Pan Tadeusz, czyli dusze czyśćcowe i autoironiczna gra

Motyw dusz czyśćcowych pojawia się także w Panu Tadeuszu18. Na uwagę zasługuje zakończenie księgi piątej, w której występuje on dwukrotnie, w niewielkim odstępie tekstu. Tym, co łączy oba te fragmenty, jest kontekst sytuacyjny, a nade wszystko – kategoria humoru i autoironicznej gry. Pierwszy z omawianych fragmentów dotyczy opisu sytuacji po uczcie w Horeszkowskim zamku, która zakończyła się, jak wiadomo, niezłą bijatyką:

Mrok zgęstniał; reszty pańskiej wspaniałej biesiady Leżą, podobne uczcie nocnej, gdzie na Dziady Zgromadzić się zaklęte mają nieboszczyki.

Już na poddaszu trzykroć krzyknęły puszczyki Jak guślarze; zdają się witać wschód miesiąca, Którego postać oknem spadła na stół, drżąca Niby dusza czyscowa; z podziemu, przez dziury Wyskakiwały na kształt potępieńców szczury:

Gryzą, piją; czasami w kącie zapomniana Puknie na toast duchom butelka szampana.

[Mickiewicz 1995b: 165]

Klimat tego fragmentu, choć zawiera bezpośrednie odniesienia do II części Dziadów, przywodzi na myśl przede wszystkim ballady. Tu również aura niezbędna do pojawienia się duchów budowana jest przez potraktowany humorystycznie pejzaż grozy, na który składają się takie (całkowicie już wów-czas skonwencjonalizowane) elementy, jak: gęsty mrok, rozświetlany jedynie blaskiem księżyca („miesiąca”), trzykrotny krzyk puszczyków, podziemie.

Resztki pańskiej biesiady przyrównane zostają do obrzędowej uczty Dziadów, o których mówi się teraz jako „zgromadzeniu zaklętych nieboszczyków”,

17 O symbolice ziarna oraz jego doniosłej roli w literaturze romantyzmu zob. Janion 1975:

264–268.

18 Pomijam w tym miejscu motyw dusz czyścowych występujący w księdze III jako mało istotny.

45

„Dusze w czyśćcu bolejące” – obraz dusz czyśćcowych w poezji…

puszczyki przypominają guślarzy, a wybiegające z romantycznych głębi

„podziemu” (czyli piwnic) szczury – potępieńców; nawet butelka szampana puka „na toast duchom”. Dusza czyśćcowa pojawia się pośród tego towarzy-stwa wymieniona expressis verbis jedynie jako człon porównania: przypo-mina ją wpadające przez okno drżące światło księżyca. Jest to więc obecność słaba. Można jednak spojrzeć na duszę czyśćcową jako na część opisywanej, a zarazem wywoływanej słowem, zaświatowej społeczności, jedną ze zjaw pośród „zaklętych nieboszczyków”, „potępieńców”, „duchów”. Z cytowa-nego tekstu serio wyparowało, Pan Tadeusz odsłania się tu w całej krasie jako poemat humorystyczny [Szweykowski 1949], a także – autoironiczny [Majchrowski 1999: 177]. Autor bawi się tu swoją wcześniejszą twórczością, komentuje ją, nicując właściwy Dziadom kowieńskim śmiertelnie poważny tryb mówienia o eschatologii: innym wymiarze świata, o związku żywych i umarłych, o czyśćcu czy piekle.

W podobnej stylistyce utrzymany jest drugi fragment tej księgi, w któ-rym pojawia się motyw dusz czyśćcowych. Jest on również pełen odniesień (mniej lub bardziej jawnych) do Dziadów, tym razem drezdeńskich. Opisuje on Gerwazego, który po uczcie oraz po rozmowie z Hrabią o planowanym zajeździe, zmaga się z nachodzącą go sennością. Gerwazy, niczym Konrad w III części Dziadów, to zasypia, to przebudza się, by ponownie zapaść w sen.

Sen ten nie oznacza tu już jednak płaszczyzny kontaktu ze sferą nadprzy-rodzoną, choć i w nim „Dziwne […] mary, tłoczą się i wiją”. Są to Horeszki, jego „dawne pany”, ruszający na bitwę w słusznej sprawie, a między nimi –

„jeden cichy, posępny cień […]/ Z krwawą na piersi plamą”. Konradem tym we śnie Gerwazego okazuje się Stolnik:

[…] Gerwazy się wzdrygnął,

Poznał Stolnika; zaczął wkoło siebie żegnać I ażeby tym pewniej straszne sny rozegnać, Odmawiał litaniją o czyscowych duszach.

[Mickiewicz 1995b: 168]

Przyrównanie Stolnika do Konrada, niezależnie od humorystycznej wymowy tej operacji, wprowadza w obręb tekstu problematykę przemiany pysznego bohatera, drogę jego pokuty i ekspiacji. Tym samym, bez względu na motywację przypisywaną Gerwazemu w obrębie poematu, trudno uznać pojawienie się w tym akurat fragmencie „litanii o czyscowych duszach”

za przypadkowe. Wydaje się, że gest ten jest odautorskim komentarzem do postawy starego Klucznika, któremu z czasem dane będzie dostrzec w znienawidzonym wrogu duszę oczyszczającą się przez świadome przyjęcie i akceptację cierpienia. Tymczasem jednak „litanija do dusz czyscowych”

46 Lidia Banowska

swej roli wybudzającej nie spełnia i Gerwazy zapada w sen pełen marzeń o walnym zajeździe i ostatecznej klęsce przeciwnika.

Motyw dusz czyśćcowych w Panu Tadeuszu pojawia się zatem w perspekty-wie humoru, grozy i ludowych wyobrażeń oraz okazuje się jednym z elementów autoironicznej gry autora ze swymi młodzieńczymi tekstami.

Jak widać, dusze czyśćcowe w twórczości Mickiewicza opisywane i pro-blematyzowane są na wiele sposobów. Wywodzą się tyleż z chrześcijańskiej (katolickiej i prawosławnej) dogmatyki czyśćca, co i z ludowych zaświatów, są traktowane humorystycznie, serio bądź autoironicznie; bywają też wpi-sywane w kategorie mesjanistyczne. Bez wątpienia stanowią ważny element jego poetyckiej wyobraźni.

W gąszczu ustaleń szczegółowych warto nie zagubić kwestii zasadniczej:

przez Mickiewicza nieśmiertelność duszy była uznawana a priori, była prawdą niepodważalną. Polscy romantycy nie cierpieli na erozję wyobraźni religijnej, czego twórczość Mickiewicza jest znakomitym dowodem. „Druga strzeń” – także w jej czyśćcowej odsłonie – była dla autora Dziadów prze-strzenią żywą, sferą, która nie tylko inspirowała jego dokonania literackie, lecz także pobudzała do zmagań duchowych, stanowiąc ważną perspektywę egzystencjalnych wyzwań.

Bibliografia

Bolewski Jacek SJ, 2009, Szatańskie czy boskie…, Warszawa: Wydawnictwo RHETOS.

Cieśla-Korytowska Maria, 1999, O Mickiewiczu i Słowackim, Kraków: Stowarzyszenie Autorów i Wydawców Prac Naukowych Universitas.

Delumeau Jean, 1994, Grzech i strach. Poczucie winy w kulturze Zachodu: XIII–XVIII w., tłum. Adam Szymanowski, Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax, Oficyna Wydaw-nicza Volumen.

Górski Konrad, Hrabec Stefan (red.), 1964, Słownik Języka Adama Mickiewicza, t. II, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.

Janion Maria, 1975, Gorączka romantyczna, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.

Kijas Zdzisław Józef OFMConv, 2010, Niebo, czyściec, piekło, Kraków: Wydawnictwo WAM.

Kuciak Agnieszka, 2003, Dante romantyków, Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.

Le Goff Jacques, 1997, Narodziny czyśćca, tłum. Krzysztof Kocjan, Warszawa: Pań-stwowy Instytut Wydawniczy.

Majchrowski Zbigniew, 1999, „Dziady” a „Pan Tadeusz” – antagonizm arcydzieł, w: „Pan Tadeusz” i jego dziedzictwo. Poemat, red. Bogusław Dopart, Franciszek Ziejka, Kraków: Stowarzyszenie Autorów i Wydawców Prac Naukowych Univer-sitas, s. 165–181.

Mickiewicz Adam, 1993, Dzieła, t. I: Wiersze, opr. Czesław Zgorzelski, Wydanie Rocznicowe, Warszawa: Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”.

47

„Dusze w czyśćcu bolejące” – obraz dusz czyśćcowych w poezji…

Mickiewicz Adam, 1995a, Dzieła, t. III: Dramaty, opr. Zofia Stefanowska, Wydanie Rocznicowe, Warszawa: Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”.

Mickiewicz Adam, 1995b, Dzieła, t. IV: Poematy, opr. Zbigniew Jerzy Nowak, Wydanie Rocznicowe, Warszawa: Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”.

Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie z języków oryginalnych, 1991, opr. Zespół biblistów polskich z inicjatywy benedyktynów tynieckich, Poznań:

Wydawnictwo Pallotinum.

Przybylski Ryszard, 1993, Słowo i milczenie bohatera Polaków. Studium o „Dziadach”, Warszawa: Instytut Badań Literackich PAN.

Ratzinger Joseph, 2000, Śmierć i życie wieczne, tłum. Marek Węcławski, Warszawa:

Oficyna Wydawniczo-Poligraficzna „ADAM”, Instytut Wydawniczy Pax.

Schouppe F.[rançois] X.[avier] SJ, 2010, Czyściec w świetle legend i żywotów świętych, tłum. Marek H. Kotlarz, Gdańsk: EXTER.

Skuczyński Janusz, 2012a, Wstęp, w: Mickiewicz Adam, 2012, Dziady kowieńsko--wileńskie, opr. Janusz Skuczyński, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, s. V–CIX.

Skuczyński Janusz, 2012b, Wstęp, w: Mickiewicz Adam, 2012, Dziady drezdeńskie, opr.

Janusz Skuczyński, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, s. V–CXXXIV.

Stefanowska Zofia, 2001, Próba zdrowego rozumu. Studia o Mickiewiczu, Warszawa:

Oficyna Wydawnicza Rytm.

Szweykowski Zygmunt, 1949, „Pan Tadeusz” – poemat humorystyczny, Poznań:

Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk.

Św. Tomasz z Akwinu, 1986, Suma teologiczna, tłum. O. Pius Bełch OP, t. 34, Lon-don: Veritas.

Trybuś Krzysztof, 1998, Uśmiech Mickiewicza, w: Księga mickiewiczowska, red.

Zofia Trojanowiczowa, Zbigniew Przychodniak, Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM, s. 25–33.

Weintraub Wiktor, 1998, Poeta i prorok, Warszawa: Biblioteka Narodowa.

“Purgatory’s Tortured Souls” – the Vision of Souls in Purgatory in the Poetry of Adam Mickiewicz

Summary

The notion of the soul constitutes one of the central images of Polish Romantic literature, including the poetry of Adam Mickiewicz, in which the view of the souls of the dead, suffering in purgatory, occupies a central place. In the work of the poet, the notion underwent changes as the time went by. At the beginning, the images coming from both the Christian dogmatics of purgatory and the folklore visions of the underworld overlapped: in Ballady i romanse (Ballads and Romances) they were presented as dreadful and humoristic, in the poem Dziady (Forefathers’ Eve), Part II,

48 Lidia Banowska

they were treated seriously. In Part IV of the same poem, the belief in purgatory was presented as key to the ideological dispute concerning the nature of the world.

In the author’s later work, the folkloristic images of purgatory became less important.

In Dziady Part III, the purgatory is the way of atonement, partly possible during one’s lifetime. Also here “purgatory is slavery” but at the same time slavery turns out to be purgatory: the way to longed-for salvation that is freedom.

In Dziady Part III this vision is expanded to become the image of setting free the peoples enslaved in Petersburg’s purgatory – or tsarism. Finally, in Pan Tadeusz (Sir Thaddeus), the souls suffering in purgatory are shown again from the perspective of humour, dreadfulness and folk images, as part of the author’s self-ironic game with his own adolescent texts.

Keywords: Adam Mickiewicz, Romanticism, soul, the dead, purgatory, atonement, Christianity, folklore.

Rozdział 4