Czym jest patriotyzm? Jakie są relacje między nim a świadomością w ujęciu przedmioto-wym? Patriotyzmem określamy pozytywną, emocjonalną postawę człowieka – obywatela wobec wartości narodowych i państwowych. Wyraża się on w umiłowaniu ojczyzny oraz go-towości do ponoszenia ofiar w jej obronie w razie takiej potrzeby, w przedkładaniu intere-sów państwa nad własne, partykularne interesy. Jest postawą pokory wobec siebie oraz po-stawą posłuszeństwa wobec potrzeb rodzinnego kraju. Stanowi pożądaną popo-stawą społeczną.
Skoro patriotyzm jest umiłowaniem ojczyzny, to za Erichem Frommem można stwierdzić, że polega on na czynnym zaangażowaniu się w dobro tego, kogo się kocha. W tym przypad-ku przedmiotem miłości jest ojczyzna. Zakres świadomości jest nakreślony przez czynne
za-27 J.R. Searle, Umysł, krótkie wprowadzenie, Poznań 2010, s. 160.
28 Świadomość, hasło w: http://sjp.pwn.pl/slownik/2528182/%C5%9Bwiadomo%C5%9B%C4%87 [dostęp:7.05.2015].
29 Aware tłumaczy się jako poinformowany.
angażowanie, czyli takie, w którym człowiek jako podmiot orientuje się przedmiotowo. Jeśli miłość jest czynnym zaangażowaniem się w dobro tego, kogo się kocha, to trudno na tym gruncie zanegować rolę świadomości w kształtowaniu postaw patriotycznych. Już samo czyn-ne zaangażowanie się wskazuje, że chodzi o proces świadomy, zorientowany na cel, którym jest dobro kraju. Patriotyzm oznacza więc świadome, skuteczne działanie obywatela na rzecz kraju. Mamy w tym przypadku do czynienia z teleologią patriotyczną, w której dobro jest ce-lem, a czynne zaangażowanie sposobem. Tym samym udowadniamy, że patriotyzm jest świa-domym stanem angażującym moc sprawczą obywatela.
Z formalnoprawnego punktu widzenia bycie obywatelem wiąże się z określonym wpisem w paszporcie czy dowodzie osobistym. Obywatelem określonego państwa jest osoba, która ma jego obywatelstwo. Z tytułu obywatelstwa wynikają prawa i wolności jednostki oraz jej obowiązki wobec państwa. Za pożądane wartości uważa się świadomość narodową obywa-teli, ich poczucie więzi z narodem oraz wiedzę o ojczyźnie. Warto jednak dookreślić oby-watelstwo i do prostego bycia obywatelem dodać poczucie bycia obywatelem. Z takiego uję-cia problemu wynika pytanie: czym różni się obywatel, który po prostu jest obywatelem, od tego, który ma poczucie bycia obywatelem. W definicji słownikowej termin „poczucie” zo-stał wyjaśniony jako zdawanie sobie sprawy z pewnych faktów, zjawisk zachodzących w ota-czającym świecie, stanów wewnętrznych30. Różnica, o którą pytaliśmy, polega więc na zda-waniu sobie sprawy z faktu bycia obywatelem. A zdawanie sobie sprawy, czyli awareness, to właśnie przedmiotowy wymiar świadomości. Oczywiście można powiedzieć, że samo
„zdawanie sobie sprawy” nie implikuje jeszcze stanu bycia obywatelem świadomym. Niemniej jednak świadomość odgrywa główną rolę w byciu obywatelem.
Co należy rozumieć przez świadomy stan bycia obywatelem? Normy prawne regulują, kto jest obywatelem, komu przysługuje polski dokument tożsamości, kiedy człowiek może stać się obywatelem. Określają też prawa i obowiązki obywatela. Wskazują, że to w gestii prezy-denta Rzeczypospolitej Polskiej leży przyznanie obywatelstwa lub odmówienie jego przy-znania. Samo bycie obywatelem jest wiążące pod względem prawnym, ale nie wydaje się wiążące pod względem społecznym. Spójrzmy jednak na szerszy kontekst tego zagadnienia.
Czy na pewno względy społeczne nie wiążą obywateli jednego państwa? Czy to, że obywa-teli łączy więź obywatelska, fakt bycia współobywatelem, nie jest wystarczającą przesłanką do uznania, iż bycie obywatelem ma charakter społeczny? Z pewnością wystarczy. Bycie obywatelem jest bowiem byciem w społeczeństwie, w określonej społeczności. Bycie oby-watelem to bycie członkiem i uczestnikiem określonej struktury społecznej.
Poczucie bycia obywatelem, zdawanie sobie sprawy z tego, co to oznacza, można nato-miast określić terminem obywatelskości i właśnie w niej doszukiwać się przyczyn postaw proobronnych. Obywatelskość, czyli stan bycia świadomym obywatelem, stan poczucia wię-zi z państwem, dwię-zieli się na dwie kategorie. Pierwsza – formalna – wynika z racji posiada-nego obywatelstwa31, druga zaś – mentalna – z poczucia łączności ze współobywatelami.
Więź obywatelska łączy ze sobą mieszkańców danego kraju i implikuje ich obowiązki.
Obowiązki te możemy nazwać ogólnymi oraz szczególnymi. Za ogólne uznajemy normy
30 Poczucie, hasło w: http://sjp.pwn.pl/slownik/2501886/poczucie [dostęp: 8.05.2015].
31 Wyrażony posiadaniem dowodu osobistego, paszportu danego kraju.
społeczne, które wyznaczają sposób współegzystencji obywateli, natomiast obowiązki szcze-gólne wynikają z norm prawnych. Obowiązek obronności jest normą nie tylko prawną, lecz także społeczną.
Stwierdziliśmy już, że patriotyzm jest świadomym stanem zaangażowania w dobro ojczy-zny. Następne nasze refleksje dotyczą współczesnego patriotyzmu zestawionego z poczu-ciem bycia obywatelem. Dawniej patriotyzm utożsamiano z czynną walką zbrojną w obro-nie ojczyzny lub z odzyskaobro-niem przez nią obro-niepodległości32. O takim patriotyzmie pisali Mickiewicz, Słowacki, Norwid, Sienkiewicz, Baczyński, Kamiński, a także inni piewcy cza-sów okupacji i powstań narodowych. Życie lub zdrowie utracone w wyniku działań na rzecz obrony interesów narodowych świadczyło o zaangażowaniu w dobro ojczyzny. Współcześnie, przeszło 70 lat od ostatniego konfliktu zbrojnego na terenach Rzeczypospolitej Polskiej, po-strzeganie patriotyzmu ewoluuje. Samo pojęcie jest redefiniowane. Zmieniła się percepcja dobra ojczyzny, a wraz z nią paradygmaty działania, które mają na celu jego zapewnienie.
Współczesny patriotyzm, tak inny od patriotyzmu naszych przodków, generalnie nie jest na-kierowany na przelewanie krwi33. Rzeczywistość, w której żyjemy, zapewnia nam względ-ne bezpieczeństwo – stan braku wojny w tradycyjnym tego słowa rozumieniu. Warto pod-kreślić, że nie zmienił się jednak ogólny cel postawy patriotycznej – dobro ojczyzny.
Współczesny patriotyzm zyskuje inny wymiar. Czynne uczestniczenie w życiu politycz-nym, uczciwe płacenie podatków, polepszanie jakości życia społecznego, zapewnianie do-brobytu oraz zatroskanie o przyszłość następnych pokoleń – to współczesne cele patriotycz-ne. Obecnie mówimy o dobru ojczyzny przez pryzmat lojalności wobec instytucji państwa, ekologii, dbałości o środowisko, w którym żyjemy. Zdajemy sobie sprawę bowiem, że de-gradacja środowiska naturalnego będzie miała realne, negatywne skutki dla jakości życia na-stępnych pokoleń. Gorsza jakość powietrza, zanieczyszczenie wód, gleby czy brak czystych lasów wpływają ujemnie na poziom życia. Stąd zatroskanie o ekologiczny ład i działania w celu racjonalnego korzystania ze środowiska.
Jeszcze innym wymiarem współczesnego patriotyzmu są działania prospołeczne. Wyrażają się one w dążeniu do integracji międzyludzkiej, do budowania stabilnego społeczeństwa bez wykluczeń. Jest to swego rodzaju równość w różnorodności. Poszanowanie godności każ-dego człowieka jako osoby, nadawanie mu praw i wolności zgodnie z zasadami społeczne-go egalitaryzmu. To również niezmiernie ważne wyzwanie dla współczesnych patriotów.
Dbałość o dobro ojczyzny ściera się z troską o jakość własnej egzystencji. Jest to wyraźnie dostrzegalne w przypadku emigrantów, Polaków, którzy opuszczają ojczyznę z powodów ekonomicznych. Widać to zwłaszcza po 2004 roku, czyli po wstąpienia Polski do Unii Europejskiej oraz otwarciu granic i rynków pracy. Współczesny Polak, emigrując z ojczy-zny, nie powinien jednak zapominać, skąd się wywodzi, gdzie są jego korzenie. W razie po-trzeby jego nadrzędnym obowiązkiem powinien być powrót do kraju i obrona jego zagrożo-nej niepodległości. Istotną rolę pod tym względem odgrywa indywidualna świadomość obywatelska.
32 Trzeba jednak pamiętać, że ostatnie wydarzenia na Ukrainie, polityka faktów dokonanych prowadzona przez władze Rosji, zmuszają nas do uwzględniania także i dziś znaczenia tradycyjnego patriotyzmu heroicznego.
33 Vide: M. Król, Patriotyzm przyszłości, Warszawa 2004.
Poszanowanie i emocjonalne przywiązanie do barw narodowych, hymnu państwowego i godła jest należytym, transparentnym znakiem patriotyzmu. Wiąże się to przede wszyst-kim z polską historią, dziedzictwem narodowym i tradycjami, których kultywowanie i pie-lęgnacja stanowią wyzwanie dla współczesnego obywatela żyjącego w zglobalizowanym świecie. Małe ojczyzny, strony rodzinne, powinny być doceniane w kształtowaniu szerszej perspektywy narodu jako całości. Świadomość własnego pochodzenia oraz dbałość o naj-bliższe otoczenie kulturalno-społeczne jest środkiem do osiągnięcia celu nadrzędnego, któ-rym jest dobro dużej ojczyzny.
Współczesny patriotyzm wyraża się w zatroskaniu o dobro i przyszłość własnego kraju.
Obecnie patriota powinien mieć świadomość możliwości realizacji swoich celów we wspól-nocie. Istotne jest budowanie i wspieranie różnych form samorządności, małych struktur spo-łecznych ukierunkowanych na osiąganie celów patriotycznych na najniższych szczeblach.
Można mówić o dwóch rodzajach samorządności:
– zinstytucjonalizowanym, realizowanym przez poszczególne szczeble samorządu teryto-rialnego (od gminy/miasta, przez powiat, do szczebla województwa) oraz samorządy zawo-dowe (lekarzy, adwokatów);
– pozainstytucjonalnym, czyli wszelkiego rodzaju stowarzyszeniach i fundacjach pozarzą-dowych oraz aktywności prospołecznej.
Współczesny patriota, świadomy swoich praw i obowiązków, powinien, znając przeszłość, patrzeć i budować przyszłość. Zmiana paradygmatu patrioty z postaci heroicznej, walczącej, w osobę zatroskaną o przyszłość i dobro ojczyzny oraz pobratymców jest bez wątpienia waż-ną zmiaważ-ną społeczważ-ną, znakiem czasów. Dawniej walczono z wrogiem, dzisiaj natomiast za-miast walki, szuka się sojuszy, partnerów wspólnego rozwoju, wspólnej gwarancji dobroby-tu, pewności ekonomicznej, społecznej i kulturalnej. Wypracowuje się swoisty złoty środek zarówno w relacjach międzynarodowych, jak i na poziomie kraju, województwa, gminy, spo-łeczności sąsiedzkiej w celu zwiększenia bezpieczeństwa społecznego oraz ochrony wspól-nych interesów.
Patriotyzm jako postawa wpisuje się w obywatelskość. Osoba mająca poczucie bycia obywatelem jest patriotą. Te dwie rzeczywistości wzajemnie się przenikają i dopełnia-ją. Współczesny patriotyzm obywatelski jest charakteryzowany zarówno przez świado-mość obywatelską, jak i przez świadoświado-mość nowych zagrożeń. Jest zorientowany na świa-domą ochronę historii, tradycji, kultury oraz na skuteczne działania na rzecz rozwoju ojczyzny.
W dotychczasowych rozważaniach przedstawiliśmy teoretyczne podstawy obronności w ujęciu świadomościowym. Teraz zajmiemy się kwestią niezbędności obrony i obronności.
Na początku należy rozważyć stanowisko negujące konieczność czynnej obrony. Można po-wiedzieć, że każda obrona jest zbędna i motywować to tym, że należy odrzucać wszelką przemoc i żyć zgodnie z naturą. Takie przekonanie zwykle rozciąga się na całe społeczeń-stwo. Gdyby ludzie żyliby zgodnie z naturą i odrzucili przemoc, nie byłoby przed kim czy przed czym się bronić, bo wszyscy trwaliby w przeświadczeniu, że działania obronne są zbędne. Społeczeństwo otworzyłoby się i żyło zgodnie z prawami natury. Jeśliby przenieść to na grunt filozofii, to nastąpiłaby społeczna realizacja imperatywu kategorycznego Immanuela Kanta.
Podejście takie jest jednak podejściem utopijnym. Opiera się bowiem na błędnym założe-niu, na uznazałoże-niu, że jeśli ja tak myślę, to wszyscy inni też powinni tak myśleć. Jest to fałsz, doskonale wiemy przecież, chociażby z psychologii różnic indywidualnych34, że ludzie róż-nią się, wyznają różne światopoglądy i preferują różne systemy wartości. W związku z tym często występują konflikty interesów. Mogą one prowadzić do sporów (różnego szczebla), te natomiast do kryzysów, konfliktów czy wreszcie wojen. W związku z tym obronność jest wartością konieczną i jako taka powinna być szeroko uświadomiona. Lista potencjalnych za-grożeń obronności jest długa, od zaza-grożeń personalnych, przez strukturalne (państwowe, na-rodowe), po międzynarodowe czy wręcz globalne.
Istnieje zatem konieczność społecznego uświadomienia35. Społeczeństwo powinno być zo-rientowane w realnych, aczkolwiek czasami jedynie potencjalnych zagrożeniach.
Uświadamianym sobie niebezpieczeństwom łatwiej jest się przeciwstawić. Już sama wiedza o ewentualnych zagrożeniach może stanowić przesłankę do skutecznej obrony. Świadomość zagrożeń może okazać się przydatna chociażby w czasie planowania i organizowania dzia-łań obronnych. Tym samym ma realne znaczenie przy zapobieganiu zagrożeniom czy mini-malizowaniu ewentualnych strat.
Działanie przeciw zagrożeniom obronności powinno być świadome, czyli odpowiednio zaplanowane i skoordynowane oraz zabezpieczone logistycznie. Stawanie w obliczu zagro-żenia wymaga określonych postaw i sprawnego działania. Dlatego też koniecznością stają się ustawiczna edukacja oraz szkolenie kadr powołanych do obrony i ochrony.