Już w przedmowie do Dziadów, będącej integralną częścią dzieła, Mickie-wicz sygnalizuje zawartą w tekście dramatu specyficzną konstrukcję Polski:
Zdaje się, że królowie mają przeczucie Herodowe o zjawieniu się no-wego światła na ziemi [podkr. – B.N.] i o bliskim swoim upadku, a lud coraz mocniej wierzy w swoje odrodzenie się i zmartwychwstanie.
Dzieje męczeńskiej Polski [podkr. – B.N.] obejmują wiele pokoleń i niezliczone mnóstwo ofiar […].
Wszyscy pisarze, którzy uczynili wzmiankę o prześladowaniu ówczesnym Litwy, zgadzają się na to, że w sprawie uczniów wileńskich było coś mistyczne-go i tajemniczemistyczne-go. […] Autor chciał tylko zachować narodowi wierną pamiątkę z historii litewskiej lat kilkunastu: nie potrzebował ohydzać rodakom wrogów, których znają od wieków; a do litościwych narodów europejskich, które pła-kały nad Polską jak niedołężne niewiasty Jeruzalemu nad Chrystusem, naród
5 Kilka miesięcy po wygłoszeniu tego tekstu ukazała się publikacja pokonferencyjna „Dzia-dy” nasze mają to szczególnie… Studia i szkice współczesne o dramacie Adama Mickiewicza. Red.
E. Hoffmann-Piotrowska, A. Fabianowski (Warszawa 2013), w której pomieszczono tekst zmarłego Eligiusza Szymanisa pt.: Nowa teoria narodu. Artykuł ten zawiera wszystkie ustalenia Szymanisa dotyczące Mickiewiczowskiej koncepcji ojczyzny zawartej w Dziadach cz. III i Księ-gach narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego. Pierwsza część mojego tekstu, w którym analizu-ję wzmianki o ojczyźnie, została oparta na wykładach Szymanisa zarejestrowanych w roku 2009.
Jednakże po publikacji książki to wspomniany przeze mnie artykuł stał się głównym materiałem źródłowym, który stanowi w dodatku o wiele szersze i bardziej szczegółowe omówienie badanej kwestii.
nasz przemawiać tylko będzie słowami Zbawiciela [podkr. – B.N.]: „Córki Jerozolimskie, nie płaczcie nade mną, ale nad samymi sobą”6.
III, 121–124
Już w przedmowie więc, jeszcze przed Widzeniem ks. Piotra, kreuje Mickie-wicz charakterystyczną dla swojej koncepcji ojczyzny, niewyrażoną jednak nigdy wprost, analogię Polska – Chrystus.
Niezwykle istotną kwestią w odczytywaniu dzieł Mickiewicza jest zrozu-mienie historii ich recepcji oraz usytuowanie ich odbioru w konkretnej sytuacji historycznej, do której poeta nawiązywał. Trzecia część Dziadów stworzona zo-stała tuż po upadku powstania listopadowego, w drodze do Francji. Kondycję psychiczną oraz idącą za tym umiejętność odbioru literatury celnie scharakte-ryzował Eligiusz Szymanis:
Odbiorcami Dziadów cz. III byli przecież emigranci przeżywający gorycz po-rażki, którzy wszystko pozostawili w odległym kraju i znaleźli się w obcym otoczeniu bez możliwości powrotu. Ludzie ci byli gotowi uwierzyć we wszyst-ko, co ich beznadziejnej sytuacji nadawało sens [podkr. – B.N.]7.
Pierwsza reakcja na utwór była więc reakcją ludzi, szukających w drama-cie konkretnego przesłania. Taką wartością mogła okazać się dla nich metafora, w której Polska zostaje przedstawiona jako Chrystus. Wskazany przez Szymani-sa stan psychiczny odbiorców zdominował jednak odczytanie stworzonej przez Mickiewicza konstrukcji, ograniczając ją do wysnucia wniosku o mniej lub bar-dziej oddalonym w czasie zmartwychwstaniu Polski.
Należy jednak dodać, że kwestia analogii Polska – Chrystus była, w rozumie-niu Mickiewicza, znacznie bardziej skomplikowana. Po wyjeździe z Rosji, w trak-cie pobytu w Rzymie, Mickiewicz zaczyna tworzyć poezję niezwykle religijną.
W pewnej części jest to również konsekwencją jego doświadczeń lekturowych, w skład których weszły, regularnie czytane, Pismo Święte i O naśladowaniu Chrystusa Tomasza á Kempis. Figura Chrystusa stała się więc dla Mickiewicza niezwykle ważna, co z kolei pozwala przypuszczać, że łączył z nią nie tylko jed-no, ale cały szereg skojarzeń. Wyjaśnia to również specyficznie konstruowaną Mickiewiczowską metaforę. Personifikując bowiem Polskę, pisząc o jej zacho-waniach powtarzających niejako zachowania Chrystusa, Mickiewicz nie używa zaimka „jak”, nie dystansuje obydwu składników swojej konstrukcji. Nie jest to jednak pewnego rodzaju herezja, o jaką można by posądzić Mickiewicza. To
ra-6 Cytaty z utworów Adama Mickiewicza pochodzą z Wydania Rocznicowego. A. Mickie-wicz: Dzieła. T. 1–17. Warszawa 1999, Wydanie Rocznicowe 1798–1998 pod wysokim patrona-tem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej. Lokalizację cytatów podaję w następującym porządku:
cyfra rzymska – oznaczenie tomu, cyfra arabska – strona, z której pochodzi cytat.
7 E. Szymanis: Adam Mickiewicz. Kreacja autolegendy. Wrocław 1992, s. 128.
Mickiewicz bez granic… 85 czej konsekwencja figuratywnego sposobu myślenia poety oraz swoistego prze-niesienia myśli z dzieła Tomasza á Kempis: jeżeli powinnością człowieka jest naśladowanie Chrystusa, to taką samą powinność Mickiewicz przypisuje całemu narodowi – Polsce.
Ach, Panie, już widzę krzyż – ach, jak długo, długo Musi go nosić – Panie, zlituj się nad sługą.
Daj mu siły, bo w drodze upadnie i skona – Krzyż ma długie na całą Europę ramiona,
Z trzech wyschłych ludów, jak z trzech twardych drzew ukuty. – Już wleką; już mój Naród na tronie pokuty –
III, 189
W ten sposób w Widzeniu ks. Piotra zostaje sprecyzowana metafora zapo-wiedziana w przedmowie dramatu i ufundowana zostaje Mickiewiczowska for-muła narodowego mesjanizmu. Z tekstu Widzenia odczytać można najważniej-sze cechy, które Mickiewicz przypisywał Polsce. Są to przede wszystkim:
– pokora, której następstwem było złożenie ofiary z własnego życia;
– otwarcie, które według Szymanisa różnicowało Nowe i Stare Przymierze – za-warte przez Mojżesza dotyczyło jedynie narodu wybranego (charakter izolu-jący), natomiast Chrystusowe każdego, kto zdecydował się w Chrystusa uwie-rzyć (charakter otwarty);
– „zwrócenie się do wnętrza”8, postulowane przez Tomasza á Kempis;
– zmartwychwstanie, które nie jest nietożsame z powrotem do formy cielesnej.
Rysujące się na podstawie analogii z Chrystusem właściwości narodu pol-skiego umieścił Mickiewicz w dziele będącym niejako interpretacją i powtórze-niem podstawowych założeń mesjanizmu narodowego z Dziadów. Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego, jak pisał Szymanis, powstały m.in. dlatego, że „struktura artystyczna Dziadów cz. III była na tyle złożona, iż istniała obawa, czy każdy czytelnik pojmie najbardziej podstawowe treści utworu”9. Wobec tego wszystkie wyżej wymienione cechy zostały wprost przedstawione i objaśnione w stylizowanym biblijnie tekście publicystycznym. W Księgach narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego Mickiewicz położył nacisk na idee ofiary i poświęce-nia, wypływające z życia pełnego pokory:
I że ten jest większy między ludźmi, kto im służy i kto poświęca siebie dla dobra ich. A im kto lepszy, tym więcej poświęcić powinien. A Chrystus, będąc najlepszym, miał dla nich krew poświęcić męką najboleśniejszą.
V, 10
8 T. á Kempis: O naśladowaniu Chrystusa. Tłum. A. Kamieńska. Warszawa 1980, s. 67.
9 E. Szymanis: Adam Mickiewicz. Kreacja autolegendy…, s. 129.
Zaraz potem, w analogicznych wypowiedziach dotyczących Chrystusa i Pol-ski, zdefiniowana została myśl o otwarciu na wszystkich, którzy gotowi są „krew przelać za Chrystusa”. W bliskim sąsiedztwie umieszczone zostaną dwa, niemal-że tożsame ze sobą fragmenty:
I rzekł na koniec Chrystus: Kto pójdzie za mną, zbawion będzie, bo ja jestem prawdą i sprawiedliwością
[…]I rzekła na koniec Polska: ktokolwiek przyjdzie do mnie, będzie wolny i równy, gdyż ja jestem wolność.
V, 10–18
Jednocześnie owo otwarcie realizowało się w zatarciu granic między naro-dami:
Litwin i Mazur bracia są; czyż kłócą się bracia o to, iż jednemu na imię Wła-dysław, drugiemu Witowt? Nazwisko ich jedne jest: nazwisko Polaków […]
Alboż kłóci się Litwin z Polakiem o granice Niemna i o Grodno, i o Białystok?
Przetoż powiadam Wam, iż Francuz i Niemiec, i Moskal muszą być jako Polak i Litwin.
V, 40–52
Podobne rozstrzygnięcie kwestii narodowej w optyce mesjanizmu narodowe-go zdaje się również rozwiązywać niejako sprawę tożsamości słowiańskiej, nad którą zastanawiała się Zofia Stefanowska10. Podziały między grupami słowiań-skimi (również, a może przede wszystkim, między Polakami a Moskalami) likwi-dowane są na mocy zjednoczenia wszystkich nacji. Księgi narodu polskiego i piel-grzymstwa polskiego zawierają w sobie również apel o „zwrócenie się do wnętrza”:
A każdy z Was w duszy swej ma ziarno przyszłych praw i miarę przyszłych granic. O ile powiększycie i polepszycie duszę Waszą, o tyle polepszycie prawa Wasze i powiększycie granice.
V, 55
Mickiewiczowska koncepcja ojczyzny, wyprowadzana przez analogię z Chry-stusem, sprowadza się więc do następujących wartości: pokory i poświęcenia, otwarcia, będącego efektem zatarcia granic między narodami, „zwrócenia do wewnątrz” oraz, następującego po wypełnieniu wszystkich tych warunków, zmartwychwstania w kształcie, „który będzie lepszy niż wszystkie, o których wiecie”.
10 Zob. Z. Stefanowska: Legenda słowiańska w prelekcjach paryskich. W: Eadem: Próba zdrowego rozumu…, s. 144–160.
Mickiewicz bez granic… 87