Po naszkicowaniu ogólnego kontekstu podjętych dociekań pora wyjaśnić kwestię szkole-nia: na czym ono polega i gdzie w katalogu pojęć pedagogicznych jest sytuowane. Definicję terminu „szkolenie” znajdujemy między innymi w Słowniku języka polskiego PWN. Czytamy w nim, że szkolenie jest cyklem wykładów z jakiegoś przedmiotu zorganizowanych w celu uzupełnienia czyjegoś wykształcenia lub czyichś wiadomości z jakiejś dziedziny2. Definicja ta wydaje się niezbyt precyzyjna. Jest zbyt szeroka, dotyczy jedynie wykształcenia, mówi o specyficznej formie przekazywania wiedzy – o wykładzie3 i przede wszystkim podkreśla uzupełnienie wykształcenia lub wiedzy. Brakuje w niej zapisu o praktycznych umiejętno-ściach zdobywanych w trakcie szkolenia, o swego rodzaju instruktażu, zaznajamianiu w spo-sób bezpośredni uczestnika szkolenia z tym, czego to szkolenie dotyczy. Wykład jako forma przekazywania wiedzy nie wymaga większego zaangażowania uczestników. Ich ak-tywność polega zwykle jedynie na wysłuchaniu tego, co prowadzący ma do powiedzenia.
Forma ta zajmuje głównie prelegenta, wykładowcę. Dlatego trzeba odnaleźć relewantną de-finicję, którą można by zastosować w szkoleniu obronnym. Wincenty Okoń w Nowym słow-niku pedagogicznym napisał: Szkolenie, w pedagogice uczenie prostych umiejętności i na-wyków praktycznych, wymagających minimalnego przygotowania teoretycznego, np. uczenie kogoś prostych czynności rzemieślniczych, czynności obsługiwania urządzeń i prostych ma-szyn czy uczenie w wojsku musztry4. Definicja ta również nie wydaje się w pełni adekwatna.
Wskazuje na nikłe zaangażowanie intelektualne szkolonego w przedmiot szkolenia, a zatem
2 Szkolenie, hasło w: http://sjp.pwn.pl/sjp/szkolenie;2526708.html [dostęp: 4.05.2015].
3 W wyższych uczelniach wykład jest jedną z głównych form prowadzenia zajęć ze studentami.
4 W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, Warszawa 2004, s. 397.
rolę szkolonego sprowadza do roli automatu. Autor definicji akcentuje to, że szkolenie jest przysposobieniem do obsługi prostych maszyn i do wykonywania powtarzalnych czynności.
Daje przykład musztry wojskowej. Raczej odrzuca jakikolwiek margines własnej inicjatywy szkolonego, stwierdza bowiem, że powinien on skupić się na właściwym wykonaniu prostej czynności rzemieślniczej. Z drugiej strony definicja ta nie wyklucza jednak dalszego rozwo-ju szkolonego. Autor nie mówi, że osoba przeszkolona, która nabyła proste umiejętności i na-wyki praktyczne, nie może się dalej rozwijać. Postawy, zachowania oraz kompetencje zdo-byte podczas szkolenia mogą, a wręcz powinny być rozwijane.
Warto uzupełnić przytoczone definicje terminu „szkolenie”. Z jednej strony mamy proste przekazywanie wiedzy, wykład mający na celu uzupełnienie wiadomości z jakiejś dziedzi-ny, z drugiej natomiast konkretne kompetencje przydatne do użytkowania prostych maszyn – kompetencje praktyczne. Szkolenie jawi się w tym momencie jako połączenie teorii z prak-tyką. Te dwa komponenty wydają się nierozerwalnie ze sobą związane, gdyż stanowią przy-sposobienie do wykonywania czynności, które stanowią przedmiot szkolenia. Szkolenie ma charakter procesu (według słownika PWN), przebiega w czasie i nie jest jednorazowe. Można powiedzieć, że polega na wielokrotnym powtarzaniu praktyki i teorii, co ma na celu wyro-bienie pewnego nawyku praktycznego. Szkolenie może być prowadzone, między innymi, ja-ko szja-kolenie żołnierzy (szja-kolenie wojsja-kowe, obronne) i jaja-ko branżowe dosja-konalenie umie-jętności pracowników określonego zakładu pracy, instytucji czy firmy. W takim wypadku należy mówić zarówno o szkoleniu związanym z obronnością – militarnym szkoleniu woj-skowym, jak i o szkoleniu cywilnym – doskonaleniu umiejętności i kompetencji pracowni-ków. Ponadto są prowadzone szkolenia przysposabiające do wykonywania jakiegoś zawodu organizowane przez placówki obsługujące bezrobotnych5.
Reasumując, szkolenie obronne można zdefiniować jako proces przyswajania wiedzy przez osoby szkolone i doskonalenia ich umiejętności rozłożony w czasie, ukierunkowany na osią-gnięcie większej skuteczności w podejmowanych działaniach praktycznych z zakresu obron-ności. W trakcie szkolenia nie wyjaśnia się „dlaczego tak jest”, lecz wskazuje „co należy ro-bić” i „w jaki sposób należy to roro-bić”, by osiągnąć większą skuteczność w działaniu, którego dotyczy szkolenie.
Szkolenie ma na celu zwiększenie skuteczności działań. W jego trakcie zwraca się uwa-gę na podnoszenie przydatnych kwalifikacji oraz praktyczne wykorzystanie wiedzy i zdol-ności. Szkolenie polega więc na doskonaleniu umiejętności praktycznego zastosowania zdo-bytej wiedzy. Ma charakter utylitarny.
W celu przybliżenia miejsca szkolenia w pedagogice należy dokonać przeglądu termino-logii ściśle z tą dyscypliną związanej. Zbigniew Kwieciński odnotowuje, że pedagogika jest nauką o wychowaniu (kształceniu, edukacji). O przedmiocie pedagogiki mówimy zamiennie i równocześnie: wychowanie, kształcenie, edukacja, bowiem terminy te – rozumiane szero-ko – są blisszero-koznaczne6. W dalszej części autor ten wyjaśnia, jak należy rozumieć wymienio-ne terminy. Celowe będzie skonfrontowanie definicji Z. Kwiecińskiego i W. Okonia.
5 Chodzi tu przede wszystkim o urzędy pracy, które organizują kursy oraz szkolenia mające na celu aktywizację osób bez-robotnych.
6 Pedagogika, Z. Kwieciński, B. Śliwerski (red.), Warszawa 2008, s. 11.
Kwieciński postrzega pojęcie „wychowanie” w głównej mierze jako spontaniczny i ukie-runkowany proces nabywania stabilnych orientacji wartościujących, stosunkowo trwałych kompetencji do działania (w rozumieniu postaw) oraz jako formowanie właściwości zacho-wania się w różnych sytuacjach życiowych, swoistych i spójnych dla danej osoby7. Wychowanie ma więc na celu kształtowanie charakteru i postaw jednostki wobec zmieniającej się rzeczy-wistości. Zdaniem Wincentego Okonia termin „wychowanie” oznacza świadomie organizo-waną działalność społeczną opartą na stosunku wychowawczym na linii wychowawca–wy-chowanek. Celem wychowania jest wywoływanie z góry zamierzonych zmian w osobowości wychowywanego. Zmiany te obejmują aspekt zarówno poznawczo-instrumentalny, jak i emo-cjonalno-motywacyjny8.
Według Kwiecińskiego, terminu „kształcenie” należy używać wtedy, gdy chodzi o jed-ność i nierozerwaljed-ność, równoczesjed-ność i niezbędjed-ność intencjonalnego rozwijania wiedzy i rozumności, zdolności do przeżywania wyższych emocji moralnych i estetycznych oraz kontrolowania emocji negatywnych, samosterowności motywacji i umiejętności skuteczne-go działania w różnych sferach i momentach (także krytycznych) życia osobisteskuteczne-go, społecz-nego, zawodowego i obywatelskiego, formowania osobowości z bogatym światem pozytyw-nych przeżyć, zorientowanej na zadania nie tylko osobiste, ale też pozaosobiste, na stały rozwój w okresie najbliższym zaplanowanym na okresy odległe9.
Natomiast zdaniem Okonia za kategorią „kształcenie” kryje się bliżej niesprecyzowana materia, jedno z najmniej jasnych pojęć w pedagogice. Kształcenie jest systemem działań, które zmierzają do tego, aby uczącej się jednostce dać możliwość poznania świata (cywili-zacji, kultury, natury), przygotować ją do zmieniania świata przez rozwinięcie jej kwalifika-cji fizycznych i intelektualnych, ukształtować indywidualną osobowość (przez rozwinięcie postaw twórczych i moralności)10. Kształcenie jest wielostronnym działaniem realizowanym w wyniku procesów nauczania – uczenia się i samokształcenia11.
I ostatnie pojęcie – edukacja. Dla Kwiecińskiego jest to ogół procesów wychowania i kształ-cenia z włączonymi do nich wszystkimi zorganizowanymi czynnościami nauczania, wycho-wywania, uczenia się na wszystkich szczeblach drabiny edukacyjnej12. Okoń natomiast de-finicję edukacji rozpoczyna od wyjaśnienia etymologii tego pojęcia. Wywodzi się ono od łacińskiego terminu educatio i oznacza wychowanie. Edukacją nazywa ogół procesów i po-stępowań, które mają na celu zmienianie ludzi, głównie dzieci i młodzieży, odpowiednio do panujących w danym społeczeństwie ideałów i celów wychowawczych. Okoń zaznacza, że termin ten był różnie odczytywany – jako wykształcenie i jako wychowanie13. Współcześnie jest najczęściej używany w szerokim ujęciu jako całość procesów oświatowo- wychowaw-czych, obejmujących kształcenie i wychowanie oraz szeroko pojmowaną oświatę14.
7 Ibidem.
8 Vide: W. Okoń, Nowy słownik…, op.cit., s. 462.
9 Pedagogika, op.cit., s. 11.
10 W. Okoń, Nowy słownik…, op.cit., s. 200.
11 Ibidem.
12 Pedagogika, op.cit., s. 11–12.
13 W. Okoń, Nowy słownik…, op.cit., s. 93.
14 Ibidem.
Przytoczone definicje różnią się pozornie szczegółami. Konotacja pojęcia „wychowanie”
zdaje się w istotnej mierze odpowiadać także temu, co rozumiemy przez szkolenie. Szkolenie jawi się jako swego rodzaju wychowanie, ponieważ kształtuje spójne paradygmaty zachowa-nia, jest oparte na stosunku wychowawca–wychowanek. Celem szkolenia staje się wywoła-nie pewnych zmian, nabycie umiejętności wejścia w określone role. Jeśli mówimy o zmia-nach, to mają one charakter użyteczny, przydatny w życiu.