Odpowiedzialność karna

Poza odpowiedzialnością majątkową wyróżnić można także odpowiedzialność karną²¹⁵, która wynika z tytułu prowadzenia spraw określonego przedsiębiorstwa – zarządzania nim bądź wykonywania na jego rzecz innych czynności²¹⁶. Kary przewidziane KK przyjmują postać pozbawienia wolności lub grzywny²¹⁷. Niezmiernie

213 Zgodnie z raportem Banku Świtowego Doing Business 2010 Poland czas egzekucji z kontraktów wynosi w Polsce 830 dni i nie uległ zmianie w ostatnich 3 latach (dla porównania w Czechach jest to 611 dni, na Słowacji 565 dni, ale na Węgrzech 395 dni a w Singapurze tylko 150 dni), por.: http://www-wds.worldbank.org/external/default/WDSContentServer/WDSP/IB/2009/10/05/000334955_20091005032 405/Rendered/PDF/505760WP0DB020100POL0Box342002B01PUBLIC1.pdf. Pozytywnie można ocenić natomiast koszty takiego postępowania w naszym kraju – 8 miejsce na świecie, por.:

http://www.doingbusiness.org/ExploreTopics/EnforcingContracts/?direction=Asc&sort=4, otwartym pozostaje pytanie, czy przedsiębiorcy zainteresowani tego typu egzekucją nie byliby gotowi ponieść większych kosztów, jeżeli związane byłoby to z przyspieszeniem egzekucji.

214 Sztandarowy jest tutaj oczywiście przykład Optimusa – wywiad z byłym właścicielem tej firmy Romanem Kluską, choć nacechowany emocjami, przybliża możliwości urzędników, szerzej administracji publicznej w zakresie sposobów ograniczania prawa własności i konsekwencje takich działań zarówno dla firmy, jej właścicieli jak i urzędników podejmujących nietrafne decyzje, por.:

http://www.bankier.pl/firma/article.html?article_id=1158123). Nie zaowocował on jednak zmianami prawnymi regulującymi odpowiedzialność cywilną urzędników wydających decyzje uchylane następnie przez sądy administracyjne. Bariera polityczna jest w tym wypadku z jednej strony oczywista – nikt nie chce wziąć na siebie odpowiedzialności za nałożenie na urzędników obowiązku ubezpieczania się, z drugiej strony jednak podobna skądinąd sytuacja w sektorze rolniczym została rozwiązana z powodzeniem – państwo postanowiło partycypować w kosztach ubezpieczenia upraw by tym samym zabezpieczyć się przed roszczeniami rolników zubożałych na skutek klęsk żywiołowych. Do głosu poza czynnikami politycznymi dochodzić może także zwykły rachunek zysków i strat – jeżeli ewentualna partycypacja w kosztach ubezpieczenia urzędników przewyższa kwotę wypłat na rzecz osób wnoszących pozwy przeciw źle działającym urzędom to decyzja o zachowaniu status quo staje się bardziej zrozumiała (ujawnia się tutaj także ciekawa różnica kulturowa – kraj, którego mieszkańcy nie są skorzy do występowania na drogę sądową przeciw instytucjom publicznym ponosi mniejsze koszty z tego tytułu niż kraj, w którym mieszkańcy są bardziej świadomi swoich praw lub rynek usług prawniczych działa w bardziej agresywny sposób – dopiero w roku 2009 otrzymałem pierwszą ulotkę promującą usługi prawne w zakresie spraw odszkodowawczych względem decyzji urzędników – konkretnie decyzji Narodowego Funduszu Zdrowia).

215 Odpowiedzialność karną nakłada na osoby zaangażowane w działalność przedsiębiorstw zarówno Kodeks karny jaki Kodeks spółek handlowych, łącznie taki typ odpowiedzialności określony jest w aż 61 ustawach, które definiują łącznie 321 rodzajów przestępstw gospodarczych –

http://mojafirma.infor.pl/dzialalnosc-gospodarcza/65995/Odpowiedzialnosc-karna-za-niegospodarnosc,2,Odpowiedzialnosc-karna-za-niegospodarnosc.html za Gazeta prawna z dnia 08.01.2008

216 Artykuł 308 Kodeksu karnego stanowi: Za przestępstwa określone w tym rozdziale (Rozdział XXXVI KK – przypis: autor) odpowiada jak dłużnik lub wierzyciel, kto, na podstawie przepisu prawnego, decyzji właściwego organu, umowy lub faktycznego wykonywania, zajmuje się sprawami majątkowymi innej osoby prawnej, fizycznej, grupy osób lub podmiotu nie mającego osobowości prawnej. Por.:

http://isip.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU19970880553

217 Por.: Kodeks karny, art. 309

127 istotna jest tutaj określona w art. 307 KK możliwość złagodzenia kary lub odstąpienia od niej w przypadku znacznej lub całkowitej naprawy szkody przez osobę, która się jej dopuściła²¹⁸.

Rozdział XXXVI KK „Przestępstwa przeciw obrotowi gospodarczemu” w artykułach 296 do 306 faktycznie odzwierciedla zbiór reguł społecznych wyrażających się w twardych sformułowaniach – nie kradnij, nie oszukuj, nie świadcz fałszywie, szerzej, choć mniej precyzyjnie, postępuj uczciwie. W takim ujęciu mamy do czynienia z usankcjonowaniem prawnym obowiązujących norm społecznych. Osoby nie przestrzegające tych zasad są poddane nie tylko sankcji prawnej, ale także społecznej²¹⁹. Kodeks karny określa takie rodzaje postępowania przeciw obrotowi gospodarczemu, które możemy określić mianem najcięższych, bo wymagających właśnie sankcji karnej.

Zalicza się do nich między innymi: nadużywanie lub niedopełnianie obowiązków powierzonych przez właściwe organy przedsiębiorstw (art. 296 KK); czerpanie korzyści majątkowych bądź osobistych (albo złożenie ich obietnicy) z tytułu wykonywanych czynności w firmie (art. 296a i 296b KK w odniesieniu do działalności sportowej);

złożenie niezgodnych z prawdą, bądź niepełnych oświadczeń, informacji służących pozyskaniu wsparcia finansowego, instrumentu płatniczego lub zamówienia (art. 297 KK); celowe działanie zmierzające do wyrządzenia szkody celem uzyskania świadczenia z tytułu umowy ubezpieczeniowej (art. 298 KK); przyjęcie, przekazanie lub wywiezienie zagranicę mienia ruchomego lub nieruchomości pochodzących z czynu zabronionego albo podjęcie innych czynności utrudniających wykrycie przestępstwa (art. 299 KK); celowe udaremnienie lub uszczuplenie możliwości zaspokojenia wierzyciela przez ograniczenie majątku spółki lub przeniesienie jej praw własności na inną jednostkę gospodarczą (art. 300 i 301 KK); nierówne traktowanie wierzycieli, ale także czerpanie korzyści (kiedy jest się wierzycielem) kosztem innych wierzycieli (art.

302 KK); nierzetelne prowadzenie dokumentacji związanej z działalnością firmy bądź nie prowadzenie jej w ogóle (art. 303 KK); wykorzystanie szczególnego położenia partnera biznesowego do uzyskania niewspółmiernych świadczeń względem świadczeń

218 Por.: Kodeks karny, art. 307. Załagodzenie bądź odstąpienie od wymierzenia kary przez sąd możliwe jest tylko w odniesieniu do przestępstw z artykułów 296 oraz 299 – 305, co oznacza, że osoby, które zarządzając przedsiębiorstwem bądź wykonując działalność na jego rzecz dopuściły się przestępstwa z art. 306 KK nie mogą zostać zwolnione z orzeczenia kary (przepisy te odnoszą się do: ochrony znaków identyfikacyjnych, dat produkcji i dat przydatności do spożycia). Art. 297 i 298 KK określają warunki nie podlegania karze z tytułu przestępstw w nich określonych.

219 Jeszcze raz odwołam się tutaj do wywiadu z Romanem Kluską, dla którego jedną z najistotniejszych konsekwencji wszczętych przeciwko niemu postępowań sądowych było ewentualne określenie go mianem przestępcy – http://www.bankier.pl/firma/article.html?article_id=1158123

128 świadczonych przez siebie – o niewspółmierności świadczeń orzeka sąd (art. 304 KK);

utrudnianie lub uniemożliwianie uczestnictwa w przetargu publicznym (art. 305 KK).

Wymienione artykuły a także zapisy innych ustaw określających odpowiedzialność karną wynikającą z zaangażowania w działalność gospodarczą stanowią bez wątpienia coś na kształt podstawowej ramy instytucjonalnej ograniczania ryzyka. W węższym rozumieniu możemy tutaj mówić o przeniesieniu ryzyka, odpowiedzialności za nie, nie całościowym, ale częściowym, z partnera relacji gospodarczej na społeczeństwo za pośrednictwem systemu prawnego, w szczególności prawa w działaniu.

W praktyce mamy tutaj jednak do czynienia co najmniej z podwójnym charakterem konsekwencji przedstawionych powyżej rozwiązań prawnych. Po pierwsze precyzyjnie określają one odpowiedzialność przedsiębiorstwa, osób nim zarządzających względem klientów, dostawców, państwa i innych podmiotów gospodarczych, co stanowi ramę dla szeroko rozumianej współpracy o charakterze gospodarczym – nieuczciwi partnerzy biznesowi są narażeni zarówno na straty materialne wynikające z kary grzywny, czy egzekucji z tytułu odpowiedzialności majątkowej (w przypadku właścicieli/współwłaścicieli) a także na odpowiedzialność karną. Tak zabezpieczeni przedsiębiorcy łatwiej podejmą ryzyko²²⁰. Opisane rodzaje odpowiedzialności stwarzają, czy może raczej mają potencjał kreowania, bazowego poczucia bezpieczeństwa, które stanowi fundament działalności gospodarczej. Nie trudno zauważyć, że ten fundament to nic innego niż określone sankcje dotyczące własności²²¹ – negatywne: ograniczające swobodę korzystania z własności osobom łamiącym prawo, oraz pozytywne: chroniące własność, wolność korzystania z niej, w przypadku pokrzywdzonych przedsiębiorstw i właścicieli. Po drugie przedstawione akty prawne określają także prawa i obowiązki pracowników względem przedsiębiorstwa odwołując się do obu typów odpowiedzialności. Prawo regulujące funkcjonowanie podmiotów gospodarczych określa zatem nie tylko relacje z otoczeniem zewnętrznym, ale także pewien zakres zobowiązań wewnątrz firm.

220 Więcej na ten temat we fragmencie niniejszego rozdziału poświęconym analizie hipotez H. de Soto przedstawionych w: Soto de H., Tajemnica kapitału. Dlaczego kapitalizm triumfuje na zachodzie a zawodzi gdzie indziej, Fijorr Publishing, Chicago Warszawa 2002

221 Własność należy w tym wypadku rozumieć zarówno w sensie formalnoprawnym jak i ekonomiczno-socjologicznym. W praktyce oznacza to ograniczenie/ochronę prawa własności względem rzeczy a także takich przedmiotów własności jak np. ergodynamis. Kara pozbawienia wolności, biorąc pod uwagę kondycję polskiego rynku pracy to przecież także niemalże pewne ograniczenie, czy po prostu uniemożliwienie, korzystania z własnej siły roboczej, zdolności pracowej. Por.: Kozyr-Kowalski S., Socjologia, społeczeństwo obywatelskie i państwo, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2000, s. 120 – 122

129 Rola systemu prawnego, czy prawa własności w kontekście rozważań nad ryzykiem jest złożona. Z jednej strony prawo ogranicza ryzyko, stwarza ramy instytucjonalne dla działalności gospodarczej, które lokując pewne działania w obszarze przestępstw, wykroczeń eliminują określony rodzaj kalkulacji w procesie decyzyjnym – partner może nawet działać oportunistycznie, ale nie (przynajmniej nie powinien) niezgodnie z prawem. Z drugiej jednak strony prawo własnościowe potwierdza swobodę dysponowania przedmiotem własności w sposób określony przez właściciela – dopuszcza tym samym działania, w które wpisane jest ryzyko. Jeszcze istotniejsze wydają się być przepisy KK, zwłaszcza artykuł 296, który piętnując nadużycia i niedopełnienie obowiązków jednocześnie dopuszcza ryzyko związane z prowadzeniem działalności gospodarczej – mówiąc wprost spowodowanie strat, czy innych negatywnych konsekwencji dla firmy nie musi oznaczać, że złamane zostało prawo, może to świadczyć po prostu o niepowodzeniu biznesowym będącym konsekwencją podjęcia ryzyka.