Tendencje separatystyczne w poszczególnych republikach zmusiły władze w Belgradzie do reformy konstytucyjnej i nadania nowego kształtu państwu federacyjnemu, w skład którego wchodziły już tylko Republika Serbii (wraz z terytoriami dawnych okręgów au-tonomicznych Kosowa i Wojwodiny) oraz Republika Czarnogóry. 27 kwietnia 1992 roku ogłoszono deklarację niepodległości nowego państwa – Federalnej Republiki Jugosławii (Savezna Republika Jugoslavija – FRJ).
W konstytucji uchwalonej w 1992 roku po raz pierwszy zdecydowano o wprowadze-niu do ustroju federacyjnego zasady trójpodziału władzy. Władzę ustawodawczą stano-wił bikameralny parlament, na który składały się Rada Obywateli FRJ (stu trzydziestu ośmiu deputowanych wybieranych bezpośrednio) oraz Rada Republik FRJ (czterdziestu deputowanych wybieranych w równej części przez parlamenty poszczególnych repu-blik). Do kompetencji parlamentu należał między innymi wybór prezydenta oraz rządu federalnego.
Skład rządu federalnego tworzyli: przewodniczący, wiceprzewodniczący[224] oraz
fede-ralni ministrowie. Jego kadencja trwała cztery lata. Wprowadzono bardzo restrykcyjne ograniczenia dotyczące działalności członków rządu – nie mogli oni pełnić żadnych funk-cji publicznych oraz prowadzić jakiejkolwiek innej aktywności zawodowej (nie czyniono w tym zakresie żadnych wyjątków dla – chociażby – pracy naukowej). Przysługiwał im
jednak immunitet tożsamy z immunitetem deputowanych[225].
Do najważniejszych kompetencji rządu federalnego należało:
– zatwierdzanie i prowadzenie polityki wewnętrznej i zagranicznej, a także wykonywa-nie ustaw oraz innych federalnych aktów prawnych;
– utrzymywanie relacji FRJ z innymi państwami oraz organizacjami międzynarodowymi; – proponowanie projektów ustaw oraz innych federalnych aktów prawnych;
– uchwalanie rozporządzeń oraz innych aktów prawnych koniecznych do wykonania ustaw i innych federalnych aktów prawnych przyjętych przez Zgromadzenie Federalne;
[224] Anna Krukowska wspomina o dość osobliwym podmiocie, jakim miał być w tym kontekście nie „wiceprze-wodniczący”, ale „deputowany premiera” (A. Krukowska, Nietypowy federalizm serbsko-czarnogórski, „Wschod-nioznawstwo”, nr 1 (2007), s. 58). Autorka popełniła tym samym klasyczny błąd „kalki językowej” – w języku angielskim zastępca premiera to właśnie deputy prime minister.
– wyrażanie opinii o projektach ustaw oraz innych federalnych aktów prawnych, które zostały złożone do procedowania w Zgromadzeniu Federalnym przez inne uprawnio-ne do tego podmioty;
– ustanawianie i likwidowanie federalnych ministerstw oraz innych federalnych orga-nów i instytucji, a także zatwierdzanie ich struktur i regulamiorga-nów;
– nadawanie kierunku pracom federalnych ministerstw oraz innych federalnych orga-nów i instytucji oraz uchylanie wydanych przez nie aktów prawnych;
– powoływanie i odwoływanie funkcjonariuszy publicznych w federalnych minister-stwach oraz innych federalnych organach i instytucjach;
– ogłaszanie stanu mobilizacji i organizowanie obrony państwa[226].
Rząd federalny ponosił przed parlamentem pełną odpowiedzialność[227]. Prawo
zgłosze-nia wniosku o wotum nieufności przysługiwało grupie dwudziestu deputowanych z każdej z izb parlamentu. Wniosek musiał zostać poddany pod głosowanie w ciągu trzech kolejnych dni, a do odwołania rządu potrzebne było poparcie bezwzględnej większości głosów zarów-no w Radzie Obywateli FRJ, jak i w Radzie Republik FRJ. Pozycję rządu wobec parlamentu osłabiał brak określenia ograniczenia czasowego, po którym nieskuteczny wniosek o wotum nieufności wobec rządu mógł być ponowiony lub zastąpiony kolejnym wnioskiem. Powodo-wało to, że rząd federacyjny permanentnie musiał być przygotowany na odpieranie zarzutów stawianych we wnioskach parlamentarnych o wotum nieufności. Rząd mógł także samo-dzielnie wnosić do parlamentu o głosowanie nad udzieleniem mu wotum zaufania. Wymogi dotyczące liczby deputowanych popierających rząd były tożsame z wymogami ustalonymi
dla zasad głosowania w sprawie wniosku o wotum nieufności[228].
Duży nacisk położono na reprezentację w organach konstytucyjnych poszczególnych narodowości tworzących państwo federacyjne. Zdecydowano o tym, że prezydent będzie wybierany w nim przez parlament, ale musi pochodzić on z innej republiki niż przewod-niczący rządu (co faktycznie oznaczało, że jeśli przewodprzewod-niczącym rządu jest Czarnogórzec, prezydentem musi zostać wybrany Serb – lub na odwrót).
W porozumieniu podpisanym w 2002 roku przez władze federacyjne oraz władze po-szczególnych republik przewidziano zmianę ustroju państwa – z federacji miało się ono stać konfederacją Serbii i Czarnogóry. Wynikła z tego konieczność uchwalenia nowej usta-wy zasadniczej. Zakładano, że wspólnymi instytucjami dla podmiotów konfederacji będą: jednoizbowy parlament, prezydent pełniący funkcję przewodniczącego rządu, sam rząd o ograniczonej do pięciu liczbie resortów (spraw zagranicznych, obrony, międzynarodo-wych stosunków gospodarczych, wewnętrznych stosunków gospodarczych oraz ochrony
praw człowieka i mniejszości) oraz sąd konstytucyjny i administracyjny[229].
[226] Ibidem, art. 100.
[227] T. Bichta, M. Wichmanowski, System polityczny Czarnogóry…, s. 200.
[228] Ł. Pardyka, Systemy konstytucyjne państw postjugosłowiańskich, (w:) J. Wojnicki, Przeobrażenia ustrojowe państw
postjugosłowiańskich, Pułtusk 2003, s. 159.
Ciekawym rozwiązaniem – poza charakterystycznym dla prezydencjalizmu powierze-niem głowie państwa funkcji szefa rządu – okazywał się przepis, na podstawie którego należało unikać dyskryminacji ze względu na przynależność do jakiegoś narodu: mini-strowie spraw zagranicznych, jak i obrony musieli posiadać zastępców pochodzących z in-nej republiki niż oni sami, a w połowie kadencji (po dwóch latach) mieli oni obowiązek
zamienić się z zastępcami swoimi stanowiskami[230]. Wszystkie elementy
serbsko-czarno-górskiego porozumienia, które zawarto pod egidą Wysokiego Przedstawiciela Unii Euro-pejskiej, zyskały swój wymiar formalnoprawny po uchwaleniu Karty Konstytucyjnej Unii Państwowej Serbii i Czarnogóry, którą najpierw zaakceptowały parlamenty republikańskie (27 stycznia 2003 roku – Republiki Serbii, dwa dni później – Republiki Czarnogóry), a na-stępnie (4 lutego 2003 roku) – parlament federalny.
„Okrojona” struktura rządu Unii Państwowej Serbii i Czarnogóry, uszczuplony zakres kompetencji federacyjnego rządu oraz wyjątkowy jak na tę część Europy monizm egzeku-tywy wyrażony w pełnieniu przez prezydenta także funkcji przewodniczącego rządu uka-zywały dobitnie, jak ogromne znaczenie ma dla poszczególnych części składowych kon-federacji własna niezależność. Od 2003 roku zdecydowanie większe znaczenie miały już działania poszczególnych rządów Republik Serbii i Czarnogóry. W zawartym w 2002 roku porozumieniu między państwami znalazł się przepis, zgodnie z którym po trzech latach funkcjonowania konfederacji można było przeprowadzić referendum w sprawie dalszych jej losów. Takie głosowanie odbyło się 21 maja 2006 roku w Republice Czarnogóry. Za pełną niezależnością państwa opowiedziało się w nim 55,5% głosujących (frekwencja
wy-niosła aż 86,49%[231]). Uznanie wyników czarnogórskiego referendum
niepodległościowe-go przez Unię Europejską oraz państwa sąsiedzkie (w tym Republikę Serbii) za wiążące spowodowało w konsekwencji proklamowanie przez parlament Republiki Czarnogóry
niepodległości w dniu 3 czerwca 2006 roku[232]. Tym samym w regionie Bałkanów
Za-chodnich przestawała istnieć ostatnia (kon)federacyjna forma państwa. ***
Trudno wykazać jednoznacznie wpływ określonych tradycji ustrojowych na przyjmo-wane współcześnie w państwach postjugosłowiańskich rozwiązania konstytucyjne i usta-wowe, które wyznaczają pozycję ustrojową rządu. Nie ulega wątpliwości, że tradycje te były zróżnicowane, tak jak zróżnicowany był charakter dążeń emancypacyjnych i narodo-wowyzwoleńczych poszczególnych państw regionu. To, co łączy analizowane przypadki, to swoiste novum, jakim jest instytucja rządu będącego centralnym organem władzy wy-konawczej w ustanowionych po rozpadzie federacji jugosłowiańskiej systemach parlamen-tarnych. Jeśli bowiem do początków XX wieku można było zaobserwować powstawanie i funkcjonowanie określonych instytucji protorządowych, to z reguły miały one charakter pomocniczy (głównie wobec monarchy) i nie odgrywały kluczowych ról ustrojowych.
[230] Ibidem.
[231] J. E. Bičkov, Crna Gora od prošlosti ka sadašnjem, Budva 2009, s. 218. [232] W. Walkiewicz, Jugosławia. Państwa sukcesyjne, Warszawa 2009, s. 457–458.
Podjęta przez J. Broza-Tito po zakończeniu drugiej wojny światowej próba narzuce-nia ówczesnemu państwu federacyjnemu oryginalnego systemu delegackiego, który miał w zamierzeniu stanowić platformę współpracy politycznej poszczególnych części składo-wych federacji, także nie okazała się udana. W miarę intensyfikacji dążeń autonomizacyj-nych i niepodległościowych kolejautonomizacyj-nych republik instytucje szczebla federacyjnego stawały się wtórne wobec organów ustanawianych mocą lokalnych ustaw zasadniczych. Ostatecz-ny kres koncepcji systemu delegackiego nastąpił po śmierci J. Broza-Tito. U progu lat 90. stało się jasne, że poszczególne republiki wkroczą na ścieżkę transformacji ustrojowej, próbując aplikować do swoich systemów konstytucyjnych znane – chociażby z Europy Zachodniej – parlamentarne wzorce ustrojowe. Działania wojenne znacząco jednak spo-wolniły proces demokratyzacji systemów politycznych tej części kontynentu, co w istotny sposób osłabiło także mechanizmy formalnoprawne wyznaczające ramy funkcjonowania organów państwa. Na znaczeniu zyskiwali silni autorytarni przywódcy, a w sytuacji zagro-żenia bezpieczeństwa reguły demokratycznego państwa prawnego pozostawały wyłącznie w sferze deklaratywnej. Dopiero od końca lat 90. daje się zauważyć stopniową konsolida-cję tych zasad, które swoje odzwierciedlenie znajdują w uchwalanych lub nowelizowanych konstytucjach.