R OZUMIENIE OPIEKI INSTYTUCJONALNEJ W ŚWIETLE LITERATURY PRZEDMIOTU – WPROWADZENIE W PROBLEMATYKĄ

Uniwersalne i rzetelne zdefiniowanie wielu działań ukrytych pod sło-wem „opieka” jest bardzo trudnym zadaniem, z uwagi na ogromny zakres tych oddziaływań. W twórczości literackiej pojęcie psychologiczno-pedagogiczne „opieka” jest różnie rozumiane, nie ma bowiem uniwersalnej i jednej dla wszystkich naukowych dyscyplin definicji tego określenia.

Opieka jest przedmiotem zainteresowania nie tylko społecznej pedagogiki – jej ogromne znaczenie dla prawidłowego postępu psychofizycznego człowie-ka zauważają także inne dziedziny nauki np. medycyna, psychologia, pra-wo, ekonomia, polityka społeczna, socjologia.

Jednak na potrzeby niniejszego artykułu, dokonałam przeglądu oma-wianej terminologii.

Elementem łączącym założenia teoretyczne takich badaczy jak Z. Dą-browski, A. Kelm i J. Maciaszkowa jest zgodne myślenie co do tego, że po-zycją wyjścia wszystkich działań opiekuńczych powinna być dokładna i rzetelna analiza wszelkich potrzeb jednostki, obejmująca swoim zasięgiem całokształt warunków i sytuacji, w których przyszło mu istnieć.

„Opieka” wg Janiny Maciaszkowej

Zdaniem autorki „opiekę należy rozumieć jako ogół działań podejmo-wanych przez osoby i instytucje w celu tworzenia warunków do zaspokaja-nia potrzeb dzieci i młodzieży. Cechą tych działań jest ich intencjonalny charakter; są one podejmowane świadomie; wyrażają je zadania i czynności człowieka”¹.

Działania opiekuńcze mogą mieć formę świadczeń materialnych i rzeczowych oraz w formie pomocy o kształcie psychiczno-emocjonalnym.

Opieka ta adresowana jest jednocześnie do wszystkich ludzi, jak i do dwóch kategorii młodzieży z zaburzeniami rozwoju:

 które są wynikiem deficytów organicznych;

 które są następstwem braków w środowisku wychowawczym.

Do pierwszej grupy kierowane są często działania polegające na ratownic-twie, zaś do grupy drugiej zadania wyrównawcze, kompensacyjne. Opieka jest mocno powiązana z wychowaniem, szczególnie w zakresie rozwoju kul-turalnego i społeczno-moralnego.

1 D. Wosik-Kawala, Rodzinne i instytucjonalne środowiska opiekuńczo-wychowawcze, Wydaw-nictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2011 s. 34.

FUNKCJONOWANIE PLACÓWKI OPIEKUŃCZO-WYCHOWAWCZEJ W POLSCE – ANALIZA WYBRANYCH MOTYWÓW ZACHOWAŃ PROBLEMOWYCH WŚRÓD WYCHOWANKÓW 183

„Opieka” wg A. Kelma

Wg A. Kelma opieka nad dzieckiem to działalność opiekuńczo-wychowawcza, która posiada trzy ważne elementy każdego działania, tj.

podmiot, przedmiot oraz treść działania. Przedmiotem jest młody człowiek, czyli osoba posiadająca od 0. do 18. lat. Podmiotem opieki są: organizacje społeczne, samorząd terytorialny, instytucje państwowe, rodzina, jednostki ludzkie. „Przez opiekę nad dzieckiem autor ten rozumie działania podejmo-wane przez osoby lub instytucje wobec dzieci – w związku z faktyczną lub potencjalną sytuacją zagrożenia przy braku lub ograniczonych możliwo-ściach przezwyciężania tej sytuacji po przez samo dziecko – w celu zapew-nienia prawidłowych warunków rozwoju i wychowania młodego pokolenia”².

Autor wprowadza także termin tzw. cech konstytutywnych opieki, są to:

 Wypełnianie społecznej funkcji opieki – opieka sprawowana przez instytucje i inne osoby nad jednostką. Dokonują oni:

a) analizy oczekiwań społeczeństwa wobec jednostki;

b) oceny i rozpoznania sytuacji zagrożenia;

c) oceny wychowania i prawidłowości warunków rozwoju.

Istnieje tutaj wyraźne powiązanie wychowania z opieką.

 Stan sił witalnych dziecka – (tj. gdy młody człowiek nie umie prze-zwyciężyć zagrożeniu w wyniku braku lub ograniczonych możliwości), nadmierne działania opiekuńcze lub ich brak powoduje osłabienie ak-tywności własnej jednostki. Sama świadomość o istniejącym zagrożeniu nie prowadzi do jego rozwiązania. Zależy to od tego jakimi środkami i siłami dysponuje młody człowiek.

 Sytuacja zagrożenia – zespół elementów negatywnie oddziałujących na dziecko w sferze: psychicznej, kulturalnej, społecznej, fizycznej. Sytua-cja zagrożenia może być: rzeczywista, potenSytua-cjalna lub skutki zagrożenia rzeczywistego. Ważna jest tutaj prawidłowa diagnoza oraz wyszczegól-nienie potrzeb indywidualnych jednostki.

Wyróżnienie głównych stanów zagrożenia pozwoliło twórcy tej koncepcji na wyodrębnienie typów opieki:

 Opieka profilaktyczna, polega na przeciwdziałaniu wystąpienia sytua-cji zagrożenia;

 Opieka interwencyjna, (np. ratownictwo) polega na koncentrowaniu się wokół usuwania czynników zagrożenia;

 Opieki kompensacyjna, polega na neutralizowaniu lub usuwaniu skutków zagrożenia rzeczywistego.

2 Tamże, s. 34.

„Opieka” wg Z. Dąbrowskiego

Według Z. Dąbrowskiego model opieki odnosi do niezbędnej aktywności podmiotu wobec podległego w sposób asymetryczny przedmiotu. „Aktyw-ność ta polega na bezinteresownym i ciągłym zaspokajaniu potrzeb ponad-podmiotowych przedmiotu oraz kompensowaniu braku zdolności do samo-zachowania i samosterowania”³.

Ta wyjątkowa aktywność opiekuna względem podopiecznego zwraca uwagę na trzy cechy będące istotą opieki:

1. Utrzymywanie stosunków opiekuńczych pomiędzy tymi osobami;

2. Zaspokajanie ponadpodmiotowych potrzeb przedmiotu ochrony i za-chowaniu w tym wymaganej ciągłości (w formie stałych lub cyklicznych oddziaływań);

3. Bezinteresowność opiekuna i przejęcie przez niego odpowiedzialności za wychowanka.

Czynniki te, a szczególnie zaspokajanie ponadpodmiotowych potrzeb jednostki stanowią znaczenie opieki. Potrzeby ponadpodmiotowe, to wszystkie potrzeby człowieka, których nie może samodzielnie regulować i zaspokajać. Stan ten może być trwały lub przejściowy oraz całkowity lub częściowy.

Autor wyróżnia trzy podstawowe rodzaje opieki:

 Zwierzęcą.

 Ludzką.

 Transcendentną.

Opieka zwierzęca – zadecydowała o prapoczątku opieki ludzkiej. Pole-ga na kompleksowych i różnorodnych zachowaniach i reakcjach (nabytych lub instynktowych) rodziców w stosunku do własnego potomstwa. Celem jest zaspokajanie potrzeb, głównie przynależności, bezpieczeństwa i fizjolo-gicznych. Opieka zwierząt lub rodziców skupia uwagę na dostarczaniu po-karmu, ochronie przed napastnikami i niekorzystnymi temperaturami.

Opieka zwierzęca skoncentrowana jest przed wszystkim na przetrwaniu gatunku.

„Opieka transcendentna – (<<opatrzność Boska>>) zdaniem Z. Dą-browskiego są to będące w sferze wierzeń, wyobrażeń i oczekiwań ludzi po-zaempiryczne – podejmowane jedynie z woli, łaski i miłosierdzia – działania sprawcze sacrum, zapewniające pomyślność doczesnego i wiecznego życia oraz otaczającego go świata, kompensujące domniemaną niezdolność ludzi do samosterowania i nadawania sensu swemu istnieniu bez niego, a wyni-kające z wiary w ich totalną zależność od tej siły wyższej oraz konieczności całkowitego poddania się i bezwzględnej uległości wobec niej”⁴.

3 Tamże, s. 36.

4 Tamże, s. 37.

FUNKCJONOWANIE PLACÓWKI OPIEKUŃCZO-WYCHOWAWCZEJ W POLSCE – ANALIZA WYBRANYCH MOTYWÓW ZACHOWAŃ PROBLEMOWYCH WŚRÓD WYCHOWANKÓW 185

Opieka ludzka – odgrywa najważniejszą rolę wśród nauk pedagogicz-nych. Polega na aktywności osób zdolnych do jej wykonywania wobec osób podporządkowanych od nich asymetrycznie i będących skutkiem wzięcia odpowiedzialności za wychowanków i za istniejący między nimi tzw. opie-kuńczy stosunek. Taka działalność opiekuna polega na ciągłym zaspokaja-niu potrzeb wychowanków, niezdolnych do samozachowania.

Dzisiejszy model funkcjonowania placówek o charakterze opiekuńczo-wychowawczym, swoje podwaliny opiera po trosze na każdej z przedstawio-nej teorii. Oczywiście należy tu uwzględnić charakter daprzedstawio-nej instytucji oraz wiek samych wychowanków. Niebagatelną również rolę odgrywa czas, który spędzili pod szyldem określonej instytucji.

2. W