3. Gastronomia w turystce – stan badań
3.1. Enoturystyka w Hiszpanii
3.1.2. Oferta enoturystyczna Hiszpanii w świetle badań ankietowych
tanie winnych gron.
Należy podkreślić, że szczegółowo przeanalizowany region winiarski La Rioja w kwestii ofer-ty enoturysofer-tycznej proponowanej w winiarniach nie odbiega znacznie od tego, co oferują winiarnie w innych częściach Hiszpanii. Warto przyjrzeć się z kolei, jakie jest podejście właścicieli winiarni do problemu oferty enoturystycznej, a także związanego z winiarniami ruchu turystycznego.
3.1.2. Oferta enoturystyczna Hiszpanii w świetle badań ankietowych
Badania ankietowe wykonane na zlecenie stowarzyszenia Szlaki Winiarskie Hiszpanii zaprezentowane w Observatorio Turistico Rutas del Vino de Espana – Estudio de la Oferta Enoturistica de las Rutas del Vino de Espana – 2 Semestre 2009 (www.wineroutesofspain.com) wskazują na coraz większe zro-zumienie wśród właścicieli i zarządzających winiarniami potrzeby uatrakcyjnienia swojej oferty. Dzieje się to zwykle poprzez wprowadzanie, dla potrzeb enoturystów nowego rodzaju usług. Najpopularniej-szą są wizyty w winiarni z przewodnikiem – oferta obecna w 220 winiarniach na 222 biorące udział w badaniach. 218 z nich prowadzi bezpośrednią sprzedaż win natomiast 182 oferuje sklep specjalistycz-ny tematycznie związaspecjalistycz-ny z winiarnią i gastronomią. Ponad połowa winiarni – 126 – oferuje zwiedza-nie winnicy oraz organizację imprez, a zwiedza-nieco poniżej połowy – 110 oferuje kursy smakowania wina.
1/4 udostępnia klientom prowadzone przez siebie restauracje (55) lub ekspozycje i muzea (54). Zaledwie 5% oferuje możliwość noclegu.
Wyk. 1. Usługi enoturystyczne w winiarniach Hiszpanii
0 50 100 150 200 250
Źródło: www.wineroutesofspain.com
Warto też przeanalizować koszt związany z pobytem enoturysty w winiarni. Średnia cena stan-dardowego produktu w roku 2010 – czyli wizyta z przewodnikiem połączona z degustacją, to wydatek rzędu 3,92 euro. Jest to wzrost w stosunku do analogicznego okresu roku ubiegłego, kiedy cena
kształ-towała się na poziomie 3,5 euro. Zależnie od konkretnego szlaku średnia cena kształtuje się różnie: od niecałych 2 euro w przypadku Szlaku Utiel-Requena do ponad 9 euro w przypadku Szlaku Marco Jerez.
7 z przebadanych 14 szlaków nie przekracza średniej ceny 3 euro, pozostałe 7 to cena co najmniej 4 euro.
Poziom wszystkich wydatków ponoszonych przez gości w winiarniach także jest zróżnicowany.
Najwięcej – 33,64% gości – wydaje między 10 a 20 euro. Niemal 30% (28,18) pozostawia między 5 a 10 euro. Niecałe 30% wydaje powyżej 20 euro, choć niecałe 2% jest skłonnych wydać powyżej 60 euro.
W sumie około 70% uczestników oferty enoturystycznej wydaje poniżej 20 euro, co daje średni wydatek rzędu 15,30 euro. Biorąc pod uwagę średni wydatek z podziałem na szlaki – najwięcej turyści wydają na Szlaku Ribera del Duero – 21,50 czy Penedes – 21,10 euro najmniej – 9 euro – Szlak Bullas. Podobną do ogólnej średniej wskazują wydatki w Nawarze, Jerez i Somontano.
Wyk. 2. Średni wydatek turysty w winiarni z podziałem na szlaki winiarskie
0 5 10 15 20 25
Źródło: www.wineroutesofspain.com
Zapytano także o ocenę korzyści, jakie odniosły winiarnie przypisane do szlaku winiarskiego.
Ocena ta wypada pozytywnie. Nieco mniej niż połowa respondentów – 10,41%, jest bardzo zadowo-lona z tego faktu, 45,7% jest zadowozadowo-lona, 32,58% jest średnio zadowozadowo-lona, natomiast niski poziom, a w zasadzie brak zadowolenia, wykazuje 11,31% winiarni. W związku z poszerzeniem oferty winiarni o element enoturystyczny właściciele zdecydowali o podjęciu nowych inwestycji tak, żeby ulepszyć lub wyróżnić ofertę enoturystyczną. Stało się tak w przypadku 78% winiarni. Wśród najpopularniejszych wymieniano przede wszystkim wydanie materiałów promocyjnych (130 winiarni), przystosowanie skle-pu (122) lub sali (90) dla potrzeb klientów, szkolenie, poprawa dostępności, parking, oświetlenie oraz wyeliminowanie barier architektonicznych.
Warto przyjrzeć się, jakiej wielkości ruch turystyczny jest w stanie wygenerować oferta enotury-styczna związana z winiarniami.
Trudno o konkretne dane dotyczące wielkości ruchu turystycznego w hiszpańskich winiarniach.
Dane te najczęściej odnoszą się do winiarni przypisanych do szlaków winiarskich Hiszpanii lub pocho-dzą bezpośrednio od konkretnych gestorów. Mimo takiego kłopotu, obciążenie błędem nie jest na tyle
istotne, aby niosło ze sobą ryzyko całkowitego zniekształcenia obrazu rozwoju enoturystyki, tym bar-dziej, że większość z winiarni zaangażowanych w rozwój swojej oferty enoturystycznej jest przypisana do jednego z 21 szlaków winiarskich posiadających stosowny certyfikat lub poddających się procesowi certyfikacji. Dane Acevinu za rok 2009 podają liczbę 1 423 253 osób odwiedzających winiarnie, co sta-nowi wzrost o 18,7% w stosunku do danych z roku 2008.
Najczęściej odwiedzane są winiarnie najpopularniejszych szlaków winiarskich Hiszpanii. Prym wiodą te związane ze Szlakiem Winiarskim Penedes, który odwiedziło 458 454 turystów. Na miejscu drugim jest Szlak Wina i Brandy Marco de Jerez z 452 048 osób. Na ich trasie znajdują się jedne z naj-popularniejszych, nie tylko w Hiszpanii, ale i w Europie winiarni, jak Codorniu i Freixenet (Penedes) czy Gonzalez Byass Tio Pepe (Jerez), odwiedzane przez ponad 100 tys. osób rocznie.
Wyk. 3. Liczba turystów odwiedzających winiarnie na szlakach winiarskich Hiszpanii w latach 2008–2009
0 50000 100000 150000 200000 250000 300000 350000 400000 450000 500000
2009 2008
Źródło: informel: Ruta del vino Utiel-Requena
Ofertę enoturystyczną także cechuje sezonowość. W okresie 2008–2009 winiarnie na szlakach winiarskich odwiedzane były w najliczniej w miesiącach jesiennych i wiosennych. Rekordowym mie-siącem był październik, który zgromadził 166 739 osób. Kolejnym miemie-siącem kulminacji był maj z 150 263 osobami i porównywalny z nim wrzesień oraz kwiecień – w obu przypadkach wielkość ruchu przekroczyła 140 tys. osób.
Widać wyraźny spadek popularności oferty w szczycie sezonu wypoczynkowego – sierpniu, kie-dy to liczba turystów w bodegach osiąga jekie-dynie 100 tys. Miesiącami wyraźnych spadków są miesiące późnej jesieni, zimy i wczesnej wiosny. Najmniej, bo poniżej 60 tys. osób, pojawia się w winiarniach w styczniu. Liczba odwiedzających poniżej 100 tys. to także luty i grudzień – w obu przypadkach są to wartości oscylujące wokół 80 tys. osób.
Różne dane pośrednio lub bezpośrednio dotyczące ruchu turystycznego związanego z ofertą wi-niarni regionu administracyjnego La Rioja, wskazują na dwa główne rodzaje wiwi-niarni:
winiarnie nastawione na ruch enoturystyczny, których wysiłki promocyjne skierowane są
▪
głównie na wzmacnianie tego celu,
winiarnie, które traktują swoją działalność enoturystyczną jako komplementarną w
stosun-▪
ku do swojej głównej działalności związanej z produkcją wina.
Wyk. 4. Liczba odwiedzających winiarnie z podziałem na miesiące
0 20000 40000 60000 80000 100000 120000 140000 160000 180000
2008 2009
Źródło: informel: Ruta del vino Utiel-Requena
Oczywiście trudno do końca i jednoznacznie stwierdzić, że podział przebiegający w ten sposób prezentuje dwa z gruntu różne podmioty funkcjonujące na rynku regionalnym. U podstaw leży zawsze ten sam powód – możliwość sprzedaży swojego produktu. O ile jednak jedne podmioty dostrzegają znaczącą w tym względzie rolę turystyki, o tyle inne traktują to jako dodatkowy element wspierający główną działalność.
Co najmniej dwa elementy można potraktować jako wskaźnik, w oparciu o który z dużą dozą prawdopodobieństwa można określić przynależność winiarni do konkretnej grupy. Są to z jednej strony dane statystyczne dotyczące wielkości ruchu turystycznego związanego z ofertą winiarni, z drugiej – wielkość i różnorodność oferty enoturystycznej. Im większa liczba odwiedzających w połączeniu z jakością oferty turystycznej, tym istotniejsza jest funkcja turystyczna konkretnej winiarni.
W regionie La Rioja sztandarowym przykładem podmiotu, dla którego enoturystyka stanowi istotną część działalności, jest winiarnia Dinastia Vivanco znajdująca się w miejscowości Birones.
Obok tradycyjnej działalności, jaką jest produkcja wina, winiarnia proponuje potencjalnemu tu-ryście szereg możliwości spędzenia wolnego czasu na smakowanie kultury wina. Głównym elemen-tem jest Muzeum Kultury Wina Dinastia Vivanco znajdujące się na terenie przylegającym do winiar-ni, w nowym budynku, stylizowanym jednak tak, by oddawał charakter tradycyjnej winiarni regionu La Rioja. Muzeum zajmuje obecnie powierzchnię 9000 m2, na którą składa się pięć sal prezentujących ekspozycję stałą, kolejną przeznaczoną dla wystaw czasowych, ponadto centrum dokumentacyjne, salę
konferencyjną, salę do smakowania wina (aula de cata), restaurację, kawiarnię i enotekę. Obok muzeum znajduje się kolekcja winogron z całego świata, parking, ogród oraz plac zabaw dla dzieci.
Muzeum oferuje pięć ekspozycji stałych w większości tematycznie związanych z winem bądź regionem. Są to:
Rodzić się, wzrastać, dojrzewać
1. – sala poświęcona historii i kulturze wina, począwszy od okresu sprzed 10 tys. lat w basenie Morza Śródziemnego po współczesność regionu La Rioja. Przy pomocy paneli informacyjnych, z wykorzystaniem środków audiowizual-nych oraz kolekcji etnograficznej prezentowana jest ewolucja w procesie produkcji wina począwszy od okresu sprzed rewolucji przemysłowej po współczesne metody oparte na połączeniu mechanizacji i pracy człowieka.
Zachować smak
2. – wystawa poświęcona wszystkim elementom związanym z przechowa-niem wina, tak by nie zatracić unikatowego smaku, zapachu, wyglądu. To kolekcja pre-zentująca różne rodzaje szkła, butelek, korków, beczek do przechowywania wina wraz z prezentacją etapów ich produkcji itd.
Sen
3. – ekspozycja poświęcona procesowi dojrzewania wina, sztuce smakowania, jego ko-mercjalizacji i transportowi związanemu z winem.
Sztuka i symbol
4. – kolekcja sztuki (malarstwo, rzeźba, ceramika) i obiektów archeologicz-nych zwiaarcheologicz-nych z kulturą wina.
Otwierać, serwować, kosztować
5. – prezentacja sposobów otwierania wina przed
wprowa-dzeniem korkociągu, wystawa 3500 korkociągów; przegląd historyczny naczyń, z których kosztowano wina począwszy od metalowych, przez ceramiczne po szklane.
Kolejną ofertą w ramach kompleksu muzealnego stanowi ogród Bachusa – jest to kolekcja ponad dwustu różnych odmian winogron, z których na całym świecie produkowane jest wino, w tym czter-naście hiszpańskich znanych jeszcze w XVI wieku, co jest szczególnie istotne, mając na uwadze fakt, że w XIX wieku zdecydowana większość areału nie tylko w Hiszpanii, ale w całym regionie basenu Morza Śródziemnego, została zaatakowana przez filokserę (gatunek mszyc, groźny szkodnik winnic), doprowadzając do znacznych strat w skali kraju.
Istotnym zapleczem turystycznym jest:
sala degustacji wina,
▪
sala konferencyjna o pojemności do 100 osób, z kabinami do tłumaczenia symultanicznego
▪
oraz sprzęt audiowizualny,
aula do pokazów i kursów smakowania wina,
▪
restauracja, w której menu oparte jest na kuchni i produktach regionalnych, gdzie
uzupeł-▪
nienie stanowi wino lokalne i regionalne.
Wśród programów proponowanych odwiedzającym winiarnię znajduje się:
zwiedzanie muzeum bez przewodnika z możliwością wypożyczenia na czas zwiedzania
▪
audio przewodnika w językach: angielskim, francuskim, niemieckim i hiszpańskim. Suge-rowany czas zwiedzania to około dwie godziny,
zwiedzanie muzeum z przewodnikiem: czas trwania to około dwóch godzin, maksymalna
▪
liczba osób w grupie to dwadzieścia. Obie wersje zwiedzania: z przewodnikiem lub bez, w cenie biletu proponują degustację wina własnej produkcji,
zwiedzanie winiarni – w ramach tej oferty przewidziane jest oprowadzanie przez
prze-▪
wodnika. Czas trwania to mniej więcej godzina i piętnaście minut. Oferta jest realizowana jedynie w języku hiszpańskim, a na jej zakończenie proponuje się pokaz smakowania wina z dwóch win połączony z komentarzem,
zwiedzanie łączone muzeum i winiarni, co jest możliwe w przypadku grup tylko po
uprzed-▪
niej rezerwacji,
kurs inicjacji smakowania wina – kurs, który trwa około dwóch godzin i prowadzony jest
▪
w języku hiszpańskim. W trakcie nauki będzie można poznać smaki ośmiu win. W cenie kursu zawarte są niezbędne materiały dydaktyczne, a także dyplom ukończenia kursu.
Ponadto winiarnia oferuje możliwość zorganizowania spotkań firmowych konferencyjnych lub typu incentive, obiady lub kolacje maridaje, w czasie których odpowiednio komponuje się dania z wybranym winem, komercyjne prezentacje produktów, warsztaty i pokazy związane z kulturą wina dla każdej niemal grupy wiekowej oraz zamówienia specjalne na życzenie klienta enoturystycznego.
Tak szeroka oferta enoturystyczna przekłada się na istotną liczbę odwiedzających, korzystających z możliwości, które oferuje winiarnia Dinastia Vivanco.
Wyk. 5. Liczba odwiedzających kompleks Dinastia Vivanco
129000 129500 130000 130500 131000 131500
2008 2009 2010
Źródło: informe: Dinastia Vivanco
Jak zaznaczono na wykresie 5, liczba odwiedzających kompleks rodziny Vivanco stawia winiar-nię w pierwszym szeregu najczęściej odwiedzanych podmiotów związanych z ofertą enoturystyczną w Hiszpanii. Mimo związanej z pogłębiającym się kryzysem, który Hiszpania odczuwa szczególnie mocno i co przekłada się także na spadek wielkości ruchu odwiedzających winiarnię, to nadal są war-tości oscylujące wokół 130 tys. osób. Rekordowym rokiem tego krótkiego okresu, dla którego udało się pozyskać dane, jest rok 2008, który zamknął się liczbą 131 349 osób. Rok 2010 to spadek o niemal 1500 osób, choć w wartościach bezwzględnych – w przypadku tego kompleksu, można zaryzykować stwier-dzenie, iż spadek wynosi 1454 osoby. Warto podkreślić w tym miejscu fakt, że spadek o mniej niż jeden procent w skali trzech lat to w wartościach bezwzględnych całoroczny ruch enoturystyczny dla wielu spośród winiarni regionu La Rioja, a w przypadku innych regionów wartość nieosiągalna.
Najpopularniejszym miesiącem odwiedzin jest zdecydowanie październik, w trakcie którego przez kompleks muzeum-winiarnia przewija się 15,6% ogółu odwiedzających w ciągu roku. Związane to jest, na co wskazuje sam gestor bazy, z okresem zbiorów (vendimia) i zwiększeniem popularności oferty nawią-zującej do zwiedzania winnic.
Wyk. 6. Udział ruchu odwiedzających kompleks Dinastia Vivanco w poszczególnych miesiącach
0%
2%
4%
6%
8%
10%
12%
14%
16%
18%
styczeń luty kwiecień sierpień wrzesień październik
Źródło: informe: Dinastia Vivanco
Kolejne miesiące kumulacji ruchu to sierpień – okres wakacyjny. Warto wspomnieć przy okazji, że nie jest to tendencja charakterystyczna dla wszystkich winiarni. Wiele z nich, zwłaszcza tych, które znaj-dują się w pobliżu regionów turystyki wypoczynkowej letniej, w okresie wysokiego sezonu odnotowują spadek zainteresowania. Niewiele mniej – 12,5% całości ruchu odwiedza kompleks w kwietniu, co zwią-zane jest z czasem wolnym okresu Wielkiego Tygodnia. Zdecydowanie najrzadziej muzeum i winiarnia są odwiedzane w miesiącach zimowych – styczniu (2%) i lutym (3,6%).
Wyk. 7. Pochodzenie odwiedzających
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
90%
100%
odwiedzający
krajowi odwiedzający zagraniczni
Źródło: informe: Dinastia Vivanco
Jak w przypadku zdecydowanej większości winiarni hiszpańskich, w przewadze, i to w tym wy-padku zdecydowanej, są turyści krajowi, stanowiący w 2010 roku 86,5% całości ruchu. Podobnie jest w przypadku innych winiarni regionu La Rioja. Winiarnie Lan w miejscowości Fuenmayor w ponad
70% są odwiedzane przez turystów krajowych. Podobny do Dinastia Vivanco wynik osiąga winiarnia Ramon Bilbao z Haro, w której 85% odwiedzających w roku 2010 stanowili Hiszpanie. To samo dotyczy winiarni Bujanda z Haro 92%, Bilbainas – w ostatnich trzech latach od 80 do 85% to turyści krajowi.
Wyk. 8. Główne regiony pochodzenia odwiedzających kompleks Dinastia Vivanco z Hiszpanii
0%
2%
4%
6%
8%
10%
12%
14%
16%
18%
20%
Madryt Kraj Basków Katalonia Źródło: informe: Dinastia Vivanco
Ze względu na swoje położenie, a także miejsce zamieszkania miłośników wina, najwięcej Hisz-panów pochodzi z trzech wspólnot autonomicznych: Madrytu, Kraju Basków i Katalonii. O pierwszy i trzeci region przekłada się na możliwości finansowe ich mieszkańców, to w przypadku Kraju Basków duże znaczenie ma nieznaczna odległość.
Podobnie wygląda sytuacja w przypadku winiarni Lan – najczęściej odwiedzana jest przez miesz-kańców Madrytu, Katalonii i sąsiadującego Kraju Basków i Kantabrii. W dalszej kolejności można spotkać turystów z Galicji i Wspólnoty Autonomicznej Walencji.
Wyk. 9. Kraj pochodzenia odwiedzających kompleks Dinastia Vivanco
0%
2%
4%
6%
8%
10%
12%
14%
16%
18%
20%
Francja Wielka Brytania reszta UE
Powyższy kompleks jest odwiedzany głównie przez turystów z krajów europejskich. Goście spoza kontynentu są na tyle mało istotną mniejszością, że nie ujęto ich w statystykach za rok 2010, prezentując w sposób zgeneralizowany trzy wiodące grupy. Najliczniej odwiedzają muzeum lub winiarnię Francuzi – 17,4% ogółu ruchu międzynarodowego pochodzi z tego kraju. Na kolejnym miejscu jest Wielka Bry-tania z niemal 13%, potem zaś statystyki wykazują pozostałe kraje Unii Europejskiej.
Bardziej szczegółowe informacje dotyczące kraju pochodzenia odwiedzających podaje winiarnia Lan, choć nie określa tego w wartościach bezwzględnych. Najczęściej są to obywatele Wielkiej Brytanii, Stanów Zjednoczonych Ameryki, Francji, a także Polski, Belgii, Panamy i Gwatemali. W winiarni Bil-bainas wśród osób spoza Hiszpanii w przewadze są mieszkańcy Niemiec, Holandii, Skandynawii oraz Stanów Zjednoczonych Ameryki. Interesująca ze względu na kraj pochodzenia jest sytuacja w winiarni Ramon Bilbao. Pośród 805 turystów zagranicznych, którzy odwiedzili winiarnię w 2010 roku, nieco ponad połowa – 411 osób – to goście z Polski.
Tak jest w przypadku winiarni, która doskonale rozwija swoją ofertę enoturystyczną. Jednak w większości wypadków zarówno liczba odwiedzających, jak i kształt oferty enoturystycznej jest zde-cydowanie lub raczej uboższy. Z reguły sprowadza się do możliwości odwiedzin winiarni oraz udziału w pokazie smakowania wina. Tak jest w przypadku winiarni Lan, która – choć deklaruje chęć rozwoju enoturystyki, upatrując w tym swoją szansę na popularyzację swojej produkcji – to jednak, jak przyzna-ją sami jej gestorzy, nie uczyniono wiele w tym kierunku. Jak na razie ogranicza się to do możliwości zwiedzania winiarni bezpłatnie.
Winiarnia Regalia, którą rocznie odwiedza około 1500 osób, proponuje w swojej ofercie zwiedza-nie, pokaz smakowania wina, ofertę gastronomiczną oraz możliwość organizacji spotkań firmowych.
Winiarnia Ramon Bilbao w roku 2010 odnotowała większy ruch turystyczny. Odwiedziło ją 5314 tury-stów, z czego 805 to turyści zagraniczni, w przewadze, o czym już była mowa, z Polski. Oferta enoturystycz-na funkcjonuje od ośmiu lat. Główne produkty turystyczne, które proponowane są odwiedzającym to:
wizyty z przewodnikiem połączone z różnymi rodzajami degustacji win oraz produktów
▪
lokalnej gastronomii,
prezentacje smakowania własnych win.
▪
Na pytanie o strategię rozwoju enoturystyki w oparciu o swój potencjał w docieraniu z informacją do klienta i promowaniu swojej oferty firma wskazuje na konkretne działania. Są to działania co naj-mniej dwutorowe: z jednej strony podkreśla się wagę własnej strony internetowej, będącej głównym źró-dłem informacji, z drugiej – potrzebę jak najszerszej obecności w przestrzeni wirtualnej przez obecność w ofercie portali tematycznych lub regionalnych portali turystycznych. Ważne jest, zdaniem właścicieli winiarni, uruchomienie narzędzi, które dałyby potencjalnemu klientowi maksimum praktycznej infor-macji i skróciły jednocześnie proces zamawiania produktów. Stąd z jednej strony zachodzi potrzeba stałego kontaktu, najczęściej poprzez telefon, ale także, coraz częściej z wykorzystaniem Internetu – jak na przykład możliwość rezerwacji wizyty on-line czy zakup produktu w sklepie on-line jako pierwszego kroku na drodze komercjalizacji turystycznej oferty. Obok posiadania własnej strony istotną w ostatnim czasie jest obecność na portalach społecznościowych takich, jak Facebook czy w mniejszym stopniu Tuenti czy Twitter.
Spośród pomysłów na rozwój enoturystyki w winiarniach poza wejściem w świat wirtualny wskazu-je się na potrzebę udziału w targach turystycznych i tematycznych, a także wyjście do społeczności lokal-nej poprzez propozycję organizowanych imprez, konkursów tematycznych czy współudział w tworzeniu produktu ponadregionalnego. Ważne jest także, podobnie jak w przypadku Internetu, możliwie szerokie zaistnienie w przewodnikach informujących o walorach turystycznych regionu, a także w przewodnikach specjalistycznych, poświęconych kulturze wina. Istotnym jest także utrzymywanie dobrego kontaktu
z lokalnymi agencjami turystycznymi, które komercjalizują produkt enoturystycznych oraz z lokalnymi i regionalnymi punktami i biurami informacji turystycznej, tak by nie pominąć żadnego potencjalnego źródła dystrybucji informacji istotnej dla ruchu turystycznego eksplorującego dany region. Ostatnim, choć niekoniecznie najmniej istotnym, kanałem dystrybucji informacji dotyczącej winiarni jest rozprowadzanie ulotek informujących w jednostkach bazy noclegowej czy zaprzyjaźnionych restauracjach.