Operacjonalizacja pojęcia

Teoria zrównoważonego rozwoju zakłada zintegrowanie z sobą sfery ekono- micznej, środowiskowej oraz społecznej. Podkreśla się w tym miejscu prze- de wszystkim zdolność państwa do podtrzymania długotrwałego rozwoju z uwzględnieniem potrzeb przyszłych pokoleń.

Zrównoważony rozwój nie przeczy samej idei postępu, kładzie jednak nacisk na bardzo istotny ele- ment umiaru w gospodarowaniu dostępnymi dobrami. Pozwala zaspokajać potrzeby obecnego pokolenia, bez pozbawiania szans na ich zaspokojenie przyszłych pokoleń. Polityka gospodarcza państwa powinna zatem brać pod uwagę w swoich założeniach zasady zrównoważenia. Szczególnie istotne pozostaje opracowanie długofalowej wizji rozwoju, uwzględniającej zarów- no ograniczenia w wielkości zużycia zasobów, poprawę funkcjonowania do-tychczasowych struktur społeczno-gospodarczych, określenia nowego ładu przestrzennego, jak i opracowania racjonalnych podstaw funkcjonowania w środowisku przyrodniczym. Ten ostatni element wymaga podkreślenia, biorąc pod uwagę, że to właśnie natura, jak się wydaje, winna wyznaczać właściwe granice dla funkcjonowania gospodarki.

Problem pomiędzy celami ekonomicznymi a ekologicznymi wynika z faktu silnego sprzężenia tych dwóch systemów. Gospodarka wykorzystuje zasoby środowiskowe i wprowadza do środowiska odpady poprodukcyjne.

Temu procesowi towarzyszy jednak nierównowaga będąca następstwem po- bierania zbyt dużej ilości zasobów i generowania odpadów w wielkościach

I

1

Zrównoważony rozwój

przekraczających możliwości asymilacyjne środowiska¹. W tych okolicz-nościach największe zagrożenie dla środowiska wiąże się nie z perspektywą wyczerpania się tradycyjnych zasobów, ale z globalnym skażeniem środo- wiska naturalnego produktami ich spalania, takimi jak pyły, tlenki siarki, azotu czy węgla².

Kształtowanie idei trwałego i zrównoważonego rozwoju – w opinii Bo-żeny Dobrzańskiej, Grzegorza Dobrzańskiego i Dariusza Kiełczowskiego – zależy nie tylko od uwarunkowań ekologicznych, ale również od wielu in- nych czynników. Można tu wymienić kryzys cywilizacji (głównie w aspek- cie społeczno-gospodarczym) znajdujący odzwierciedlenie w rosnącej dysproporcji w rozwoju i dobrobycie, przesłanki etyczne (kładące nacisk przede wszystkim na sprawiedliwość wewnątrz- i międzypokoleniową oraz sprawiedliwość wobec bytów pozaludzkich), a także zmiany w postrzeganiu i poznawaniu rzeczywistości (holizm i systemowość polegająca na ujmowa- niu każdej rzeczy w powiązaniu z innymi elementami pozostają głównymi wyznacznikami takiego sposobu postrzegania)³.

Według profesora Holgera Rogalla z Wyższej Szkoły Ekonomii i Prawa (HWR) w Berlinie, „zrównoważony rozwój” oznacza „dążenie do zapew-nienia wszystkim żyjącym obecnie ludziom i przyszłym pokoleniom dosta-tecznie wysokich standardów ekologicznych, ekonomicznych i społeczno--kulturowych w granicach tolerancji natury przez wprowadzanie w życie zasady sprawiedliwości wewnątrzpokoleniowej i międzypokoleniowej”⁴. Rogall podkreśla, że zrównoważona gospodarka musi uwzględniać nie tyl-ko wymiar etyl-kologiczny, ale również etyl-konomiczny i społeczno-kulturowy.

Zintegrowanie tych trzech elementów wyznacza właściwy kierunek w reali-zacji zrównoważonej strategii rozwoju.

Pojęcie zrównoważonego rozwoju w podobnym tonie definiują Bogu-sław Fiedor i Romuald Jończy. Według nich polega on na „maksymaliza-cji korzyści netto z rozwoju ekonomicznego, chroniąc jednocześnie oraz zapewniając odtwarzanie się użyteczności i jakości zasobów naturalnych

1 J. Czerna-Grybiel, Finansowanie infrastruktury technicznej dla zrównoważonego rozwo- ju, w: „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Finanse, Rynki finansowe, Ubezpie- czenia”, Nr 62, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2013, s. 22.

2 W.M. Lewandowski, Proekologiczne odnawialne źródła energii, Wydawnictwo WNT, Warszawa 2012, s. 26.

3 Zob.: B. Dobrzańska, G. Dobrzański, D. Kiełczewski, Ochrona środowiska przyrodnicze- go, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010, s. 252–254.

4 H. Rogall, Ekonomia zrównoważonego rozwoju. Teoria i praktyka, tłum. J. Gilewicz, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 2010, s. 24–25.

w długim okresie. Rozwój gospodarczy musi wówczas oznaczać nie tylko wzrost dochodów per capita, ale także poprawę innych elementów dobro-bytu społecznego. Musi on również obejmować niezbędne zmiany struktu-ralne zarówno w gospodarce, jak i w całym społeczeństwie”⁵.

W przypadku określania zależności pomiędzy wzrostem gospodarczym a dobrobytem powinny być uwzględniane granice biofizyczne oraz spo-łeczno-etyczne gospodarowania. W tym tonie trudne do obrony wydaje się stwierdzenie, że dopiero wówczas, gdy wzrost gospodarczy pozwoli wzbo-gacić społeczeństwo, będzie możliwe przeciwdziałanie degradacji środowi-ska. W trakcie tego procesu mogą bowiem powstać nieodwracalne zmiany w środowisku, których nie będzie można usunąć nawet przy zaangażowaniu znaczących nakładów⁶.

Zagrożenia dla społeczeństwa nastawionego wyłącznie na wzrost go-spodarczy – czego przez lata doświadczały Chiny – mają przede wszystkim podłoże ekologiczne oraz społeczno-kulturowe. Zagrożenia ekologiczne ge- nerują koszty w następstwie emisji gazów cieplarnianych, degradacji śro- dowiska, rosnącego zużycia zasobów nieodnawialnych, nadużywania zaso- bów odnawialnych, a także wzrostu emisji szkodliwych substancji i hałasu. Zagrożenia społeczno-kulturowe odnoszą się z kolei do problemów spo- łeczeństwa konsumpcyjnego. Społeczeństwo nastawione na wzrost może wymuszać na innych członkach społeczeństwa dążenie do wzrostu.

Przy- mus wzrostu może zaś powodować skrajną elastyczność, niszczącą więzi społeczne. Może kreować tendencje do rozwoju społeczeństwa konsump- cyjnego i rozrywkowego. Może zdominować politykę, podporządkowując ją swym celom. Może prowadzić do wymuszania innowacji stających się celami samymi w sobie, bez uwzględniania realnych potrzeb społecznych. I wreszcie tam, gdzie przymus wzrostu wynika z dążenia do posiadania dóbr świadczących o statusie, skutkiem może być niemożność zaspokojenia po- trzeb większości⁷.

Termin „zrównoważony rozwój” (sustainable development) został sfor-mułowany w raporcie Światowej Komisji ds. Środowiska i Rozwoju (World Commission on Environment and Development) z 1987 r.

zatytułowanym

5 B. Fiedor, R. Jończy, Globalne problemy interpretacji i wdrażania koncepcji sustainable development, w: Rozwój zrównoważony. Teoria i praktyka ze szczególnym uwzględnieniem ob- szarów wiejskich, red. B. Fiedor, R. Jończy, Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu, Wroc- ław 2009, s. 41.

6 B. Dobrzańska, G. Dobrzański, D. Kiełczewski, Ochrona środowiska…, s. 217–218.

7 H. Rogall, Ekonomia zrównoważonego rozwoju. Teoria i praktyka, s. 158–159.

Our Common Future (Raport Brundtland). Według przyjętej definicji zrów-noważony rozwój określa prawo do zaspokajania aspiracji rozwojowych obecnej generacji, bez ograniczania praw do zaspokajania własnych po-trzeb rozwojowych przez przyszłe pokolenia. W dokumencie podkreślono, że zrównoważony model rozwoju prowadzący do stopniowej poprawy jako- ści życia ludzi na ziemi musi być połączony z działaniami na rzecz ochrony środowiska. W tym celu muszą zostać opracowane racjonalne mechanizmy służące do ograniczenia zużycia zasobów oraz do poprawy stanu natural- nych ekosystemów⁸.

Dalszy krok w tej materii został poczyniony w czasie Szczytu Ziemi, czyli Konferencji Narodów Zjednoczonych „Środowisko i Rozwój”, kie-dy została przyjęta deklaracja Rio Declaration on Environment and Deve-lopment 1992 (14 czerwca 1992 r.). W jej treści można było przeczytać, że do osiągnięcia zrównoważonego rozwoju niezbędna jest ochrona śro-dowiska stanowiąca integralną część procesu rozwojowego. Podkreślono, że nie może ona być rozpatrywana w oderwaniu od tego zagadnienia⁹.

W trakcie konferencji w Rio de Janeiro przyjęto również dokument programowy, Agenda 21, określający strategię zrównoważonego rozwoju w skali globalnej. Pojawiły się w nim ważne zapisy mówiące o tym, że ludz- kość znalazła się w przełomowym momencie swojej historii. To czas kie- dy trzeba się odnieść do problemów związanych z pogłębianiem się różnic pomiędzy narodami i wewnątrz nich samych, z ubóstwem, głodem, złym stanem zdrowia, analfabetyzmem oraz z pogarszającym się stanem ekosy- stemów. Agenda 21 uwypukliła najbardziej palące problemy współczesno- ści, zamierzając przygotować świat na wyzwania, jakie pojawią się w XXI wieku. W dokumencie znalazło się stwierdzenie, że zintegrowanie kwestii dotyczących środowiska i rozwoju pozwoli w szerszym stopniu zaspokoić podstawowe potrzeby ludzi, poprawić standard ich życia, jak również stwo- rzyć warunki do lepszej ochrony i zarządzania ekosystemami, tworząc bez- pieczną i pomyślną przyszłość. Żadne z państw nie potrafi zrealizować tych

8 Our Common Future, Report of the World Commission on Environment and Development, United Nations, 1987, http://conspect.nl/pdf/Our_Common_Future-Brundtland_Report_1987.pdf (11 II 2014).

9 Rio Declaration on Environment and Development, United Nations Conference on En-vironment and Development, United Nations Documents, 14 VI 1992, http://www.un-docu-ments.net/rio-dec.htm (12 II 2014).

celów samodzielnie, dlatego należy wspólnie z innymi budować globalne partnerstwo na rzecz zrównoważonego rozwoju¹⁰.

W Agendzie 21 określono zasady wprowadzania w życie programów zrównoważonego rozwoju, grupując je w czterech zakresach tematycznych.

Pierwszy – wymiar społeczny i ekonomiczny – określał zadania dotyczą-ce współpracy międzynarodowej dla zrównoważonego rozwoju, zwalcza-nia ubóstwa, zmiany modelu konsumpcyjnego, zmian demograficznych, ochrony zdrowia, promowania rozwoju osiedli ludzkich, oraz zintegrowa-nia w procesach decyzyjnych spraw dotyczących środowiska i rozwoju.

Drugi – ochrona i zarządzanie zasobami dla rozwoju – wyznaczał zadania związane głównie z planowaniem i zarządzaniem zasobami gruntów, lasów oraz zasobami wody, z promocją bioróżnorodności, zrównoważonego roz-woju wsi i rolnictwa, z bezpiecznym wykorzystywaniem biotechnologii, bezpiecznym dla środowiska zarządzaniem niebezpiecznymi odpadami oraz toksycznymi środkami chemicznymi. Trzeci – wzmocnienie roli głównych grup społecznych – formułował zadania dotyczące wzmocnienia pozycji kobiet, dzieci, młodzieży, społeczności autochtonicznych, organizacji po- zarządowych, wykorzystywania inicjatyw władz lokalnych, wzmocnienia roli pracowników i związków zawodowych, środowisk biznesu i przemysłu, środowisk naukowych i technicznych, a także rolniczych, w realizacji trwa- łego i zrównoważonego rozwoju. Czwarty – sposoby realizacji – określał środki i mechanizmy finansowania, transfer technologii proekologicznych, rolę badań naukowych, edukacji, międzynarodowej współpracy w zakresie opracowywania rozwiązań instytucjonalnych i prawnych, a także informacji do wykorzystywania w procesie decyzyjnym w celu osiągnięcia trwałego i zrównoważonego rozwoju¹¹.

Pomimo kompleksowego zdefiniowania tych pojęć wątpliwości nadal budzi sprawa praktyki. Ocena implementacji założeń nakreślonych w Agen- dzie 21 ciągle jest daleka od ideału i wykazuje wiele słabości.

Zrównoważo- ny rozwój nie stał się do tej pory główną zasadą, do której stosuje się wszyst- kie dziedziny polityki. Pozostaje zagadnieniem pozbawionym konkretnej treści, przez co różne grupy aktorów społecznych, pomimo nawiązywania do tej idei, wyrażają odmienne poglądy. O jego niewielkiej sile oddziaływa- nia świadczy również słaba percepcja tego pojęcia w społeczeństwie. Idea

10 Agenda 21, United Nations Documents, http://www.un-documents.net/agenda21.htm (12 II 2014).

11 Ibidem.

przewodnia może dodatkowo kreować różne fałszywe wyobrażenia, stając się formą ideologicznej manipulacji. Egzystencjalne znaczenie naturalnych postaw życia może zostać zdominowane przez rozważania dotyczące reali-zacji samych celów. Kolejną ułomnością jest skromny zakres podejmowa-nych działań¹².

Należy podkreślić, że w rozważaniach na temat zrównoważonego roz-woju można wyodrębnić dwa nakładające się na siebie zagadnienia. Jed-no odJed-nosi się do jego znaczenia, a drugie koncentruje się na praktycznych aspektach, czyli jego implementacji. Celem zrównoważonego rozwoju staje się połączenie różnych interesów, które niekoniecznie muszą współ-grać. Większość definicji kładzie akcent zarówno na „międzygeneracyjny udział”, gdzie dąży się do zapewnienia tych samych warunków przyszłym pokoleniom, jak i „wewnątrzgeneracyjny udział”, czyli dzielenie wszystkie- go, co dostępne, pomiędzy wszystkie grupy¹³. Koncentruje się na realizacji trzech celów związanych ze wzrostem gospodarczym, ochroną środowiska oraz zdrowiem i szczęściem ludzkości. Dostrzega się tu jednak jaskrawy konflikt w samej koncepcji zrównoważonego rozwoju, zwłaszcza pomiędzy chęcią uwzględniania ograniczeń środowiskowych a dążeniem do wzrostu i rozwoju. Zasadnicze pytanie, jakie się w tym miejscu wyłania, dotyczy tego, czy ambitne plany związane z wdrażaniem zrównoważonego rozwo- ju mogą być osiągnięte w rzeczywistych sytuacjach na świecie i w odpo- wiednich ramach środowiskowych. Takie ujęcie mogłoby jednak prowadzić do koncentracji polegającej w większym stopniu na przetrwaniu (surviva- bility) niż na zrównoważeniu (sustainability), czyli do takiego podejścia rozwojowego, które nie stanowi ryzyka przede wszystkim dla przetrwania rodzaju ludzkiego¹⁴.

W rozważaniach dotyczących zrównoważonego rozwoju Allan Johans-son wyznaczył dwie ważne kwestie. Jedna z nich odnosiła się do potrzeb, głównie ludzi ubogich, którzy powinni mieć pierwszeństwo. Druga z kolei

12 H. Rogall, Ekonomia zrównoważonego rozwoju. Teoria i praktyka, s. 49–50. Obok tego, jednym z głównych problemów jest często wypaczenie samej idei zrównoważonej energety- ki i utożsamianie jej wyłącznie ze sprawami ekologii. O zrównoważonej energetyce decydują bowiem – jak słusznie zauważył Bartłomiej Mayer na łamach „Dziennik. Gazeta Prawna” – oprócz ekologii również inne aspekty, przede wszystkim postęp technologiczny i rozwój in- nowacji. One wpływają na oszczędne wykorzystywanie nieodnawialnych zasobów ziemi oraz odpowiednie gospodarowanie energią. [B. Mayer, Jaka energia jest naprawdę zrównoważona,

„Dziennik. Gazeta Prawna”, 29 IV 2014].

13 C.J. Barrow, Environmental Management for Sustainable Development, Routledge, New York 2006, s. 29.

14 Ibidem, s. 30.

wskazywała na świadomość ograniczeń, technologicznych i organiza-cyjnych na zdolność środowiska do zaspokojenia potrzeb zarówno obec-nych, jak i przyszłych pokoleń. Johansson podkreślał, że definicja odno-si odno-się do „całości przemian niezbędnych w gospodarce i społeczeństwie do osiągnięcia odległych celów”¹⁵. Dlatego tak ważna staje się debata na temat samych możliwości oraz technologicznych granic zrównoważo-nego rozwoju. Szczególnie istotne jest zajmowanie się problemami w po-wiązaniu ze środowiskiem rozumianym nie tylko jako przyroda ożywio-na, ale również jako społeczeństwo¹⁶. Efektywne gospodarowanie energią to nie tylko produkcja taniej energii. Ważne jest bowiem zapoznanie się z samą istotą zapotrzebowania na energię, jak również określenie jej rze-czywistej roli w systemie energetycznym. System energetyczny powinien być tu rozpatrywany jako ciąg elementów obejmujących źródła energii, technologie przemian energii, nośniki energii, technologie końcowego użytkowania oraz usługi¹⁷.