Pomysł sformowania jednostek wojsk specjalnych w Wojsku Polskim pojawił się na początku lat pięćdziesiątych XX wieku. Podjęte działa-nia miały jednak wymiar symboliczny, w lipcu 1951 roku w ramach ba-talionów rozpoznawczych dwóch dywizji zmechanizowanych (10. i 16.)
prof. dr hab.
wojska specjalne, Wojsko Polskie, okres powojenny, rozwój organizacyjny, możliwości operacyjne
SŁOWA KLUCZOWE
utworzono bowiem niewielkie samodzielne plutony rozpoznawcze przeznaczone do prowadzenia rozpoznania specjalnego na głębokich tyłach przeciwnika. Wspomniane dy-wizje wchodziły w skład dwóch korpusów zmechanizowanych (1. i 2.), wówczas najbar-dziej rozwiniętych i najlepiej uzbrojonych związków taktyczno-operacyjnych I rzutu ope-racyjnego polskich wojsk lądowych. Korpusy te, podporządkowane dwom okręgom wojskowym – odpowiednio Pomorskiemu i Śląskiemu, stanowiły trzon polskiej armii przy-gotowany do prowadzenia operacji zaczepnych na dużą głębokość i w szybkim tempie, co wynikało z obowiązujących wówczas założeń sztuki wojennej. W 6 Batalionie Rozpoznawczym 16 Dywizji Zmechanizowanej sformowano 5 Samodzielny Pluton Rozpoznawczy i dyslo-kowano go w miejscowości Sztum. Natomiast w 7 Batalionie Rozpoznawczym, który znaj-dował się w składzie 10 Dywizji Zmechanizowanej, powstał 6 Samodzielny Pluton Rozpoznawczy z miejscem stacjonowania w Opolu. Oba plutony sformowano według tego samego etatu nr 5/98. Po zakończeniu formowania i uzyskaniu zdolności operacyjnych pod-porządkowano je bezpośrednio dowódcom okręgów wojskowych1.
W kwietniu 1953 roku uznano, że samodzielne plutony rozpoznawcze nie zaspokoją w wystarczającym stopniu potrzeb rozpoznania specjalnego na rzecz armii ogólnowoj-skowych. Na ich bazie zaczęto tworzyć samodzielne kompanie rozpoznawcze. 5 Samodzielny Pluton Rozpoznawczy przeniesiono do Inowrocławia i przeformowano w 9 Samodzielną Kompanię Rozpoznawczą, a 6 Samodzielny Pluton Rozpoznawczy po przeniesieniu do Oleśnicy przekształcono w 10 Samodzielną Kompanię Rozpoznawczą. Kompanie te zor-ganizowano według etatu nr 5/116. Istniały one stosunkowo krótko, ponieważ już jesienią 1954 roku włączono je do nowo sformowanej jednostki – 19 Samodzielnego Batalionu Rozpoznawczego w Oleśnicy. Batalion ten, utworzony według etatu nr 5/119, po uzyska-niu gotowości operacyjnej, został podporządkowany w 1955 roku szefowi Zarządu Rozpoznania Głównego Zarządu Szkolenia Bojowego. W 1958 roku jednostka przeszła na nowy etat – nr 5/231, który zmniejszał jej stan o połowę, do poziomu kompanii. Rok później batalion przeniesiono do Bielska-Białej, gdzie niebawem, po zdemaskowaniu przez wywiad NATO jego specjalnego przeznaczenia, przeformowano go w batalion powietrz-nodesantowy2.
W 1961 roku w Krakowie, na bazie 6 Kompanii Rozpoznawczej ze składu 6 Dywizji Powietrznodesantowej, został sformowany 26 Batalion Rozpoznawczy. Jednostkę tę utwo-rzono na podstawie etatu nr 2/252 oficjalnie jako pododdział dywizyjny. W rzeczywistości była to jednostka dywersyjno-rozpoznawcza podległa szefowi II Zarządu Sztabu Generalnego WP, a na wypadek wojny – dowództwu Frontu Nadmorskiego. Jesienią 1964 roku batalion został usamodzielniony i przeniesiony do Dziwnowa, gdzie przekształcono go w 1 Samodzielny
1 Plutony rozpoznawcze sformowano na podstawie Zarządzenia szefa Sztabu Generalnego WP nr 0185/Org. z 16.07.1951 r.;
H. Królikowski, 6 Pomorska Dywizja Powietrznodesantowa, praca doktorska, Wojskowy Instytut Historyczny, Warszawa 1995, s. 167.
2 Samodzielne kompanie rozpoznawcze utworzono na podstawie zarządzenia szefa Sztabu Generalnego WP nr 0154/Org.
z 2 kwietnia 1953 r., a 19 Samodzielny Batalion Rozpoznawczy na podstawie zarządzenia szefa Sztabu Generalnego WP nr 0215/Org. z 18 września 1954 r., K. Czernikowski, Wojska lądowe, cz. III Jednostki wojskowe centralnego podporządkowania 1943–2015, Elbląg 2015, s. 84–85.
Batalion Szturmowy według etatu nr 2/2853. Przeniesienie tej jednostki do Pomorskiego Okręgu Wojskowego wynikało z planowanego wykorzystania jej w czasie wojny. Miała pro-wadzić bowiem dalekie rozpoznanie i działalność dywersyjno-sabotażową na kierunku pół-nocno-nadmorskim, na którym to od 1965 roku polskie wojska operacyjne w ramach zobo-wiązań wynikających z postanowień Układu Warszawskiego wystawiały Front Nadmorski jako związek strategiczno-operacyjny II rzutu strategicznego Zjednoczonych Sił Zbrojnych tego sojuszu.
Coraz większe zagrożenie taktycznymi środkami przenoszenia broni jądrowej, które na dużą skalę wprowadzały do uzbrojenia siły zbrojne państw NATO i związana z tym ko-nieczność ustalenia ich dokładnej lokalizacji, spowodowały, że w 1967 roku podjęto de-cyzję o dalszej rozbudowie jednostek wojsk specjalnych. Wykorzystując pododdziały specjalne ze składu 1 Batalionu Szturmowego, utworzono samodzielne kompanie rozpo-znania specjalnego armii. Miały one prowadzić działania na rzecz trzech armii ogólno-wojskowych (1., 2. i 4.), które na wypadek wojny wystawiały poszczególne okręgi woj-skowe. We wrześniu na bazie 5 Kompanii Rozpoznawczej 1 Batalionu Szturmowego sformowano 56 Kompanię Rozpoznania Specjalnego Armii i rozmieszczono w Bydgoszczy jako jednostkę podległą dowódcy Pomorskiego Okręgu Wojskowego (w cza-sie wojny: 1 Armia Ogólnowojskowa). W tym samym okrecza-sie, wykorzystując kadrę i żoł-nierzy 4 Kompanii Rozpoznawczej 1 Batalionu Szturmowego, utworzono w Bolesławcu 62 Kompanię Rozpoznania Specjalnego Armii i podporządkowano ją dowódcy Śląskiego Okręgu Wojskowego (w czasie wojny: 2 Armia Ogólnowojskowa). Obie kompanie sfor-mowano według etatu nr 2/290. W grudniu 1968 roku 56 i 62 Kompanię Rozpoznania Specjalnego Armii przeniesiono na nowy etat – nr 30/013. Na początku 1969 roku ze skła-du 1 Batalionu Szturmowego wydzielono kolejną kompanię rozpoznawczą, którą prze-kształcono w 48 Kompanię Specjalną i dyslokowano w Krakowie. Kompania ta, zorgani-zowana według etatu nr 30/112, podlegała dowódcy Warszawskiego Okręgu Wojskowego (w czasie wojny: 4 Armia Ogólnowojskowa). W lutym pozostałe kompanie rozpoznania specjalnego okręgów wojskowych przemianowano na kompanie specjalne. W marcu 1974 roku w kompaniach specjalnych Pomorskiego i Śląskiego Okręgu Wojskowego wpro-wadzono nowe etaty – nr 30/185.
W latach 1967–1970 w składzie odtwarzanych na nowo batalionów rozpoznawczych dy-wizji pancernych i trzech dydy-wizji zmechanizowanych Pomorskiego i Śląskiego Okręgu Wojskowego zaczęto tworzyć kompanie rozpoznania specjalnego, których zasadniczym zadaniem było prowadzenie rozpoznania na rzecz macierzystych związków taktycznych.
W pierwszej kolejności kompanie takie powstały w 25 Batalionie Rozpoznawczym 4 Dywizji Zmechanizowanej i 16 Batalionie Rozpoznawczym 12 Dywizji Zmechanizowanej.
Były to dywizje na etatach pokojowo-wojennych mające stanowić I rzut wojsk operacyj-nych, stacjonujące przy zachodniej granicy państwa. W tym samym czasie w 7 Dywizji Desantowej, w składzie 52 Kompanii Rozpoznawczej, został sformowany pluton specjal-ny. W 1968 roku kompanie rozpoznania specjalnego utworzono w 2 Batalionie Rozpoznawczym 5 Dywizji Pancernej i 8 Batalionie Rozpoznawczym 20 Dywizji Pancernej.
3 H. Królikowski, 6 Pomorska Dywizja Powietrznodesantowa…, op.cit., s. 172, 182.
W 1969 roku już istniejące kompanie przemianowano na kompanie specjalne. Jednocześnie takie kompanie zorganizowano w 7 Batalionie Rozpoznawczym 10 Dywizji Pancernej i 9 Batalionie Rozpoznawczym 11 Dywizji Pancernej. W 1970 roku powstały dwa ostat-nie pododdziały tego typu. Były to kompaostat-nie specjalne w składzie 5 Batalionu Rozpoznawczego 8 Dywizji Zmechanizowanej i 17 Batalionu Rozpoznawczego 16 Dywizji Pancernej. Nowo zorganizowane pododdziały miały działać bezpośrednio przed frontem wojsk własnych i koncentrować się na wyszukiwaniu środków walki przeciwnika mogą-cych zagrozić oddziałom dywizji. Ich utworzenie pozwalało na prowadzenie rozpoznania specjalnego na głębokość taktyczną planowanych zadań4. Formowanie tych pododdziałów zakończyło proces rozwoju organizacyjnego wojsk specjalnych wojsk lądowych, które za-kresem swoich działań obejmowały praktycznie cały obszar ewentualnych działań Frontu Nadmorskiego. Pododdziały tych wojsk tworzyły dobrze zorganizowany system zapew-niający ciągły napływ ważnych informacji rozpoznawczych i umożliwiający prowadzenie działań dywersyjno-sabotażowych na dużą skalę.
Ponieważ przewidywano, że polskie wojska operacyjne będą prowadziły działania wo-jenne na kierunku nadmorskim, w 1974 roku w Marynarce Wowo-jennej powołano Zespół Badawczy ds. Płetwonurków Morskich. który zapoczątkował formowanie jednostki wojsk
4 H. Królikowski, 1 Batalion Szturmowy, Warszawa 2007, s. 116–117, 119. K. Czernikowski, Wojska lądowe, cz. III, op.cit., s. 114, 177, 212, 231, 252, 297, 317, 328, 341.
We wrześniu 1967 roku, wykorzystując kadrę i żołnierzy 4 Kompanii Rozpoznawczej 1 Batalionu Szturmo-wego, utworzono w Bolesławcu 62 Kompanię Rozpoznania Specjalnego Armii
ARCHIWUM 62 kspec
specjalnych płetwonurków. W 1975 roku powstał Wydział Płetwonurków podporządkowa-ny dowództwu 3 Flotylli Okrętów, nieoficjalnie nazywapodporządkowa-ny Formoza. W jego skład weszły trzy sekcje płetwonurków bojowych, po pięć grup płetwonurków morskich w każdej, któ-ry przygotowywano do prowadzania operacji specjalnych w akwenie Morza Bałtyckiego oraz Morza Północnego. W 1987 roku Wydział Płetwonurków przemianowano na Wydział Działań Specjalnych5.
W latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku planowano dalszy rozwój wojsk specjal-nych, założono między innymi przekształcenie 1 Samodzielnego Batalionu Szturmowego w pułk oraz kompanii specjalnych okręgów wojskowych w bataliony specjalne. Był to re-zultat wnikliwej analizy kierunków rozwoju wojsk specjalnych w innych armiach świata oraz uznania szczególnej przydatności tego typu wojsk w działaniach niekonwencjonal-nych, które coraz częściej były podejmowane w trakcie lokalnych konfliktów zbrojnych.
Zmiany systemowe w Polsce na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX wieku, rozpad Układu Warszawskiego oraz przyjęcie koncepcji samowystarczalności obronnej opartej głównie na obronie własnego terytorium spowodowały jednak, że od te-go zamiaru odstąpiono. W rezultacie w 1993 roku podjęto decyzję o rozformowaniu jed-nostek wojsk specjalnych szczebla operacyjnego i taktycznego. Zlikwidowano kompanie specjalne okręgów wojskowych oraz kompanie specjalne w batalionach rozpoznawczych dywizji pancernych i zmechanizowanych. Aby zachować posiadany potencjał, 1 Samodzielny Batalion Szturmowy przekształcono w 1 Pułk Specjalny, w którym skupiono część kadry zawodowej z rozformowanych jednostek. Wielu żołnierzy trafiło do wówczas nowo for-mowanej jednostki antyterrorystycznej podporządkowanej Ministerstwu Spraw Wewnętrznych i Administracji, później znanej jako Grupa Reagowania Operacyjno- -Manewrowego GROM. W 1999 roku jednostkę tę włączono w skład Sił Zbrojnych RP, co wiązało się z procesem odbudowy wojsk specjalnych. W 2007 roku nadano tym woj-skom status nowego rodzaju sił zbrojnych.