grupy: dzie-ci i młodzież szkolną oraz pozostałych mieszkańców danej społecznośdzie-ci lokalnej.
Taki podział ułatwia dostosowanie tematyki działalności edukacyjnej oraz reali-zowanie określonych zadań i celów praktycznych22.
W rozwiniętych krajach Europy Zachodniej funkcjonuje jednolity system ochrony ludności na czas pokoju i w przypadku konfliktu zbrojnego. Przyjęto zasadę, że analogiczne lub podobne zadania będą realizowały – w każdych wa-runkach – te same organy i siły, uzupełniane w sytuacji kryzysowej podmiotami niezbędnymi do niesienia pomocy ludności poszkodowanej. W tych społecz-nościach nie do pomyślenia jest to, że obywatele wykazują się nieznajomością podstawowych zasad przetrwania w sytuacji kryzysowej, że np. nie wiedzą, gdzie znajduje się niezależne ujęcie wody, z którego można by czerpać wodę w przy-padku awarii wodociągów albo gdzie znajduje się główny zawór gazu lub najbliż-szy schron.
Obowiązkiem obywatelskim jest posiadanie wiedzy na ten temat, natomiast obowiązkiem władzy – zabezpieczenie infrastruktury, propagowanie wiedzy na jej temat oraz zorganizowanie odpowiedniego systemu ostrzegawczego. W sytu-acji kryzysu ofiarom jest obojętne, czy te podstawowe elementy infrastruktury antykryzysowej zostały zrealizowane przez władzę rządową czy samorządową.
Zarówno wówczas, gdy chce się zrealizować jakiś pomysł, jak i wówczas, gdy chce się zablokować jakąś inicjatywę przydatne jest kształtowanie opinii publicz-nej. Uzyskanie wpływu na opinię publiczną zależy od wielu czynników i różno-rakich działań. Jedną z możliwości stanowi stworzenie małego, ale aktywnego zespołu, który będzie oddziaływał na szerszą społeczność lokalną, w celu uzyska-nia poparcia dla realizacji określonych zadań. Ten aktywny zespół może w przy-szłości stać się zalążkiem koalicji, która będzie „lobbować” na rzecz różnych ini-cjatyw23.
W celu właściwego rozeznania określonej sytuacji należy najpierw wytypo-wać osoby mogące pełnić rolę liderów w lokalnej społeczności. To właśnie od nich zależy skompletowanie składu grupy. W realizacji celów zarówno doraź-nych, jak i długofalowych najbardziej efektywne będą zespoły osób, które mogą składać się z:
22 Ibidem, s. 49.
23 A. Kuncewicz, R. Dobrowolski, Organizacja lokalnej koalicji, [w:] Ograniczanie skutków powo-dzi w skali lokalnej, Wrocław 2001, s. 16.
• Grupa lokalnych liderów – od 1 do 3 osób w zespole, pragnących i potrafią-cych zorganizować pracę w grupie oraz pociągnąć za sobą innych. Co naj-mniej jedna z tych osób powinna zostać fachowo przygotowana do zadań.
• Grupa przedstawicieli władz lokalnych – od 3 do 5 osób, które będą repre-zentować różne interesy społeczne oraz mają moc samodzielnego podej-mowania decyzji. Przedstawiciele władz lokalnych nie powinni stanowić więcej niż 20–30% składu całej grupy.
• Grupa aktywnych mieszkańców – od kilku do kilkunastu osób (od 7 do 15 osób) – posiadających wiedzę o swojej społeczności lokalnej (gmina, powiat), określone kwalifikacje zawodowe i chęć działania na rzecz gminy czy powiatu (tzw. „społecznicy”).
Skompletowanie całego składu grupy należy do zadań lidera, który wyszukuje w swoim środowisku, a także w gminie oraz w powiecie osoby znaczące (tj. lokal-ne autorytety), chętlokal-ne do pracy na rzecz właslokal-nego środowiska. Warto pamiętać, że bardzo ważnym warunkiem powodzenia działalności takiej grupy jest dobra współpraca liderów z władzami lokalnymi, a na czele takiej grupy nacisku nie może stać osoba pracująca w samorządzie, lecz lider danej społeczności.
Bardzo ważnym elementem dobrego początku tworzenia grupy „lobbingowej”
jest pozytywny stosunek członków tej grupy do swego lidera oraz ścisłe współ-działanie grupy z władzami lokalnymi. Od tego warunku zależą dalsze etapy roz-woju lokalnej koalicji.
Bardzo ważnym elementem zawiązania dobrej koalicji lokalnej na rzecz kształ-towania postaw i przekonań społecznych w aspekcie bezpieczeństwa i higieny pracy jest wyszukanie lokalnych liderów społecznych, którzy przed przystąpie-niem do działania powinni być przeszkoleni. Dotyczy to również pracowników administracji samorządowej, którzy pragną się włączyć w pracę przyszłej koalicji.
Zatem szkolenia mają pierwszeństwo w sekwencjach działań, tzn. powinny wy-przedzać podejmowaną decyzję o budowaniu koalicji lokalnej, o edukacji i o in-formacji społecznej.
Szkolenia służą więc wyodrębnieniu grupy ludzi (liderów) zdolnych do pro-pagowania zmian w regionie. Przeszkoleni liderzy społeczni powinni wykazać się gotowością wzięcia na siebie odpowiedzialności za działania podejmowane w ramach realizacji odpowiednich programów społecznych. Dzięki szkoleniom ich uczestnicy stają się niejako „fachowcami” w swoim lokalnym środowisku, nie tylko w kwestiach organizacyjnych, ale również w sprawach edukacyjnych oraz informacyjnych.
Szkolenia stanowią dobrą metodę podnoszenia wiedzy i kwalifikacji w zakre-sie określonego zagadnienia. Przy projektowaniu procesu szkoleń należy wziąć pod uwagę sposób uczenia, tematykę i zakres zajęć.
Warto zauważyć, że jednym z podstawowych warunków skutecznej ochrony przed zjawiskami losowymi jest kształtowanie świadomości mieszkańców lokal-nej społeczności dotyczącej ewentualnych zagrożeń. Wprawdzie organizacja edu-kacji leży w sferze bezpośredniej odpowiedzialności samorządu terytorialnego, ale skuteczność edukacyjna w lokalnej społeczności może zaowocować skuteczną umiejętnością minimalizowania skutków różnorakich kataklizmów. Umiejętność prawidłowych, zespołowych działań w sytuacji kryzysowej może w znacznym stopniu przyczynić się do powodzenia całej akcji ograniczającej skutki zagrożeń w skali lokalnej.
Warto w tym miejscu opracowania posłużyć się konkretnym przykładem:
koalicja lokalna prowadząca działania na rzecz podniesienia świadomości w za-kresie działań w sytuacji powodziowej powinna opracować odpowiedni program edukacyjny dla mieszkańców własnego regionu, obejmujący takie kwestie, jak:
• zagadnienia zagrożenia powodziowego;
• wyznaczenie stref zagrożenia i ich wykorzystanie;
• analizy map zalewowych;
• wykorzystanie technik GIS w pracy samorządu;
• metody ochrony przed powodzią;
• tworzenie lokalnego planu ochrony przeciwpowodziowej;
• planowanie przestrzenne na terenach zalewowych;
• techniki wznoszenia i zabezpieczenia obiektów budowlanych na terenach zalewowych;
• działalność przed, w czasie i po powodzi24.
Od tematu szkolenia uzależniony jest najczęściej wybór konkretnych metod szkolenia. Tematyka szkoleń powinna dawać ich uczestnikom wiedzę na temat lepszego zrozumienia omawianego zjawiska oraz umożliwiać lepsze zorganizowa-nie się społeczności lokalnych w przypadku zagrożenia. Wstępna tematyka szko-leń powinna być opracowana przez organizatorów (np. gminę czy powiat). Zmusi to kompetentne instytucje do zastanowienia się nad rzeczywistymi potrzebami szkoleniowymi oraz do przeprowadzenia niezbędnych analiz w tym zakresie, co ułatwi w przyszłości rozmowę z wykładowcą, przedstawienie mu potrzeb szko-leniowych oraz dobór kadry prowadzącej warsztaty. Wpływa to na pozytywne efekty szkolenia, a przy długofalowym działaniu pozwala na obniżenie kosztów prowadzonych szkoleń edukacyjnych25.
24 Ibidem, s. 26.
25 Ibidem, s. 100.
1.9. Zasady udzielania pierwszej pomocy w razie wypadku