W Republice Słowenii Zgromadzenie Państwowe może oskarżyć o naruszenie konstytucji
albo przewodniczącego rządu, albo poszczególnych jego członków[525]. Ustrojodawca tryb
egzekwowania odpowiedzialności wobec nich utożsamił z trybem pociągnięcia do odpo-wiedzialności konstytucyjnej prezydenta, odwołując się w tej materii do artykułu 109 kon-stytucji, z tym że ostateczną decyzję scedował na Sąd Konstytucyjny. Jak słusznie wskazuje Marcin Wiszowaty, odrębnie określono przesłanki pociągnięcia do odpowiedzialności konstytucyjnej głowy państwa oraz członków rządu. W pierwszym przypadku dojść musi do naruszenia konstytucji lub poważnego naruszenia ustawy, w drugim natomiast – do naruszenia konstytucji lub naruszenia ustaw pozostających w związku ze sprawowaniem urzędu[526].
Wniosek o postawienie w stan oskarżenia przewodniczącego lub członka rządu może
zgłosić grupa co najmniej dziesięciu deputowanych[527]. Wniosek jest procedowany na
kolej-nym posiedzeniu parlamentu, o ile został złożony trzydzieści dni przed terminem otwarcia tego posiedzenia. Zgromadzenie Państwowe podejmuje decyzję w sprawie wniosku w ter-minie sześćdziesięciu dni od złożenia wniosku. Jeżeli decyzja Zgromadzenia Państwowego
w tym terminie nie zostanie podjęta, uważa się, że wniosek został odrzucony[528].
Przewodni-czący lub członek rządu, którego dotyczy wniosek, ma prawo na niego odpowiedzieć w for-mie pisemnej lub ustnej na posiedzeniu parlamentu. Podobne prawo do zaprezentowania swojego stanowiska mają autorzy wniosku. W sprawie wniosku o oskarżenie przewodniczą-cego rządu swoją opinię przedstawia prezydent, natomiast w sprawie wniosku o oskarżenie
jednego z pozostałych członków rządu opinię wydaje jego przewodniczący[529].
Jeśli wniosek o oskarżenie przewodniczącego lub członka rządu zyska akceptację więk-szości parlamentarnej, jego rozpatrzeniem zajmuje się Sąd Konstytucyjny Republiki Słowe-nii. Ten, rozpatrując sprawę, może potwierdzić oskarżenie lub uniewinnić osobę sprawującą funkcję publiczną. Konsekwencją pierwszego z wymienionych rozstrzygnięć może (choć nie musi) być – podjęte większością 2/3 składu Sądu Konstytucyjnego – orzeczenie o usunięciu
[525] Konstytucja Republiki Słowenii…, art. 119.
[526] M. Wiszowaty, Formy odpowiedzialności konstytucyjnej w Republice Słowenii, (w:) S. Grabowska, R. Grabowski (red.), Formy odpowiedzialności konstytucyjnej w państwach europejskich, Toruń 2010, s. 324.
[527] Poslovnik Državnega zbora, „Uradni list RS”, nr 40/93 z późn. zm., art. 192, pkt 1. [528] Ibidem, art. 187.
z urzędu. Problem pojawia się wówczas, gdy artykuł 109 odniesie się do procedury zawiesze-nia w sprawowaniu urzędu osoby, której dotyczy postępowanie. Jeśli chodzi o prezydenta, to zawieszenie sprawowania przez niego funkcji nie powoduje poważnych perturbacji ustro-jowych, ponieważ ustrojodawca przewidział, że w takiej sytuacji jego obowiązki przejmuje przewodniczący Zgromadzenia Narodowego. Gdyby jednak Sąd Konstytucyjny Republiki Słowenii orzekł zawieszenie sprawowania funkcji przez przewodniczącego rządu, to
wów-czas brak jest konstytucyjnej drogi obsadzenia w ten sposób zwolnionego stanowiska[530].
W Republice Chorwacji jedynie prezydent ponosi odpowiedzialność konstytucyjną, brak jest natomiast stosownych uregulowań w odniesieniu do członków rządu. Jak pod-kreśla Konrad Składowski:
Ograniczenie odpowiedzialności konstytucyjnej do osoby prezydenta, jak również powierzenie orzeka-nia w tym zakresie Trybunałowi Konstytucyjnemu jest rozwiązaniem spotykanym w wielu państwach europejskich (…). Zaskakująca jest natomiast stosunkowo wąska regulacja normatywna poświęcona tej instytucji w porządku prawnym Republiki Chorwacji. Może to w przyszłości rodzić poważne trudności praktyczne związane z egzekwowaniem odpowiedzialności konstytucyjnej (…)[531].
Także w Republice Serbii ustrojodawca nie zdecydował się na włączenie do porządku prawnego regulacji przewidujących możliwość pociągnięcia do odpowiedzialności
kon-stytucyjnej innych aniżeli prezydent organów władzy państwowej[532]. Serbscy
konstytu-cjonaliści zwracają jednak uwagę na to, że istnieje możliwość egzekwowania od poszcze-gólnych ministrów odpowiedzialności karnej i materialnej – są oni w tym przypadku chronieni immunitetem, ale mogą być sądzeni przed sądem powszechnym, gdy decyzję
o uchyleniu immunitetu podejmie rząd lub też gdy wygaśnie ich mandat[533].
Tożsame rozwiązania przyjęto w systemie ustrojowym Czarnogóry. Do odpowiedzial-ności konstytucyjnej może tam zostać pociągnięty wyłącznie prezydent, nie przewiduje
się zaś takiej ewentualności w przypadku innych organów władzy[534]. Ich przedstawiciele
mogą odpowiadać za swoje postępowanie wyłącznie przed sądami powszechnymi. Głowa państwa jest jedynym podmiotem egzekucji odpowiedzialności konstytucyjnej także w Republice Macedonii. Jak podkreśla Anna Młynarska-Sobaczewska, członkowie rządu ponoszą co najwyżej odpowiedzialność polityczną (głównymi instrumentami jej
[530] W praktyce w Republice Słowenii nigdy nie doszło do postawienia w stan oskarżenia ani urzędującego pre-zydenta, ani któregokolwiek z urzędujących członków rządu. Próbę taką podjęto w 1998 roku, kiedy to grupa opozycyjnych deputowanych zgłosiła wniosek o postawienie w stan oskarżenia przewodniczącego rządu, Janeza Drnovšeka. Zdaniem wnioskodawców J. Drnovšek trzy lata wcześniej podpisał z państwem Izrael tajne porozu-mienie w sprawach dotyczących służb wywiadowczych, co nosiło znamiona zawarcia umowy międzynarodowej (konieczne w tym przypadku byłoby jej ratyfikowanie przez Zgromadzenie Państwowe oraz ogłoszenie w urzędo-wym dzienniku publikującym uchwalone akty prawne). Wniosek ten nie uzyskał jednak w parlamencie poparcia wymaganej większości parlamentarzystów. Zob. M. Wiszowaty, op. cit., s. 325–326.
[531] K. Składowski, Formy odpowiedzialności konstytucyjnej w Republice Chorwacji, (w:) S. Grabowska, R. Grabowski (red.), op. cit., s. 80.
[532] J. Wojnicki, Formy odpowiedzialności konstytucyjnej w Republice Serbii, (w:) S. Grabowska, R. Grabowski (red.), op. cit., s. 291.
[533] B. Milosavljević, op. cit., s. 94.
[534] J. Wojnicki, Formy odpowiedzialności konstytucyjnej w Republice Czarnogóry, (w:) S. Grabowska, R. Grabowski (red.), op. cit., s. 91.
egzekwowania są wotum nieufności oraz interpelacje i zapytania). Należy zgodzić się z ba-daczką, która stwierdza, że jest to rozwiązanie, które nie odbiega od regulacji
przyjmowa-nych w inprzyjmowa-nych państwach europejskich[535].
Najwięcej wątpliwości kwestia odpowiedzialności konstytucyjnej budzi w systemie ustrojowym Bośni i Hercegowiny (na poziomie federalnym). W obowiązującej ustawie zasadniczej ani w odniesieniu do Prezydium Bośni i Hercegowiny, ani w odniesieniu do innych organów władzy publicznej ustrojodawca nie przewidział możliwości wyegzekwo-wania odpowiedzialności konstytucyjnej. Istnieje jednak inna forma odpowiedzialności prawnej, której podlegają wszystkie osoby sprawujące funkcje publiczne. W ramach tak zwanych uprawnień bońskich przyznano bowiem Wysokiemu Przedstawicielowi dla Bo-śni i Hercegowiny uprawnienie do ich odwoływania, jeśli uzna, że stanowią oni zagrożenie dla przebiegu procesu pokojowego. Zdaniem K. Krysieniela jest to jeden z argumentów
na rzecz tezy o uznaniu Bośni i Hercegowiny za swoisty protektorat[536]. Badacz podaje,
że od 1997 roku kolejni Wysocy Przedstawiciele dla Bośni i Hercegowiny odwołali – na mocy uprawnień bońskich (zastosowano je w sumie od 1997 roku ponad osiemset razy) – wiele osób sprawujących funkcje publiczne, w tym dwukrotnie chorwackich
przedstawi-cieli Prezydium Bośni i Hercegowiny[537]. Nie zdarzyła się jednak sytuacja, by wśród w ten
sposób odwołanych znalazł się przewodniczący rady ministrów Bośni i Hercegowiny lub któryś z jej członków.
***
Do głównych form egzekowowania odpowiedzialności politycznej rządu należą inter-pelacje oraz zapytania poselskie. Pierwsze z nich mogą wywołać dalej idące konsekwencje w postaci zgłoszenia wniosku o wyrażenie wotum nieufności wobec rządu lub poszcze-gólnych jego członków. Zwykle też może je zgłosić tylko grupa deputowanych, ale już nie pojedynczy parlamentarzyści. Nad odpowiedzią nad interpelację przeprowadza się deba-tę parlamentarną. Takie zasady obowiązują w Republice Słowenii, Republice Chorwacji, Republice Serbii i Republice Macedonii. W Czarnogórze podmiotem odpowiedzialności z tytułu negatywnej oceny odpowiedzi na interpelację może być wyłącznie cały rząd.
Zapytania poselskie są mniej restrykcyjną formą kontroli parlamentarnej nad rządem. Mogą je zgłaszać pojedynczy parlamentarzyści, ale odpowiedzi rządu lub członków rządu nie wywołują konsekwencji w postaci dyskusji parlamentarnej lub możliwości złożenia wniosku o wyrażenie wotum nieufności wobec adresatów pytań.
We wszystkich analizowanych przypadkach – poza Bośnią i Hercegowiną – możliwe jest przeprowadzanie debat i głosowań parlamentarnych nad udzieleniem wotum zaufa-nia. Przy tym w Republice Słowenii i Republice Chorwacji z wnioskiem o udzielenie
ta-[535] A. Młynarska-Sobaczewska, Formy odpowiedzialności konstytucyjnej w Republice Macedonii, (w:) S. Grabowska, R. Grabowski (red.), op. cit., s. 189–190.
[536] K. Krysieniel, Formy odpowiedzialności konstytucyjnej w Bośni i Hercegowinie, (w:) S. Grabowska, R. Grabowski (red.), op. cit., s. 66.
kiego wotum zwraca się przewodniczący rządu, a w Republice Serbii, Czarnogórze i Re-publice Macedonii – cały rząd. Aby wniosek o wyrażenie wotum zaufania został przyjęty, potrzebne jest z reguły poparcie większości ogólnej liczby deputowanych. Wyjątek stanowi Republika Słowenii, w której wniosek o wotum zaufania wobec przewodniczącego rządu zostaje przyjęty, kiedy przeciwko wnioskowi zagłosowała mniej niż połowa ogólnej liczby deputowanych. Istotna różnica pomiędzy Republiką Macedonii i pozostałymi państwami polega na tym, że w tej pierwszej niewyrażenie wotum zaufania dla rządu nie skutkuje groźbą rozwiązania przez prezydenta parlamentu, a co najwyżej – patem politycznym, jeśli kolejny zgłoszony przez głowę państwa kandydat na przewodniczącego rządu nie zdołałby go skutecznie sformować. W innych państwach regionu (wyłączając Bośnię i Hercegowi-nę) po nieudzieleniu przewodniczącemu rządu lub rządowi wotum zaufania zainicjowana zostaje procedura powołania nowego rządu. Jeśli jednak nie przyniesie ona pozytywnego rezultatu w określonym terminie (różnym dla poszczególnych państw), prezydent obliga-toryjnie rozwiązuje parlament. Powoduje to, że deputowani, nie wyrażając zgody na udzie-lenie rządowi wotum zaufania w trakcie kadencji parlamentu, muszą liczyć się z ryzykiem przedterminowej elekcji.
Niemal analogiczne konsekwencje dotyczą wyrażenia przez parlament przewodniczące-mu rządu (Republika Słowenii, Republika Chorwacji) lub rządowi/radzie ministrów (Repu-blika Serbii, Czarnogóra, Repu(Repu-blika Macedonii, Bośnia i Hercegowina) wotum nieufności. W Republice Macedonii oraz w Bośni i Hercegowinie zainicjowana powinna zostać
wów-czas procedura powołania nowego rządu, ale żaden organ zewnętrzny nie może rozwiązać parlamentu w sytuacji jej nieskuteczności. W pozostałych państwach brak udzielenia wotum zaufania nowemu przewodniczącemu rządu lub rządowi skutkuje – po upływie określonego terminu – obligatoryjną decyzją prezydenta w sprawie skrócenia kadencji parlamentu. Róż-nice pomiędzy państwami występują także w odniesieniu do odsetka deputowanych, którzy uprawnieni są do złożenia wniosku o wotum nieufności. Im mniejszy jest to odsetek, tym bardziej rząd „narażony” zostaje na konieczność częstego poddawania się pod osąd parla-mentu. Relatywnie najmniej liczna grupa parlamentarzystów może złożyć wniosek o wyra-żenie wotum nieufności w Republice Słowenii (11,1% ogółu deputowanych), nieco bardziej restrykcyjne są wymogi w Republice Macedonii (16,3%), Republice Chorwacji (20%) i Re-publice Serbii (24%), najtrudniej zaś złożyć wniosek w Czarnogórze (potrzeba do tego po-parcia grupy 33,3% wszystkich deputowanych). Bośnia i Hercegowina pozostaje jedynym państwem, w którym wniosek o wyrażenie wotum nieufności mogą składać nie tylko parla-mentarzyści (i to obu izb), ale także Prezydium Bośni i Hercegowiny.
W zakresie odpowiedzialności prawnej wszyscy ustrojodawcy – poza Republiką Sło-wenii oraz Bośnią i Hercegowiną – przyjęli bardzo podobne modelowe rozwiązania. Nie przewidziano mianowicie w ustawach zasadniczych specjalnego trybu pociągnięcia do odpowiedzialności za popełnienie deliktu konstytucyjnego lub naruszenie ustaw związane z pełnionym urzędem. Zarówno przewodniczący rządu, jak i pozostali jego członkowie mogą zostać pociągnięci do odpowiedzialności cywilnej lub karnej za naruszenie konkret-nych przepisów prawa, ale dopiero po uchyleniu im immunitetu lub po jego wygaszeniu.
W Republice Słowenii w stan oskarżenia o naruszenie konstytucji bądź ustaw może po-stawić przewodniczącego rządu lub poszczególnych jego członków Zgromadzenie Pań-stwowe. Ostateczną decyzję o ewentualnym usunięciu z urzędu może podjąć wyłącznie Sąd Konstytucyjny większością 2/3 pełnego składu. W przypadku Bośni i Hercegowiny uprawnienie do pociągnięcia do odpowiedzialności prawnej przysługuje podmiotowi ze-wnętrznemu, za jaki należy uznać Wysokiego Przedstawiciela dla Bośni i Hercegowiny. Przesłanką – ocenianą każdorazowo przez osobę sprawującą tę funkcję – jest uznanie, że poszczególni członkowie rady ministrów stanowią zagrożenie dla przebiegu procesu po-kojowego. Tak niejednoznaczne sformułowanie każe traktować tę formę egzekwowania odpowiedzialności jako swoistą hybrydę polityczno-prawną.