ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA ZAPOBIEGANIE NIERZETELNOŚCI NAUKOWEJ

Połowa respondentów¹⁹⁴ deklaruje, Ŝe nie zna z doświadczenia ich wydziałów spraw, w których istniałoby podejrzenie naruszenia rzetelności naukowej. Odpowiedzi te stano-wiły quasi-filtr w pytaniach o ocenę postępowania władz wydziału i społeczności aka-demickiej wydziału. Pozostali badani, którzy potrafili ocenić zachowanie władz i sa-mych uczonych w takich sytuacjach, w większości wskazują, Ŝe oba podmioty nie lek-cewaŜą tych problemów. Co trzeci respondent (34,5%) uznał, Ŝe władze uczelni przy-wiązują duŜą wagę do sytuacji podejrzenia naruszenia rzetelności naukowej, a niewiele mniej, bo 28,7%, ocenia, Ŝe sama społeczność akademicka przywiązuje do takich spraw duŜą wagę. Jedynie 4% badanych uznaje, Ŝe władze uczelni lekcewaŜą takie podejrze-nia i podobnie niewielu respondentów (5,3%) jest takiego zdapodejrze-nia o społeczności aka-demickiej wydziału. Niemal co dziesiąty respondent (12,7% i 11,1%) dystansuje się od ocen postępowania władz wydziału i społeczności akademickiej w takich kategoriach

191 W czasie realizacji badań empirycznych autorka była pracownikiem Katedry Socjologii SGH.

192 Przygotowane w grancie opracowanie ElŜbiety Firlit, Anny Kulpy i Arkadiusza Łankowskiego „Wartości i procedury w pracy akademickiej. Raport z badań empirycznych” zawiera 10 rozdziałów. Jeden z rozdziałów mojego autorstwa stanowił podstawę niniejszego opracowania.

193 Merton, R.: Teoria socjologiczna i struktura społeczna. PWN, Warszawa 2002, s. 568.

194 47,96% zgodnie z jednym z pytań, a 53,9% według kolejnego pytania.

i odpowiada „trudno powiedzieć”. Kilka osób wskazywało na inne sposoby działania władz i społeczności, np. argumentując, Ŝe początkowe lekcewaŜenie ustępuje stanow-czej reakcji dopiero pod wpływem czynników zewnętrznych. W kolejnym kroku włą-czono te odpowiedzi do kategorii „trudno powiedzieć”.

Warto przyjrzeć się respondentom, którzy deklarują, Ŝe nie znają sytuacji podejrzenia naruszenia norm rzetelności naukowej na swoim wydziale. Wśród osób o stopniu dok-tora 2/3 respondentów deklaruje, Ŝe nie zna takich spraw. Respondenci – profesorowie są lepiej poinformowani, być moŜe dlatego, Ŝe sięgają głębiej pamięcią w wydarzenia z Ŝycia uczelni. Wśród nich tylko 38,6% wskazuje, Ŝe nie zna takich spraw. Wśród pra-cowników wydziałów o profilu technicznym nieco więcej osób (55,8%) deklaruje nie-znajomość takich spraw niŜ na wydziałach o profilu humanistycznym, gdzie 37% re-spondentów nie przypomina sobie takich sytuacji. ZaleŜność tę ukazuje tabela 1.

Tabela 1. Ocena postępowania władz wydziału w sytuacji podejrzeń naruszenia rzetelności naukowej w podziale na profile nauki wydziałów (w %)¹⁹⁵

Profil nauki badanego wydziału Jak postępują władze

Pa-na(i) wydziału, jeśli istnieje podejrzenie naruszenia rzetelności naukowej?

nauki humanistyczne

nauki społeczno-ekonomiczne

nauki techniczne

Ogółem (N=496)

Władze uczelni przywiązują

duŜą wagę do tych problemów 44,4 35,9 27,3 34,5

Władze uczelni lekcewaŜą te

problemy 5,6 3,3 3,3 4,0

Nie znam takich spraw 37,0 46,7 55,8 48,0

Trudno powiedzieć 12,9 14,1 13,6 13,5

Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0

Nie sposób rozstrzygnąć, czy w środowiskach, w których więcej osób deklaruje brak wiedzy na temat podejrzeń o naruszenie rzetelności naukowej, rzeczywiście takie sytu-acje nie występują, czy teŜ jest to świadectwo braku obecności problemów rzetelności naukowej w debacie na wydziale. Na tę drugą interpretację mogłaby wskazywać zaleŜ-ność ukazana w tabeli 2. Wśród respondentów, którzy deklarują, Ŝe na ich wydziałach organizowane są debaty na temat jakości badań naukowych, odnaleźć moŜna nieco mniej (43,3%) osób, które nie znają sytuacji podejrzeń naruszenia rzetelności naukowej i mniej osób, które nie potrafią ocenić postępowania władz wydziału (8,2%). Niemal połowa z nich (47,2%) ocenia, Ŝe władze przywiązują duŜa wagę do tych problemów.

Zatem taka debata moŜe sygnalizować, Ŝe dla władz wydziału rzetelność naukowa jest waŜna.

195 Wszystkie tabele zamieszczone w pracy stanowią opracowanie własne.

Tab. 2. Ocena postępowania władz wydziału w sytuacji podejrzeń naruszenia rze-telności naukowej a obecność debat na temat jakości badań na wydziale (w %)

Czy na Pan(i) wydziale są organizowane debaty na temat

jakości badań naukowych?

Jak postępują władze Pana(i) wydziału, jeśli istnieje podejrzenie naruszenia rzetelności naukowej?

tak nie nie wiem

Ogółem (N=469) Władze uczelni przywiązują duŜą wagę do tych

problemów 47,2 24,4 18,6 34,8

Władze uczelni lekcewaŜą te problemy 0,9 7,7 7,1 4,3

Nie znam takich spraw 43,3 52,4 57,1 48,6

Trudno powiedzieć 8,6 15,5 17,2 12,4

Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0

W kolejnych pytaniach o ocenę postępowania władz wydziału i społeczności akademic-kiej w sytuacji podejrzeń o naruszenie rzetelności naukowej, nieco mniej osób wskazy-wało na nieznajomość takich sytuacji, jednak większość respondentów była dość kon-sekwentna we wskazywaniu w czterech kolejnych pytaniach na to, Ŝe nie zna takich spraw, które miałyby miejsce na własnym wydziale. Wśród osób, które potrafiły ocenić postępowanie władz i pracowników wydziału, większość uznaje zachowania obu pod-miotów za właściwe.

Nieco więcej (21,8%) osób zdecydowanie pozytywnie ocenia zachowanie władz wy-działu niŜ samych nauczycieli akademickich (14,8%). Za raczej właściwe postępowanie władz wydziału uznaje 25,5% respondentów, a za raczej właściwe postępowanie spo-łeczności wydziałowej – 23,9% badanych. Warto zaznaczyć, Ŝe samo postępowanie władz wydziału w takiej sytuacji moŜe mieć charakter bardziej spektakularny, a przez to moŜe być łatwiej odnotowane w pamięci i być moŜe dlatego nieco więcej respondentów jest bardziej zdecydowanych w swoich pozytywnych ocenach postępowania w takich sytuacjach władz wydziału niŜ samych uczonych. Spośród badanych 5% jest złego zdania o postępowaniu władz wydziału i podobnie niewielki odsetek osób (6,3%) nega-tywnie ocenia działania podejmowane przez samych pracowników wydziału. Zatem badani są przeświadczeni, Ŝe albo na ich wydziale nie mają miejsca takie nieprawidło-wości albo społeczność naukowa jest zabezpieczona na wypadek takich sytuacji, gdyŜ w przeszłości zarówno władze wydziału, jak i sami uczeni reagowali właściwie. MoŜna domniemywać, Ŝe badani pokładają ufność w to, iŜ zachowania rodzące podejrzenia co do rzetelności naukowej mogą być skutecznie eliminowane z Ŝycia naukowego ich wydziałów.

Dociekano równieŜ, czy badani poczuwają się jako członkowie społeczności akademic-kiej do odpowiedzialności za zapobieganie przypadkom nierzetelności. Niemal połowa (46,8%) respondentów uwaŜa, Ŝe odpowiedzialność za zapobieganie nierzetelności spoczywa na samych uczonych, 44,1% jest zdania, Ŝe odpowiedzialność ta równym stopniu obciąŜa władze wydziału, co samych uczonych. Tylko 4% wskazuje wyłącznie na władze wydziału, a 5,1% udziela odpowiedzi „trudno powiedzieć”. MoŜna wnio-skować na podstawie tych odpowiedzi, Ŝe badani przykładają duŜą wagę do środowi-skowych, nieformalnych nacisków na rzecz rzetelności naukowej. Być moŜe respon-denci wymieniający wyłącznie samych uczonych jako odpowiedzialnych, są niechętni

procedurom, które w celu zapobiegania nierzetelności naukowej mogą uruchamiać władze wydziału. Co ciekawe, gdy wyłączono respondentów, którzy deklarują, Ŝe nie znają spraw rodzących podejrzenia co do rzetelności naukowej w swoich środowiskach, okazało się, Ŝe rozkład opinii w tej grupie jest taki sam, jak w całej próbie. MoŜna za-tem wnioskować, Ŝe opinie respondentów oparte są nie tyle na wynikającym z doświad-czenia przekonaniu o skuteczności któregoś z podmiotów w zapobieganiu nierzetelności naukowej, co na wyobraŜeniu o powinnościach – badani poczuwają się do środowisko-wej odpowiedzialności za zapobieganie naduŜyciom w nauce.

Warto odnotować, Ŝe istnieje niewielkie zróŜnicowanie odpowiedzi na pytanie dotyczą-ce odpowiedzialności za zapobieganie nierzetelności – nieco więdotyczą-cej profesorów (50,3%) niŜ doktorów habilitowanych (39%) wskazuje tu łącznie na władze wydziału i środowi-sko uczonych. ZaleŜność tę prezentuje tabela 3.

Tabela 3. Przekonanie o odpowiedzialność za zapobieganie nierzetelności nauko-wej w podziale na stopnie lub tytuły naukowe (w %)

Stopień lub tytuł naukowy Na kim – przede wszystkim – spoczywa

odpowiedzialność za zapobieganie nierzetelności naukowej?

Doktor Doktor

habilitowany Profesor

Ogółem (N=486)

na całym środowisku uczonych 50,0 49,7 40,9 46,7

w takim samym stopniu na środowisku

uczonych, jak i na władzach wydziału 45,0 39,0 50,3 44,4

na władzach wydziału 1,7 5,1 4,1 3,9

trudno powiedzieć 3,3 6,2 4,7 4,9

Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0

3. GOTOWOŚĆ DO WYSTĄPIEŃ PUBLICZNYCH W OBRONIE