P. Sztompki koncepcja zaufania 97

Charakteryzując zaufanie odniosę się do takich pojęć jak: ryzyko, pewność, niepewność, nieufność. Terminy te są w zależności od przyjętej przez danego autora perspektywy opisywane tyleż podobnie, co odmiennie. Warto w tym miejscu skupić się na pewnych podobieństwach po to by skonfrontować je z ujęciem P. Sztompki.

Wszystkie te pojęcia skierowane są ku przyszłości, z założenia przeszłość jest określona, to co dopiero się wydarzy jest niewiadome. Na to nieznane można jednak różnie reagować – można tego biernie wyczekiwać, można też podejmować działania na rzecz prognozowania, które ułatwiło by nam przygotowanie się na przyszłe wydarzenia (niezależnie nawet od tego na ile ich przebieg zależy od nas). Cała siła zaufania i innych wymienionych tu pojęć we współczesnych naukach społecznych bierze się właśnie z przesunięcia akcentu z dyskursu losu na rzecz dyskursu podmiotowości. Wtedy (w przeszłości), czy teraz traci w porównaniu z tym, co będzie, zupełnie jakby za słuszne uznać założenie, że przyszłość jest bardziej zależna od nas samych niż przeszłość, czy teraźniejszość, że w ogóle jest manipulowalna. Takie założenie w ramach dyskursu podmiotowości nie może dziwić. Skoro wspomniane pojęcia tak silnie związane są z tym co dopiero nastąpi zwykło się je określać z perspektywy, która, jak można domniemywać, w tym co związane z przyszłością, interesuje mnie najbardziej, czyli z perspektywy wyniku. Ten zaś może najkrócej rzecz ujmując przyjąć trzy wartości, być większy od zera (zaufanie – zakład, że inni zachowają się wobec nas korzystnie), być mniejszy od zera (nieufność – zakład, że inni zachowają się wobec nas niekorzystnie), bądź być równy zeru (brak zaufania – sytuacja niejako wyjściowa, przed podjęciem zakładu jak dana osoba się wobec nas zachowa). Koncepcja P. Sztompki pokrywa zatem cały obszar możliwych wyników, przy czym autor kładzie pewien nacisk na chwilowość, przejściowość, stanu braku zaufania, co nie dziwi jeśli się weźmie pod uwagę, że zarówno zaufanie jak i nieufność to procesy rozłożone w czasie i w pewnym sensie, przynajmniej w tej koncepcji, jak gdyby nieuchronne. Rodzi się tutaj pytanie o to, czy i na ile ta nieuchronność wytrącenia relacji, interakcji ze stanu braku zaufania odpowiada rzeczywisty relacjom, interakcjom, kiedy brak zaufania ma szansę stać się

97 Koncepcje zaufania P. Sztompki omówiłem szerzej w Skrobacki R., Zaufanie i co dalej - kilka uwag na marginesie „Zaufania” Piotra Sztompki, w: Kultura i Społeczeństwo, październik-grudzień 2008, TOM LII, Nr 4

62 dominującą perspektywą określającą przyszłość. Przyjęte w Zaufaniu… P. Sztompki założenia dotyczące podziału zakładów ze względu na wynik nie mogą dziwić, są naturalną konsekwencją rozpatrywania wartości możliwych wyników przyszłych zdarzeń. Wydaje się, że dla pełnego obrazu roli wyniku działania dla koncepcji zaufania winno się uwzględnić teorię perspektywy, która dowodzi, że znak wyniku przyszłych zdarzeń wpływa na nie tylko na nasze decyzje, co oczywiste, ale także na sposób postrzegania całej sytuacji decyzyjnej. Krótko mówiąc mocniej odczuwamy stratę rzeczy o danej wartości niż zysk wyrażony dokładnie tą samą kwotą⁹⁸. To uzupełnienie byłoby o tyle istotne, że faktycznie analizując założenia P. Sztompki, co do podstawy rozróżnienia zaufania i nieufności, ze względu na znak wyniku, uderzające mogłoby się wydawać ich podobieństwo, co do skutków dla samego procesu decyzyjnego – w obu przypadkach zakładamy, że coś o czym nie możemy być pewni, że się wydarzy, faktycznie ma jednak miejsce. Konsekwencją takiego założenia jest działanie, zmierzające do realizacji pozytywnego scenariusza, względnie jego wzmocnienia, i ograniczenia możliwości realizacji zdarzeń dla nas niekorzystnych. Skoro jednak rzeczywistość społeczna składa się z sumy obu typów zdarzeń (faktycznie z trzech typów) to nie jesteśmy w stanie ani wyeliminować, czy ograniczyć wszystkich zdarzeń negatywnych, czy wzmocnić, zrealizować wszystkich zdarzeń pozytywnych, tak jak nie jesteśmy w stanie zapewnić sobie korzystnej zmiany relacji opartej na braku zaufania.

W takim ujęciu liczy się możliwość umieszczenia w procesie decyzyjnym w miejscu niewiadomej zmiennej o określonej, przybliżonej, czy choćby tylko różnej (+, -, 0) wartości. Taką idę wyraża również P. Sztompka w Zaufaniu…, na wczesnym etapie określania definicji pojęcia, po to by jednak dalej zwrócić uwagę na znak wyniku. Jakby na zakończenie rozważań na temat podstawy rozróżnienia zaufania, nieufności i braku zaufania warto zwrócić uwagę na pewien dylemat. Wyobraźmy sobie, że ufamy iż ktoś jest wobec nas szczery, szczerość to zaś jeden z warunków, katalizatorów zaufania. I ta osoba informuje nas, że jej zachowanie będzie dla nas niekorzystne, lojalnie uprzedza nas, że np. wcześniej niż obiecała zwróci się do nas o zwrot pożyczki, ale mówi nam o tym nie dzień wcześniej ale powiedzmy pół roku wcześniej tak, abyśmy mogli się przygotować. Co więcej wskazuje na istotny powód takiego postępowania także w rozmowie, również szczerze, przyznajemy, że sami postąpilibyśmy tak samo i że

98 Bernstein Peter L., 1997, Przeciw bogom. Niezwykłe dzieje ryzyka, WIG – Press, Warszawa 1997, s.

241-255; Sokołowska Joanna, 2005, Psychologia decyzji ryzykownych. Ocena prawdopodobieństwa i modele wyboru w sytuacji ryzykownej, Wydawnictwo SWPS „Academica”, Warszawa 2005

63 rozumiemy, akceptujemy jej zachowanie. Jaki będzie to miało wpływ na nasze zaufanie względem tej osoby? Z jednej strony zawiodła ona nasze wobec niej zaufanie, z drugiej jednak dała nam wszelkie przesłanki ku temu, by zaufanie do niej nie zmieniło się na mniejsze, więcej, by być może wzrosło, choć oczywiście może też spaść. Przykład ten doskonale zdaje się opisywać to, że zarówno zaufanie jak i nieufność to procesy rozłożone w czasie, stosunkowo odporne nawet na skokowe zmiany – tzw. błąd inercji.

W tej perspektywie liczy się zatem to, jaki będzie wynik działania tej osoby wobec nas (ewidentnie niekorzystny, bo jesteśmy zobowiązani spłacić kredyt wcześniej niż zakładaliśmy), czy raczej to, że w wizję przyszłości w miejsce czegoś, co nie jest pewne (brak informacji o konieczności wcześniejszej spłaty) pojawia się coś pewnego (wczesne poinformowanie o niemożności przedłużenia kredytu)? Mówiąc wprost, czy w relacjach nieincydentalnych, takich gdzie mamy już do czynienia z nieufnością bądź zaufaniem i to także w wymiarze indukcyjnym, wynik działania będzie rzeczywiście tym co rozróżnia zaufanie i nieufność? Można zapytać także, czy sam wynik działania to zmienna przy pomocy której można efektywnie wyróżniać zaufanie i nieufność.

Ponownie wykorzystując osiągnięcia psychologii decyzji warto byłoby tutaj wskazać nie tyle na wartość wyniku (mierzoną obiektywnie), co na jego użyteczność nie tyle mierzoną, co ocenianą subiektywnie⁹⁹. Wynik działania to niezmiernie złożona i wieloaspektowa zmienna, która ekstrapolowana dodatkowo ulega skomplikowaniu. Idąc dalej w opisie charakteru wyniku jako bazy rozróżnienia pomiędzy zaufaniem i nieufnością warto wspomnieć o tym, że w przeciwieństwie do obu zjawisk, wynik, jego użyteczność, czyli faktyczna ocena po zajściu danej sytuacji, jest inaczej zorientowany wobec przyszłości. Projektowany, pozwalałby rzeczywiście wyróżniać zaufanie i nieufność, ale już interpretowany, analizowany, staje się tylko kontekstem sytuacji, zmienną określająca wiarygodność partnera/-ów. Można zatem zaproponować takie spojrzenie na zaufanie i nieufność, w którym te zjawiska są do siebie przede wszystkim podobne i to w tym najważniejszym aspekcie orientacji na przyszłość. Oba fenomeny pozwalają nam podstawić do równania w miejsce niewiadomej konkretną wartość, przedział wartości, eliminując brak pewności – zakładamy, że wiemy, co się wydarzy, jak zachowa się partner interakcji. Mniej znaczące, a i też jak się wydaje przysparzające wielu problemów jest wprowadzanie rozróżnienia pomiędzy tymi zjawiskami w oparciu o sam znak wyniku. Jednym z takich rozwiązań będących w jakimś sensie próbą

99 Kozielecki Józef, 1977, Psychologiczna teoria decyzji, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa1977, s. 95-146; Sokołowska Joanna, Psychologia decyzji ryzykownych…, s. 103-133

64 uszczegółowienia jest właśnie propozycja zastosowania w kontekście uzasadnienia podstawy rozróżnienia zaufania i nieufności rozwiązań teorii perspektywy, które pozwalają na pełniejszą charakterystykę wyniku – ze względu nie tylko na znak, ale także jego subiektywną ocenę, punkt odniesienia, a także na różnice jakie w postrzeganiu możliwości działania wprowadza właśnie ów znak wyniku. Uwzględnienie osiągnięć psychologii decyzji w zakresie wpływu charakterystyki wyniku na podjęcie działania nie wnosi potrzeby jakichkolwiek zmian w koncepcji zaufania P. Sztompki niemniej jednak jest to interesująca intuicja odnośnie możliwych zmian zaufania, nieufności, a pewnie przede wszystkim wytrącania ze stanu braku zaufania, ze względu nie tylko na dynamiczny charakter prognoz co do wyniku, ale przede wszystkim dyspozycji co do udzielania, odmawiana zaufania ze względu na zmiany perspektywy oceniania skutków działania. Autor Zaufania… stwierdza, że większe zaangażowanie towarzyszy zainwestowaniu miliona niż tysiąca złotych¹⁰⁰, pomijając w ten sposób właśnie efekt perspektywy, czy efekt posiadania¹⁰¹. Podobnie czyni dowodząc, że większe zaangażowanie towarzyszy inwestycji w akcje niż w obligacje uzasadniając to większym ryzykiem, jakie towarzyszy inwestycji na giełdzie, zupełnie jakby zaangażowanie rosło równolegle ze wzrostem ryzyka, pomijając fakt, że dana relacja sama w sobie może być nagradzająca, i że nie da się rozstrzygnąć, w co aktor bardziej się zaangażuje, zwłaszcza, jeżeli wzięło by się pod uwagę, że w zasadzie bez zaangażowania inwestujemy sporą cześć naszych emerytalnych oszczędności właśnie w akcje za pośrednictwem Otwartych Funduszy Emerytalnych. Cała część poświęcona skali zaangażowania jest zresztą napisana bez uwzględnienia momentu od którego to zaangażowanie się zaczyna, bez określenia perspektywy, z której aktor dokonuje oceny ważności danego działania. Zaangażowanie jest określane przez rozmiar konsekwencji, czas trwania relacji, możliwość rezygnacji, stopień ryzyka, możliwość ubezpieczenia, wartość powierzanej rzeczy, ale nie mówi, nie zakłada się różnic w sposobie postrzegania tych zmiennych pomiędzy poszczególnymi aktorami i o potencjalnych konsekwencjach tych różnic dla możliwości określenie relacji zaufania, nieufności – jeżeli umówię się z Panem Kulczykiem na interes wart milion złotych to dla mnie będzie to być albo nie być, dla niego podrzędna transakcja, przynajmniej ze względu na jej wartość.

100 Sztompka P., 2007, Zaufanie. Fundament społeczeństwa, Wydawnictwo ZNAK, Kraków 2007, s. 80

101 Sokołowska J., Psychologia decyzji ryzykownych…, s. 124-125

65 W kontekście relacji pomiędzy ryzykiem i zaufaniem należy zauważyć, że P.

Sztompka charakteryzuje ryzyko jako zagrożenie, prawdopodobieństwo niekorzystnych skutków podjętych działań¹⁰², bądź precyzyjniej, już w relacji do zaufania, jako wielkość strat, na skutek zawiedzionego zaufania, w stosunku do prawdopodobieństwa poniesienia takich strat¹⁰³. Przeciwieństwem tak zdefiniowanego ryzyka jest niebezpieczeństwo, które nie zależy od nas. W tym sensie znowu ujawnia się nam podział na dyskurs losu (niebezpieczeństwo) i dyskurs podmiotowości (ryzyko). W Zaufaniu… mamy zatem do czynienia z podziałem na ryzyko podejmowane – i to jest elementem teorii zaufania P. Sztompki, i to, które nas dotyka, wobec którego nie możemy, nie jesteśmy w stanie podjąć żadnych działań – niebezpieczeństwo. Takie rozróżnienie jest o tyle istotne, że w znaczący sposób upodabnia ryzyko i zaufanie. To, co na pierwszy rzut oka mogłoby dzielić te dwa zjawiska, ryzyka niezależne od człowieka, zostaje objęte inna kategorią, powodując, że oba pojęcia odnoszą się tylko do działań kreowanych przez ludzi, działań, w których człowiek jest stroną. Oba pojęcia odnoszą się w ten sposób do dokładnie tego samego obszaru ludzkiej aktywności.

Mówiąc o relacjach pomiędzy ryzykiem a zaufaniem trzeba wyróżnić co najmniej dwa rodzaje tego typu relacji. Po pierwsze jest to ryzyko ufności, czyli ryzyko jakie niesie z sobą sam akt zaufania. Po drugie są to relacje związane z wpływem obu zjawisk na działanie. W pierwszym przypadku rzecz wydaje się być bezdyskusyjna. Zdecydowanie ciekawiej wygląda drugi aspekt tych relacji.

Ryzyko i zaufanie związane są z działaniem, każde z nich na swój sposób je charakteryzuje. Zaufanie, w ujęciu P. Sztompki, to zakład, wprowadzony w życie, co do przyszłych, pozytywnych, zachowań innych w relacji do nas. Ryzyko, to w przyjętej perspektywie, możliwość, że nasz zakład się nie sprawdzi, że dana osoba miast postąpić uczciwie, zachowa się nie fair. P. Sztompka nie charakteryzuje jednak analogicznej sytuacji dla nieufności. I zaufanie i nieufność to zakłady, to nie przekonanie, ani pewność¹⁰⁴ a zatem jest najzupełniej możliwe, że ktoś zawiedzie naszą nieufność. Tak jak mówimy o ryzyku ufności należałoby zatem mówić i o ryzyku nieufności.

Zmieniłoby to jednak charakter ryzyka, ponieważ o ile w przypadku zawiedzionego zaufania sytuacja spełnia definicyjne założenia tego by mówić o ryzyku (rozumianym tak jak proponuje P. Sztompka) o tyle w przypadku nieufności nie. Niespełnienie się

102 Sztompka P., 2007, Zaufanie…, s. 100

103 Ibid., s. 79

104 Sztompka P., Komentarz autora w Studia Socjologiczne 2001, 2 (161) str. 102 – 105

66 zakładu wyrażającego przekonanie o negatywnym wyniku działania owocuje, bowiem pozytywnymi dla nas skutkami. Nie ufałem w to, że kolega odda mi książkę na czas a on oddał ją punktualnie, nie straciłem, zyskałem. Ryzyko towarzyszy zawiedzionemu zaufaniu, co miałoby towarzyszyć zawiedzionej nieufności? Jak opisać ten przypadek w dyskursie podmiotowości? Propozycji może być kilka. Po pierwsze można skonstruować nowy termin, co jednak skomplikowałoby i tak nie łatwą sytuację wokół socjologicznych prób opisów kolonizacji przyszłości. Po drugie, co wydaje się także dość karkołomnym zadaniem można by spróbować przedstawić wyniki zawiedzionej nieufności jako faktyczne straty a nie zyski – co z tego, że kolega oddał mi wcześniej książkę skoro ja już poczyniłem starania by ograniczyć negatywne konsekwencje tego, że odda mi ją później niż obiecał, poniosłem koszty, które rzeczywiście mogą być większe niż korzyść wynikające z wywiązania się z obietnicy. Nie wydaje się to jednak najdoskonalsze rozwiązanie. Trzecia propozycja wiązała by się ze zrewidowaniem przyjętego w teorii zaufania pojęcia ryzyka. P. Sztompka utożsamia je z możliwością straty, podczas, gdy jest ono nader często określane także jako prawdopodobieństwo zysku z tym jednak zastrzeżeniem, że odnosi się ono wówczas do niespodziewanych zysków, bądź start¹⁰⁵. Można by spróbować opisać relacje pomiędzy ryzykiem a zaufaniem jako takie, w których zaufanie, nieufność określają dane wartości wyników działań, jak i sam przebieg tych działań, podczas gdy ryzyko informowało by nas o możliwych odstępstwach w przebiegu działań jak i samego wyniku i to niezależnie od jego znaku. Ryzyko ma charakter refleksyjny, jest związane z rozważaniem (próby generalne w wyobraźni), zaufanie niesie w sobie aspekt dynamiczny, aspekt woli, oznacza wprawianie projektów w ruch, wprowadzanie ich w życie, jak sprawdzam w pokerze. Podejmowanie ryzyka byłoby tutaj równoznaczne z zaufaniem w realizację, któregoś z prawdopodobnych scenariuszy. Ryzyko charakteryzowałoby cały obszar możliwych działań, zaufanie, nieufność tylko te wprowadzone w życie. Ryzyko towarzyszyłoby realizowanym scenariuszom (zawsze przecież może pójść lepiej lub gorzej niż zakładaliśmy) natomiast zaufanie ograniczałoby je (ryzyko) w tym sensie, że przecież, jako wyraz woli jest zabezpieczone poprzez działania zmierzające do ograniczenia możliwości zajścia nieoczekiwanych wyników. Za zmianą sposobu postrzegania ryzyka, czy może raczej sposobu jego opisywania, przemawia także wspomniana wcześniej teoria perspektywy, która w przekonujący sposób dowodzi, że w

105 Beck U., Społeczeństwo ryzyka..., s. 333; Forlicz S., Niedoskonała wiedza podmiotów rynkowych., Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, s. 31; Giddens A., Nowoczesność i tożsamość., s. 41

67 codziennych rachubach ludzie posługują się nie tyle prawdopodobieństwem, rachunkiem prawdopodobieństwa, co po prostu subiektywną oceną prawdopodobieństwa wyrażaną poprzez wagi decyzyjne. Ponad to ta ocena prawdopodobieństwa w istotny sposób zależy od tego, czy wynik działania będzie pozytywny, czy negatywny¹⁰⁶.

Dla zilustrowania tej propozycji przykładem warto odnieść się do współczesnego rynku instrumentów finansowych, na którym odpowiednie kontrakty (tzw. kontrakty typu Futures¹⁰⁷) pozwalają na zakup w przyszłości określonego towaru w danym przedziale cenowym niezależnie od ceny jaka będzie wówczas obowiązywała.

Takie działanie rozpatrywane od strony kupującego jest zabezpieczeniem się przed nadmiernymi kosztami, które mógłby ponieść na skutek wzrostu cen. Nabywca płaci jednak za takie zabezpieczenie potencjalnymi zyskami, które osiągnąłby, gdyby cena była wówczas niższa niż ta którą obecnie zgodził się w tej określonej przyszłości uiścić – podobna sytuacja dotyczy dostawcy. Takie kontrakty służą właśnie ograniczeniu ryzyka, ale ukazują jego oba oblicza związane z nieprzewidywalnością – możliwość straty, ale i zysku, ogólnie wyniku innego niż zakładaliśmy. Tutaj też ujawnia się ta cecha zaufania, o której pisała już M. Ossowska, która wskazuje, że służy ono między innymi zaspokajaniu potrzeby bezpieczeństwa¹⁰⁸, bo przecież o to idzie w tych kontraktach by czuć się bezpiecznym, wolnym od trosk i niespodzianek giełdowych sesji w określonej przyszłości. Tego typu kontrakty bez wątpienia mogą też służyć jako doskonały przykład tego jakiego rodzaju relacje mogą, a jednocześnie wcale nie muszą prowadzić do zaufania pomiędzy partnerami. Wydawać by się mogło, że sytuacja rezygnacji z potencjalnego zysku (każdy z partnerów mógłby zarobić więcej niż zarobi) a z drugiej strony wzajemne ograniczanie strat (każdy z partnerów mógłby stracić więcej niż straci) to doskonałe warunki do kształtowania relacji opartych na zaufaniu, ale zgodnie z tym, co czytamy w Zaufaniu…, wcale tak być nie musi, ponieważ te korzyści powstają nie tyle dzięki samym partnerom relacji, co dzięki określonym warunkom instytucjonalnym, które umożliwiają i zabezpieczają jej wykonanie.

Skutkiem tego partnerzy podtrzymują, czy budują zaufanie, nieufność¹⁰⁹ w relacjach z

106 Sokołowska J., Psychologia decyzji ryzykownych…, s. 134-179

107 Kaczmarek T. T., Zarządzanie ryzykiem handlowym, finansowym i produkcyjnym, Ośrodek Doradztwa i Doskonalenia Kadr Sp. z o.o., Gdańsk 2002 , s. 36

108 Ossowska Maria, Normy moralne. Próba systematyzacji., Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000, s. 108-130

109 Koźmiński Andrzej K., Zarządzanie w warunkach niepewności. Podręcznik dla zaawansowanych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa2004, s. 24-26

68 instytucjami zapewniającymi możliwość realizacji takiej transakcji a nie z partnerem, którego łatwo przecież zmienić.

Drugi aspekt relacji pomiędzy ryzykiem a zaufaniem, nieufnością, to próba wyjaśnienia, ustosunkowania się do pewnego paradoksu towarzyszącego relacjom tych dwóch zjawisk (i to rozumianych tak, jak w Zaufaniu…). Z jednej strony, bowiem, co sam P. Sztompka wielokrotnie podkreśla¹¹⁰, zaufanie sprzyja podejmowaniu ryzykownych działań, można stwierdzić, że większe zaufanie otwiera możliwości podjęcia większego ryzyka. Z drugiej jednak strony w związkach opartych na zaufaniu, kiedy to zaufanie jest ciągle potwierdzane, ryzyko jakby maleje, rzeczywistość staje się bardziej przewidywalna, działania coraz mniej ryzykowne. A zatem zaufanie, zwłaszcza w przypadku długotrwałych relacji, prowadzić może, stwarza szansę podjęcia jeszcze większego ryzyka, a jednocześnie może to ryzyko eliminować. Na przykładzie relacji pomiędzy fabryką samochodów a dostawcą części można by to było przedstawić w następujący sposób. Fabryka przez lata współpracy z dostawcą uzyskała zakładany efekt w postaci niskiej zawodności dostarczanych podzespołów. Skoro kolejny rok z rzędu nieprzydatność dostarczanych części nie przekracza jednego procenta można założyć, że w przyszłości też tak będzie (analogicznie jeżeli dostawy od lat spóźniałyby się co najmniej o tydzień, to można przyjąć, że przyszłość niewiele tu zmieni).

Działania te są coraz mniej ryzykowne, ponieważ dysponujemy coraz większym zasobem informacji, doświadczeń pozwalających nam przyjmować zakłady, jak się zdaje, coraz pewniejsze. Z drugiej jednak strony dostawca, który od lat dostarcza dane części z pożądanym przez odbiorcę skutkiem, dla którego relacja z odbiorcą opiera się na zaufaniu, powinien być gotów na większe ryzyko, na innowacyjność, na zmiany w wypracowanym modelu współpracy. Jak pogodzić te sprzeczne intuicje?