S p ra w a z b y w a n ia u d ziałó w w poszczególnych p rze d m io tac h sp ad k u , a zw łaszcza oznaczonych nieruchom ościach, k tó rą ś m y ju ż fra g m e n ta ry c z n ie p o ru sza li (por. P. N. tom II 1947 r., str. 250), n ależ y do n a jtru d n ie js z y c h dziedzin n o w e
go u jednoliconego p r a w a — n a tle p rzep isó w p ra w a sp a d kow ego w p o w iąz an iu z k o d ek sem zobow iązań oraz z p r a w em rzeczow ym i p ra w e m o k się g ac h w ieczystych.
S p ra w a ta w y m ag ać będzie w szech stro n n eg o ro z trz ą ś- nięcia, ja k o p o sia d a ją c a w y b itn e znaczenie p rak ty c zn e . To
też z zadow oleniem p u b lik u je m y n in ie jsz y przyczynek, obej
m u ją c y w ogólnych za ry sa c h całość za g ad n ien ia, ja k k o l
w ie k n ie k tó re jego m o m en ty są oczyw iście sporne. D ysku
sja, ja k ą rzecz p o w in n a w yw ołać, p rzyczyni się do ich w y ja śn ie n ia . (Red.)
Na obszarze b. K rólestw a Kongresowego sprzedaż udzia
łów spadkowych w oznaczonej rzeczy była bardzo rozpo
wszechniona. Szczególnie częstsi były takie sprzedażs w stosun
kach chłopskich. Z ustaw odaw stw cywilnych obowiązujących dotychczas na ziemiach polskich tylko kodeks cyw ilny niem iec
k i (§ 2034) zaw ierał zakaz zbyw ania tak ich udziałów. Ustawo
dawca polski n ie tylko nie zakazał zbyw ania udziałów spadko
w ych do oznaczonych rzeczy, lecz wyraźnie zbywanie tego ro
dzaju udziałów przewidział (art. 58 pr. spadk.). Zresztą zakaz zbyw ania udziałów spadkow ych w oznaczonej rzeczy wobec Przyjęcia w p raw ie spadkow ym zasady, iż do wspólności po
w stałej na skutek dziedziczenia spadku przez kilka osób stosu
je się przepisy p ra w a rzeczowego o współwłasności (art. 59 pr.
spadk.), nie m iałby dostatecznej podstawy, skoro w edług p ra
w a rzeczowego (art. 79) dozwolone jest rozporządzanie udziała
mi we współwłasności.
Stosowanie do powyższej wspólności przepisów prawa rze
czowego o współwłasności ma ten skutek praw ny, że współ- spadkobiercy są uw ażani za niepodzielnych współwłaścicieli poszczególnych rzeczy wchodzących w skład spadku w czę
ściach ułam kow ych odpowiadających ich udziałom spadkowym.
W razie sprzedaży udziału spadkowego w oznaczonej rzeczy przez jednego ze spadkobierców pozostałym spadkobiercom ja
ko współwłaścicielom tej rzeczy służy zgodnie z art. 80 praw a rzeczowego prawo pierwokupu. Praw o to w ykonywa się według przepisów art. 346—351 kod. zob. Zgodnie zatem z przepisem art. 346 § 1 kod. zob. sprzedawca udziału spadkowego w ozna
czonej rzeczy może zawrzeć umowę sprzedaży tylko pod w arun- kim zawieszającym, że inni w spółspadkobiercy n ie w ykonają swego praw a pierw okupu. Praw o pierw okupu może być wyko
nane w przypadku sprzedaży udziału do nieruchomości w cią
gu miesiąca, a przy sprzedaży innych rzeczy w ciągu tygodnia od zawiadomienia osób upraw nionych do pierw okupu o treści
umowy sprzedaży (art. 346 § 2 i 3 kod. zob.).
W stosunku do nieruchomości umowa powyższa nie prze
niesie praw a własności udziału spadkowego naw et w przypad
ku, gdy współspadkobiercy nie skorzystają ze swego praw a pierw okupu, ponieważ według przepisu art. 45 § 1 praw a rze
czowego przeniesienie własności nieruchomości nie może nastą
pić z zastrzeżeniem w arunku, chyba że szczególny przepis sta
nowi inaczej. Przepis art. 346 § 1 kod. zob., który w przypadku istnienia praw a pierw okupu nie dozwala na zawarcie bezw arun
kowej um owy sprzedaży, n ie może być uznany za tego rodzaju przepis szczególny, dopuszczający przeniesienie własności n ie ruchomości z zastrzeżeniem w arunku, gdyż przepis ten, jak ca
ły dział kodeksu zobowiązań o sprzedaży, nie reguluje kw estii przejścia własności przedm iotu sprzedaży, lecz dotyczy jedynie stosunku zobowiązaniowego, jaki może w przypadku istnienia praw a pierw okupu powstać między sprzedawcą i nabywcą udziału w rzeczy stanowiącej własność k ilku osób.
Ponieważ żaden przepis szczególny nie stanowi, że w przy
padku istnienia praw a pierw okupu przeniesienie praw a wła
sności nieruchom ości może nastąpić z zastrzeżeniem w arunku, przeto trzeba uznać, że do przeniesienia prawa własności udzia
łu spadkowego do nieruchomości w razie niewykonania przez innych jej współwłaścicieli prawa pierwokupu konieczne jest sporządzenie dodatkowej umowy w formie aktu notarialnego, w której strony w yrażą bezw arunkow ą zgodę na niezwłoczne przejście własności (art. 45 § 2 i 46 pr. rzecz.).*)
Nabywca udziału spadkowego do nieruchomości w celu za
pew nienia sobie; bezwarunkowego nabycia własności i zabez
pieczenia się przed w ykonaniem przez współspadkobierców słu
żącego im praw a pierw okupu i przed niepotrzebnym i kosztami związanymi ze sporządzeniem umowy kupna - sprzedaży z za
strzeżeniem w arunku, w inien w m iarę możności postarać się o zrzeczenie się przez osoby upraw nione swego praw a pierwo
kupu jeszcze przed sporządzeniem um ow y kupna - sprzedaży lub przy jej sporządzeniu.
P rzy sporządzeniu um owy sprzedaży udziałów spadkowych należy żądać złożenia stwierdzenia praw spadkowych zbywcy.
Bowiem nabycie w dobrej wierze udziału spadkowego od spad
kobiercy, którego praw a do spadku zostały stwierdzone przez sąd, korzysta z ochrony praw nej w stosunku do osób, roszczą
cych sobi© praw a spadkowe (art. 47 § 2 pr. spadk.) i w skutek tego nabyw ca nie może być pozbawiony nabytego praw a do udziału spadkowego na skutek późniejszego uchylenia w tryb ie spornym stw ierdzenia praw spadkowych zbywcy i uznania, iż n ie je st on zupełnie spadkobiercą lub jest spadkobiercą w czę
ści mniejszej od wskazanej w postanow ieniu o stw ierdzeniu praw do spadku. U chylenie stw ierdzenia p raw spadkowych, najczęściej ma m iejsce w przypadkach miezłożenia sądowi przed stw ierdzeniem praw do spadku testam entu oraz w przy
padkach późniejszego w ykrycia nowego testam entu odwołujące
go lub zm ieniającego testam en t będący podstaw ą powyższego stw ierdzenia.
*) K oncep cja ta n a s u w a isto tn e zastrzeżenia. P or. odm ienne ujęcie sk u tk ó w rzeczow ych um o w y sp rzed aży u d z ia łu w e w spółw łasności n ie ruchom ości: P. N. tom I — 1947 r., str. 205 i n ast. (Przyp. Red.)
Zbycie udziału spadkowego dopuszczalne jest także i bez stw ierdzenia przez sąd praw a zbywcy do spadku (art. 167 § 1 pr. spadk.). Jednakże nabycie udziału spadkowego bez stwier
dzenia przez sąd praw spadkowych zbywcy nie korzysta ze wskazanej wyżej ochrony i w przypadku, gdy się następnie po zaw arciu umowy sprzedaży okaże, że zbywca nie jest spadko
biercą lub jest spadkobiercą w części m niejszej od części będą
cej przedm iotem sprzedaży, nabycie udziału spadkowego jest pozbawione w całości lub w części przekraczającej udział spad
kowy sprzedawcy skutków praw nych. Ni© dopuszczające dowo
du przeciwnego dom niem anie praw ne, że osoba, której praw a do spadku zostały stw ierdzone jest spadkobiercą (art. 47 § 2 pr.
spadk.), dotyczy jedynie przym iotu zbywcy jako spadkobiercy i wysokości jego udziału w spadku. D om niem ania tego nie sto
su je się w ogóle do nabycia udziału spadkowego rzeczy ozna
czonej w przypadku, gdy okaże się, że rzecz ta do spadku nie należy. W ynika to w yraźnie ze słów zaw artych w art. 47 § 2:
„przedm iotów należących do spadku" oraz z okoliczności, iż spadek stanow ią jedynie praw a należące do spadkodawcy (art.
1 § 1, 32, 167 pr. spadk.). Poza tym za przytoczoną w ykładnią przepisu art. 47 § 2 pr. spadk. przem aw ia także ta okoliczność, iż stw ierdzenie p raw spadkowych, na którym opiera się do
m niem anie w tym przepisie przewidziane, winno zawierać je
dynie w skazanie spadkobierców i wysokości ich udziałów bez w skazania rzeczy i praw wchodzących w skład spadku (art. 77 dekretu o postęp, spadk.).
Sprzedaw ca udziału spadkowego do oznaczonej rzeczy obo
wiązany jest do rękojmi za wady prawne i fizyczne rzeczy na zasadach ogólnych w edług przepisów art. 306 i nast. kod. zob.
Aczkolwiek zgodnie z przepisem art. 170 § 2 pr. spadk. zbywca praw spadkowych nie odpowiada za w ady praw ne i fizyczne poszczególnych przedm iotów, należących do spadku, to jednak
że okoliczność powyższa nie zw alnia sprzedawcy udziału spad
kowego w poszczególnej rzeczy od rękojm i za w ady rzeczy, ponieważ, jak to w ynika z ty tu łu działu VI (Zbycie spadku), w którym przepis ten jest zaw arty, oraz z treści innych przepi
sów tego działu, przepis powyższy stosuje się tylko w przypad
kach zbycia całości spadku lub udziału spadkowego do całości spadku. Za ta k ą w ykładnią przepisu art. 170 § 2 pr. spadk.
przem aw ia także okoliczność, iż sprzedaż udziału spadkowego w oznaczonej rzeczy nie jest sprzedażą spadku, ani pewnej je go części, podobnie jak nie jest sprzedażą spadku sprzedaż ca
łej rzeczy należącej do spadku. Poza tym nie ma żadnej uza
sadnionej podstaw y do traktow ania sprzedaży udziału spadko
wego w oznaczonej rzeczy, stanowiącego współwłasność rzeczy w części ułam kow ej odpowiadającej udziałowi spadkowemu, inaczej od sprzedaży udziału we współwłasności rzeczy powsta
łej z innego ty tu łu niż spadek.
Przez nabycie udziału spadkowego w oznaczonej rzeczy nabyw ca uzyskuje do tej rzeczy praw a służące współwłaścicie
lowi rzeczy określone w art. 78—89 pr. rzecz, z ograniczeniem w ynikającym z upraw nień dla pozostałych współspadkobierców przew idzianych w przepisach o dziale spadku (art. 58 pr.
spadk.), a w szczególności z przepisów art. 66 pr. spadk. i 162 dekretu o postęp, spadk. Nabywca staje się zatem współwłaści
cielem rzeczy w części odpowiadającej wysokości nabytego udziału i ma w skutek tego między innym i prawo dalszego roz
porządzania nabytym udziałem , prawo pierw okupu przy sprze
daży udziału przez pozostałych współwłaścicieli, prawo do współposiadania tej rzeczy, jej używ ania i korzystania z niej oraz do otrzym yw ania części pożytków odpowiadającej jego udziałowi we współwłasności (art. 78—80, 82—92 pr. rzecz ).
W ielkim ograniczeniem praw nabyw cy udziału spadkowe
go w oznaczonej rzeczy jest prawo pozostałych spadkobierców do wyrównania (art. 66 pr. spadk.), które w skutkach swych w przypadku, gdy w artość przysporzeń podlegających obowiąz
kowi w yrów nania otrzym anych przez zbywcę za życia spadko
dawcy przekracza jego schedę, może doprowadzić do pozbawie
n ia nabyw cy praw do udziału w rzeczy nabytej i usunięcia go od działu spadku.
P rzepis art. 66 pr. spadk., który z mocy art. 58 tego praw a stosuje się także do nabyw cy udziału spadkowego w oznaczo
nej rzeczy, stanow i wyłom w przepisach dotyczących zachow
k u (art. 2, 151 i nast. pr. spadków.), w edług których zachowek jest w ierzytelnością pieniężną, stanow iącą dług spadkowy.
Przepis ten stanow i także wyłom w przyjętej z mocy art. 59 Pń spadk. zasadzie, iż spadek stanow i współwłasność spadko
bierców w częściach ułam kow ych odpow iadających wysokości
ich udziałów spadkowych. Przepis powyższy wprowadza n ie
pewność w praw ach spadkobierców do spadku oraz nabywców udziałów spadkowych i w skutek tego niew ątpliw ie będzie nie
korzystnie odbijać się n a obrocie tym i praw am i. W tych wa
runkach prawa nabywcy udziału spadkowego do całego spadku, a także udziału spadkowego w oznaczonej rzeczy są niepewne i uzależnione od okoliczności, których stw ierdzenie przez osoby n ie należące do najbliższej rodziny spadkodawcy jest wielce utrudnione, a w przeważnej części przypadków naw et niem o
żliwe. Nabywca udziału spadkowego może się zabezpieczyć przed pozbaw ieniem go nabytego udziału spadkowego w try b ie w yrów nania przez uzyskanie od współspadkobierców zrzecze
n ia się praw a w yrównania. W każdym razie nabywca, jeżeli nie może uzyskać takiego zrzeczenia się, w inien zbadać w gran i
cach swej możliwości, jak ie przysporzenia podlegające w yrów naniu, zbywca otrzym ał od spadkodawcy, a w przypadku n ie możności stw ierdzenia tego żądać od zbywcy do czasu wy ja śnienia się kw estii w yrów nania odpowiedniego zabezpieczenia.
Ze względu na przepisy o rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych (art. 18—20 pr. rzecz.) zachodzić może pytanie, czy nabyw ca udziału spadkowego w nieruchomości od wpisanego w charakterze współwłaściciela nieruchom ości spadkobiercy może być z mocy art. 66 pr. spadk. pozbawiony swego praw a współwłasności i usunięty od działu nieruchomości. Na pytanie to należy odpowiedzieć twierdząco, ponieważ z księgi wieczy
stej jest jaw nym nie tylko praw o zbywcy, lecz także ty tu ł b ę
dący podstaw ą w pisu jego praw a (§ 14 ust. 1 p. c rozp. poz.
j
366/46 r.).*)
Nabywca udziału spadkowego w oznaczonej rzeczy jako jej współwłaściciel może żądać działu sądowego (art. 60 § 2 pr.
spadk., art. 95 pr. rzecz, i art. 141 dekr. o postęp, spadk.). Ma on praw o do otrzym ania w ydzielonej części rzeczy w naturze odpowiadającej jego udziałowi,, a w przypadku, gdy podział w naturze jest niedopuszczalny lub byłby sprzeczny z in tere
sem społeczno - gospodarczym, do otrzym ania odpowiadającej jego udziałow i części sum y pieniężnej uzyskanej ze sprzedaży rzeczy (art 152—159 dekr. o postęp, spadk. i art. 95—97 p r
*) B ardzo w ażny m o m e n t — do d yskusji. (Przyp. Red.)
rzecz.). Jednakże, jeżeli przedm iotem działu spadkowego jeist nieruchomość ziemska lub przedsiębiorstw o zarobkowe, których podział w naturze jest niedopuszczalny lub sprzeciwiałby się interesom społeczno - gospodarczym, nieruchomość lub przed
siębiorstwo może być przyznane jednem u ze spadkobierców z obowiązkiem spłat pieniężnych na rzecz pozostałych współ- spadkobierców i nabywców ich praw (art. 162 dekr. o postęp, spadk.). Spłaty te zgodnie z przepisem art. 163 dekretu o postę
pow aniu spadkowym mogą być rozłożone na raty na czas do lat 10. W skutek powyższego nabyw ca udziału spadkowego do n ie
ruchom ości ziemskiej lub przedsiębiorstw a zarobkowego może być narażony n a to, że pomimo jednorazowego uiszczenia całej ceny nabycia swego udziału będzie zmuszony do otrzym ania przyznanej m u w dziale spłaty w rata ch w ciągu 10 lat.
W edług przepisów art. 172 praw a spadkowego nabywca udziału spadkowego odpowiada za długi spadkowe solidarnie ze zbywcą. Umowne uchylenie tej odpowiedzialności jest nie
dopuszczalne. W związku z tym pow staje pytanie, czy przepisy art. 172 praw a spadkowego stosują się także do nabyw cy udzia
łu spadkowego w oznaczonej rzeczy. Na p y tan ie to należy od
powiedzieć przecząco. Jak wykazano wyżej, przepisy działu VI praw a spadkowego, w którym zaw arty jest przepis art. 172 § 1, nie dotyczą sprzedaży udziału spadkowego w oznaczonej rze
czy. Odpowiedzialność nabyw cy spadku lub udziału w całości spadku za długi spadkowe w ynika z przepisu art. 1 ust. 1 pr.
spadk., ponieważ spadek stanow i ogół praw i obowiązków spad
kowych. W tych w arunkach należy uznać, że przepis art. 172
§ 1 n ie nakłada n a nabyw cę spadku lub udziału spadkowego obowiązku, który by nie w ynikał już z art. 1 ust. 1 pr. spadko
wego, lecz stanow i jedynie dodatkowo, że i zbywca spadku lub udziału spadkowego pomimo w yzbycia się swych praw i obo
wiązków pow stałych ze spadkobrania nadal odpowiada za d łu gi spadkow e solidarnie z nabywcą.
Zupełnie inny stan p raw ny zachodzi w przypadku nabycia udziału spadkowego w oznaczonej rzeczy, które stanowi nab y cie własności do pew nej n ie w ydzielonej ułam kow ej części tej rzeczy. N abycie własności nie wydzielonej ułam kow ej części rzeczy, podobnie jak i nabycie własności całej oznaczonej rze
czy, je st nabyciem pod ty tu łem szczególnym, które nie sk utku
je odpowiedzialności nabyw cy za długi sprzedawcy. Odpowie
dzialność nabyw cy udziału spadkowego w oznaczonej rzeczy w razie nie przejęcia przez niego długów sprzedawcy ogranicza się jedynie do odpowiedzialności rzeczowej za długi ciążące na n ab yty m udziale we współwłasności rzeczy.
Z powyższego przedstaw ienia wynika, iż nabywanie udzia
łów spadkowych w oznaczonej rzeczy stanowi poważne ryzyko, ponieważ nabyw ca takich udziałów, pom ijając już trudności przy ich nabyciu ze względu na prawo pierw okupu służące współspadkobiercom, może być w try b ie w yrów nania pozba
w iony bez żadnego w ynagrodzenia nabytego prawa, a w przy
padku nabycia udziału spadkowego do nieruchomości ziem
skiej lub przedsiębiorstw a zarobkowego może uzyskać w dziale sądowym za swój udział spłatę pieniężną, której uiszczenie mo
że być rozłożone na szereg rat. W razie pozbawienia nabyw cy udziału spadkowego w oznaczonej rzeczy nabytych praw w try b ie w yrów nania może on w praw dzie dochodzić od sprze
daw cy z ty tu łu rękojm i za w ady praw ne odszkodowania, lecz w przypadku niezamożności sprzedawcy prawo do odszkodo
w ania może być całkowicie bezwartościowe.
Z tego względu notariusze przy sporządzaniu umów sprze
daży udziałów spadkowych w oznaczonych rzeczach, a w szcze
gólności przy sporządzaniu umów sprzedaży takich udziałów w nieruchomości, winni pouczać nabywców udziałów spadko
wych o znaczeniu i skutkach tego rodzaju umów.
WIT ZABAGŁO