Pierwotne siły sprawcze

Siłami⁵⁶² sprawczymi, które powodują uruchomienie łańcu-cha zagrożeń dla istnienia, rozwoju i normalnego funkcjonowaniu człowieka i społeczeństwa są obiektywne oddziaływania występujące w sferach określanych jako:

 Kosmos (wszechświat) – układ wszystkich obiektów astronomicznych, materii rozproszonej i pól fizycznych wraz z czasoprzestrzenią, którą wypełniają.

 Atmosfera – powłoka gazowa Ziemi, składająca się z troposfery (do 15 km.), stratosfery, mezosfery, termosfery i egzosfery.

 Hydrosfera – powłoka wodna Ziemi, do której zalicza się oceany, morza, rzeki, strumienie, bagna, jeziora,

560 Lusthaus D.: Laozi, s. 11. /in:/ McGreal I.P. (red.) Wielcy myśliciele Wschodu.

Warszawa: Wydawnictwo al fine 1997, s. 11-20.

561 Lusthaus D.: Laozi… op. cit. s. 11.

562 Siła – wektorowa wielkość fizyczna będąca miarą oddziaływań między ciałami.

Jednostką miary siły jest niuton (N). Siła ma wartość 1 N, jeżeli nadaje ciału o masie 1 kilograma (kg) przyspieszenie 1 metr na sekundę do kwadratu (m/s²). Wielka… op. cit.

tom. XIII, s. 210.

lodowce, wody gruntowe oraz parę wodną zawartą w atmosferze.

 Litosfera – zewnętrzna warstwa skalna Ziemi, składająca się ze skorupy ziemskiej, płaszcza ziemskiego i jądra Ziemi.

 Biosfera – warstwa w której jest życie.

Siły zakumulowane w Kosmosie to pochodzące przede wszystkim:

 siły przyciągania ciał kosmicznych (grawitacja),

 siły odśrodkowe wynikające z ruchu obrotowego ciał i układów ciał kosmicznych,

 naprężenia w skorupie ziemskiej,

 pole elektromagnetyczne,

 energia termiczna słońca, jądra Ziemi, i energia spalania,

 energia chemiczna,

 siła fizyczna świata zwierząt.

Rys. 19. Kosmos

Nauka w Polsce. [data odczytu: 12.12.2014] http://www.naukawpolsce.pap.pl/aktualnosci/

news,396322,smierc-naszego-wszechswiata-bedzie-bardzo-nudna.html

Ziemia oddziałuje grawitacyjnie z innymi ciałami kosmicznymi. Ziemia oddalona jest od słońca 150 mln km i wykonuje wokół niego jedno okrążenie w ciągu roku z prędkością 30 km/s oraz jeden obrót wokół własnej osi w ciągu doby⁵⁶³. Nachylenie osi Ziemi do prostej prostopadłej do płaszczyzny orbity o 23,44° prowadzi do rocznych wahań oświetlenia i w konsekwencji do pór roku. Krążący wokół Ziemi satelita (księżyc) wywołuje pływy (przypływy i odpływy) morskie, największe w Zatoce Fundy w Kanadzie (Atlantyk), dochodzące do 20 m. wysokości.

Rys. 20. Ziemia widziana w 1972 r. ze statku Apollo 17

Źródło: NASA, domena publiczna

W kosmosie krążą mniejsze ciała kosmiczne – komety, planetoidy, mniejsze meteoroidy i ich odłamki – meteoryty, które, w przypadku zderzenia z Ziemią powodują zniszczenia litosfery

563 Wielka… op. cit. tom XVII, s. 75.

i biosfery. Przypuszcza się, że 75% wszystkich gatunków roślin i zwierząt wymarło po uderzeniu w Ziemię 10-kilometrowej asteroidy ok. 66 mln lat temu, co wyzwoliło energię ok. 4×10²³ dżula⁵⁶⁴ (J), spowodowało duże ilości pary i pyłów unoszących się do górnych warstw atmosfery i ograniczyło dotarcie promieni słonecznych do powierzchni Ziemi.

Jądro Ziemi, metalowa kula o promieniu 3500 km, składa się z dwóch części. Sam środek – jądro wewnętrzne – to stop żelaza i niklu zestalony pod ciśnieniem sięgającym 300 miliardów Pascali⁵⁶⁵ i temperaturze 5000–6000°C. Otacza go jądro zewnętrzne o podobnym składzie, lecz o niższej temperaturze (4000°C) i płynnej konsystencji. Dzięki temu powstaje otulające Ziemię pole magnetyczne, które chroni planetę przed wiatrem słonecznym.

Ciepło wewnętrzne Ziemi prawdopodobnie pochodzi z kontrakcji grawitacyjnej w okresie formowania się planety, a obecnie - z rozpadu radioaktywnego izotopów potasu (⁴⁰K), uranu (²³⁸U) i toru (²³²Th).

Powłoka zewnętrzna Ziemi składa się z dwóch warstw:

sztywnej litosfery i płynnej astenosfery, która zachowuje się jak ciało plastyczne i może bardzo powoli płynąć. Litosfera pod wpływem ciepła ulega deformacji i rozbija się na bloki nazywane płytami tektonicznymi. Płyty stopniowo przesuwają się względem siebie, wyzwalając aktywność wulkaniczną i trzęsienia ziemi.

564 Energia – wielkość fizyczna charakteryzująca zdolność do wykonania pracy. Jeden dżul to praca wykonana przez siłę o wartości 1 niutona (N) przy przesunięciu punktu przyłożenia siły o 1 metr (m) w kierunku równoległym do kierunku działania siły.

565 Ciśnienie – wielkość skalarna określona jako wartość siły działającej prostopadle na jednostkę powierzchni. 1 Pascal (Pa) to siła o wartości 1 N na powierzchnię 1 m².

Rys. 21. Główne płyty tektoniczne Ziemi

Źródło: Wikimedia Commons – repozytorium wolnych zasobów

Klimat, charakteryzuje się poprzez określenie średniej temperatury rocznej, amplitud dobowych temperatury, długości okresu wegetacyjnego, średniorocznych wielkości opadów (wody), liczby dni z mgłą, okresu zalegania pokrywy śnieżnej i występujących anomalii atmosferycznych.

Pogoda jest to stan atmosfery ziemskiej w danym miejscu i czasie określony przez temperaturę i wilgotność powietrza, zachmurzenie, opady atmosferyczne, widzialność, ciśnienie atmo-sferyczne, natężenie promieniowania słonecznego, wiatr i zjawi-ska atmosferyczne⁵⁶⁶.

566 Wielka… op. cit. tom XI, s. 290.

Rys. 22. Piorun

Źródło: Wikimedia Commons – repozytorium wolnych zasobów

Polska w całości leży w klimacie umiarkowanym ciepłym przejściowym. Oznacza to, że znajdujemy się w strefie oddziaływania czynników klimatu zarówno morskiego (od zachodu), jak i lądowego (od wschodu). Przewaga któregoś z nich wywołuje określone skutki. Na przykład suche, upalne lato czy też mroźna zima to wynik większego wpływu klimatu lądowego.

Z kolei deszczowe lato lub ciepła zima są efektem działania czynników klimatu morskiego. Niezależnie od tego w południowej części kraju występuje górska odmiana klimatu, co uwidacznia się obniżonymi temperaturami i zwiększonymi opadami.

Występowanie lasów, pól, łąk, wód powierzchniowych a także działalność człowieka (pyły przemysłowe i komunalne) wpływa na występowanie klimatów lokalnych.

Mapa regionów klimatycznych pokazuje umowny podział Polski na strefy przeważających wpływów poszczególnych typów

klimatów. Warto zauważyć, że strefa ścierania się wpływów morskich z lądowymi – przebiegająca z północy na południe – dzieli nasz kraj na dwie niemal równe części. Z tego powodu corocznie występuje duża zmienność pogody.

Mapa średnich temperatur rocznych pokazuje, że na wschodzie Polski jest zimniej niż na zachodzie. Wpływają na to m.in. masy powietrza kontynentalnego, które powodują znaczne spadki temperatur w zimie. Tam też występują najwyższe amplitudy roczne, co jest typowe dla obszarów będących w zasięgu powietrza kontynentalnego.

Rys. 23. Mapa regionów klimatycznych Polski

Źródło: WIKING Wydawnictwa Edukacyjne. [data odczytu: 26.03.2015]

http://www.wiking.edu.pl/article.php?id=36

Średnie wartości rocznej temperatury powietrza wahają się od 5°C do 9°C⁵⁶⁷. Najcieplejszym obszarem jest południowo-zachodnia część Polski, natomiast najchłodniejszym północno-wschodnia część kraju i obszary górskie. Wpływają na to m.in.

masy powietrza kontynentalnego, ze wschodu powodujące znaczne spadki temperatur w zimie (nawet poniżej –30°C).

Średnie roczne amplitudy⁵⁶⁸ temperatury wahają się od 19°C na wybrzeżu do 23°C na krańcach wschodnich kraju.

Charakterystyczna dla zróżnicowania klimatu jest liczba dni mroźnych (temp. maks. poniżej 0°C), występujących od listopada do marca (najwięcej w styczniu), wzrastająca z zachodu - od 20 dni w roku nad dolną Odrą i wzdłuż wybrzeża do 50 dni na Pojezierzu Suwalskim - a w górach do 192 na Śnieżce i 146 na Kasprowym Wierchu. Najniższe w Polsce temperatury zanotowano w Siedlcach –41°C (1940) i w Kotlinie Żywieckiej –40,6°C (1929). Liczba dni z przymrozkami (temp. min poniżej 0°C) występującymi zwykle późną wiosną i wczesną jesienią waha się od 80 (nad morzem) do ponad 120 na północno wschodnich obszarach, w górach przekracza 200.

567 Strategiczny plan adaptacji dla sektorów i obszarów wrażliwych na zmiany klimatu do roku 2020. Warszawa: Ministerstwo Środowiska, wersja 23 z dnia 22.03.2013, s. 9.

568 Amplituda - największe wychylenie się ciała drgającego albo wahadła z położenia równowagi; największa wartość wielkości zmieniającej się okresowo (w matematyce, fizyce, meteorologii). Kopaliński Wł.: Słownik… op. cit. s. 27.

Rys. 24. Średnia temperatura powietrza w ^oC na obszarze Polski (1971-2000)

Źródło: Atlas Klimatu Polski 2005. Strategiczny plan adaptacji dla sektorów i obszarów wrażliwych na zmiany klimatu do roku 2020. Warszawa: Ministerstwo Środowiska, wersja

23 z dnia 22.03.2013, s. 9, rys. 1.

Opady atmosferyczne wykazują dużą zależność od ukształtowania powierzchni. Średnia suma opadów wynosi blisko 600 mm, ale opady wahają się od poniżej 500 mm w środkowej części Polski do niemal 800 mm na wybrzeżu i ponad 1000 mm w Tatrach⁵⁶⁹. Najwyższe sumy opadów przypadają na miesiące letnie. Deszcze nawalne (opady atmosferyczne o natężeniu > 2 mm/min) zdarzają się od kwietnia do września z największą częstotliwością w lipcu, często wiążą się z występowaniem burz.

569 Strategiczny plan… op. cit. s. 10.

Rys. 25. Średnie roczne sumy opadów (mm) na obszarze Polski (1971-2000)

Źródło: Ekspertyza IMGW dla projektu KLIMADA. Strategiczny plan adaptacji dla sektorów i obszarów wrażliwych na zmiany klimatu do roku 2020. Warszawa:

Ministerstwo Środowiska, wersja 23 z dnia 22.03.2013, s. 10, rys. 2.

Opad śniegu, stanowi od 15 do 20% rocznej sumy opadów.

Opady śnieżne występują od listopada do kwietnia, a górach już we wrześniu. W Tatrach mogą pojawiać się sporadycznie także w miesiącach letnich. Liczba dni z pokrywą śnieżną wydłuża się z zachodu i południowego zachodu ku północnemu wschodowi kraju z 30-60 do 80-90 dni i ponad 200 dni wysoko w górach.

Oprócz wielkości opadów duże znaczenie ma jakość wody dostępnej dla ludności, świata zwierząt i roślin⁵⁷⁰. Wody są zanieczyszczane głównie przez ścieki odprowadzane przez ludność i przemysł do rzek i jezior.

W Polsce dominują wiatry zachodnie i północno- zachodnie (latem) oraz południowo wschodnie (zimą) W miarę przesuwania

570 Zob. Berezutskiy V.V. (ros.) Березуцкий В.В.: Обезпечение… op. cit. s. 15.

się na wschód rośnie udział wiatrów wschodnich W górach tworzą się wiatry typu fenowego, a w pasie wybrzeży cyrkulacja bryzowa.

Rys. 26. Występowanie trąb powietrznych w Polsce w okresie 1998 – 2010

Źródło: Strategiczny plan adaptacji dla sektorów i obszarów wrażliwych na zmiany klimatu do roku 2020. Warszawa: Ministerstwo Środowiska, wersja 23 z dnia 22.03.2013,

s. 13, rys. 4.

Świat organizmów żywych zagraża człowiekowi bezpo-średnio poprzez wytwarzanie trujących toksyn, właściwości chorobotwórcze albo poprzez swoją siłę fizyczną lub pośrednio poprzez roznoszenie czynników chorobotwórczych, wirusów i bakterii.

Obecnie upowszechnia się podział świata organizmów żywych na domeny:

 bezjądrowce (Prokaryota) - organizmy jednokomór-kowe, które podzielono na dwa podkrólestwa:

eubakterie (Eubacteria) i archebakterie (Archaeba-cteria).

 jądrowce - organizmy zbudowane z komórek posiadających jądro komórkowe z chromosomami, które podzielono na 4 królestwa: protisty (Protista) czyli organizmy cudzożywne, grzyby (Fungi), rośliny (Plantae), zwierzęta (Animalia).

ORGANIZMY ŻYWE