Zagrożena wtórne i bezpośrednie

Zagrożenia wtórne i bezpośrednie mogą zostać zaliczone do jednej z czterech grup (szczegółowy wykaz zagrożeń znajduje się w załączniku nr 2):

 przyroda nieożywiona,

 świat organizmów żywych,

 człowiek głupi, niedbały, lekkomyślny,

 człowiek działając celowo, bandyta, sabotażysta, terrorysta.

Przyroda nieożywiona

Obiekty kosmiczne, ruchy płyt tektonicznych Ziemi, wulkany, tajfuny, huragany, powodzie, pożary i inne przyczyny zawsze zagrażały egzystencji człowieka. Nauka w ostatnich latach pozwala wyjaśnić wiele z tych przyczyn i daje możliwości przewidywania wystąpienia tych zjawisk, a tym samym umożliwia odpowiednie reagowanie i unikanie skutków.

Zagrożenia dla życia lub zdrowia dużej liczby osób, mienia w wielkich rozmiarach albo środowiska na znacznych obszarach będące skutkiem działania sił natury określane jest w źródłach prawa jako klęska żywiołowa, w szczególności:

 katastrofa naturalna⁵⁷¹

 wyładowania atmosferyczne,

 wstrząsy sejsmiczne,

 silne wiatry,

 intensywne opady atmosferyczne,

 długotrwałe występowanie ekstremalnych tempe-ratur,

 osuwiska ziemi,

571 Ustawa z dnia 18 kwietnia 2002 r. o stanie klęski żywiołowej (Dz. U. nr 62, poz. 558 ze zm), art. 3, ust. 1, pkt. 2).

 pożary,

 susze,

 powodzie,

 zjawiska lodowe na rzekach i morzu oraz jeziorach i zbiornikach wodnych,

 masowe występowanie szkodników,

 masowe występowanie chorób roślin

 masowe występowanie chorób zwierząt

 masowe występowanie chorób zakaźnych ludzi

 działanie innego żywiołu.

 awaria techniczna - gwałtowne, nieprzewidziane uszko-dzenie lub zniszczenie obiektu budowlanego, urządznia technicznego lub systemu urządzeń technicznych powodujące przerwę w ich używaniu lub utratę ich właściwości⁵⁷²:

Politycy dysponujący odpowiednimi środkami często lekceważą diagnozy badaczy przyrody, z tragicznymi skutkami dla ludzi. Brak systemu ostrzegawczego jest uważany za jedną z głównych przyczyn ogromnej liczby 200 tys. ofiar śmiertelnych tsunami w Indonezji, Sri Lance⁵⁷³, Indiach, Tajlandii na Oceanie Indyjskim w 2004 roku⁵⁷⁴.

Natomiast prognozy dotyczące Huraganu Katrina⁵⁷⁵ spowodowały ewakuacje miasta Nowy Orlean (USA) przed tym,

572 Ustawa z dnia 18 kwietnia 2002 r. o stanie klęski żywiołowej (Dz. U. nr 62, poz. 558 ze zm), art. 3, ust. 1, pkt. 3).

573 Syngaleskie Śrī Lankā. Od 22 maja 1972 republika na wyspie Ceylon na Oceanie Indyjskim, wcześniej dominium z gubernatorem reprezentującym brytyjskiego monarchę.

574 2004-12-26. Indonezja, Sri Lanka, Indie, Tajlandia. Fale tsunami spowodowane trzęsieniem ziemi. Liczbę ofiar śmiertelnych w ludziach szacuje się na 200 tys.

a poszkodowanych na kilka milionów. Za zaginionych uznano 7 tys. zagranicznych turystów z 40 państw.

575 2005-08-25. USA, Nowy Orlean. Huragan Katrina - potężny cyklon tropikalny, huragan 5 kategorii na skali Saffira-Simpsona Atlantyku. 30 sierpnia 2005 r. woda zalała około 80% powierzchni miasta Nowy Orlean. Huragan zdewastował wybrzeża stanów Luizjana, Missisipi i Alabama (USA), Kuby, wyspy karaibskie. Zginęło 1209 osób, głównie w Nowym Orleanie. Towarzystwa ubezpieczeniowe wstępnie oceniły

zanim woda przerwała wały przeciwpowodziowe i zatopiła miasto.

Rys. 27. Fala tsunami

Źródło: Wikimedia Commons – repozytorium wolnych zasobów

Największy wpływ na zmianę klimatu wywierają zjawiska ekstremalne, w szczególności⁵⁷⁶:

 upały dotkliwe (ciągi dni z maksymalną temperaturą dobową powietrza co najmniej 30^°C utrzymującą się przez co najmniej 3 dni) i dni upalne (z temperaturą co najmniej 30^oC), najczęściej występujących w rejonie południowo-zachodniej części Polski. Najdłuższe trwały przez 17 dni (Nowy Sącz, Opole, Racibórz).

ubezpieczone straty spowodowane przez huragan na 24 mld dolarów. Całkowity koszt poniesionych straty wyniósł 200 miliardów dolarów US.

576 Strategiczny plan… op. cit. s. 11-12.

 Najdłuższe okresy bardzo mroźne wystąpiły w północno-wschodniej i wschodniej części kraju (10-20 takich epizodów w ciągu 40 lat), na pozostałym obszarze notowano do kilku okresów bardzo mroźnych, z wyjątkiem obszarów nadmorskich, gdzie nie odnotowano takich temperatur. Występuje tendencja spadkowa liczby dni mroźnych i bardzo mroźnych poza obszarami górskimi i południowo-zachodniej Polski, gdzie występuje niewielka tendencja wzrostowa.

 Najdłuższe ciągi opadów atmosferycznych w okresie 1961-2000 wahały się średnio od 11 do ponad 40 dni.

Opady ulewne (o natężeniach przekraczających 5 mm/min) występują najczęściej w całym pasie Podkarpacia, Gór Świętokrzyskich, południkowo ułożonego pasa od Opola i Częstochowy po rejon Olsztyna, zachodniej części Roztocza oraz obejmują fragment dorzecza Nysy Kłodzkiej (w okresie 1966–

1985). Zauważalna zmiana struktury opadów polegająca na zdecydowanym wzroście liczby dni z opadem o dużym natężeniu w Polsce południowej, miejscami na północy.

 susze w Polsce wschodniej (od Wisły na wschód), które w XX w. wystąpiły 24 razy a w latach 2001–2011 - 9 razy. Wydłuża się okres bezdeszczowy (liczba dni bez opadu lub z opadem poniżej 1 mm) w Polsce wschodniej (od Wisły na wschód), nawet o 5 dni/dekadę.

 huraganowe prędkości wiatru w w okresie lata (VI-VII) oraz wzmożony udział wiatru w porywach przekraczającego 17 m/s w okresie chłodnej pory roku (X-IV), trwającego wiele godzin lub nawet kilka dni.

Szkwały i trąby powietrzne (prędkości wiatru w wirze od 50 do 100 m/s) pojawiają się od czerwca do sierpnia najczęściej w rejonie Wyżyny Małopolskiej i Lubel-skiej, sięgając szerokim pasem o kierunku południowy

zachód – północny wschód przez obszar Wyżyny Kutnowskiej, Mazowsze aż po Suwalszczyznę.

W wyniku oddziaływania ekstremalnych zjawisk pogodo-wych i klimatycznych na ludzi, ich mienie i środowisko powstają szkody bezpośrednie i pośrednie⁵⁷⁷.

 Szkody bezpośrednie dotyczą utraty zdrowia i życia ludzi, zniszczenia infrastruktury technicznej, utraty zwierząt gospodarskich i plonów lub zniszczenia ekosystemów.

 Szkody pośrednie (szacowane w wysokości 60% szkód bezpośrednich)⁵⁷⁸, są wynikiem długoterminowych konsekwencji ekstremalnych zjawisk pogodowych i klimatycznych i powstają m.in. na skutek utraty zysków przedsiębiorstw spowodowanych kłopotami komunikacyjnymi, zmniejszenia produkcji lub ograni-czenia popytu na rynku dotkniętym zniszograni-czeniami.

Najwyższe straty powodowane są na skutek wystąpienia całego kompleksu zjawisk⁵⁷⁹. W infrastrukturze, rolnictwie i leśnictwie największe straty powodują silne wiatry połączone z opadami deszczu, gradu i wyładowaniami atmosferycznymi, co w konsekwencji może prowadzić także do podtopień i powodzi.

W 2001 roku występująca na obszarze Polski powódź spowodowała około 3,6 mld zł strat (w cenach 2010 roku)⁵⁸⁰. Najwyższe szkody odnotowano w górnym dorzeczu Wisły na obszarze województwa małopolskiego, podkarpackiego i świętokrzyskiego (64 % ogółu strat).

W roku 2006 nastąpiła znacząca utrata plonów z powodu wystąpienia silnych mrozów oraz następujących po sobie suszy i deszczy nawalnych.

577 Ibidem, s. 13.

578 Ibidem, s. 15.

579 Ibidem.

580 Ibidem.

Powódź w maju i czerwcu 2010 roku w dorzeczu Wisły i Odry spowodowała straty w wysokości 12,5 mld zł. z tego 30 % w województwie małopolskim.

Rys. 28. Szacunek strat spowodowanych niekorzystnymi zjawiskami atmosferycznymi w Polsce (zdeflowanych wskaźnikiem cen

inwestycyjnych 2010 w mld zł).

Źródło: Opracowanie E. Siwiec, J. Gąska (IBS). Strategiczny plan adaptacji dla sektorów i obszarów wrażliwych na zmiany klimatu do roku 2020. Warszawa: Ministerstwo

Środowiska, wersja 23 z dnia 22.03.2013, s. 16, rys. 6.

Świat organizmów żywych

Organizmy żywe muszą mieć warunki dla zaspokajania potrzeb egzystencjalnych, do których zalicza się oddychanie, odżywianie, wydalanie, wzrost, rozmnażanie, ruch i pobu-dliwość⁵⁸¹.

Biologicznym czynnikiem chorobotwórczym są posia-dające zdolność wywoływania objawów chorobowych drobno-ustroje komórkowe lub wytwarzane przez nie produkty, zewnętrzne i wewnętrzne pasożyty człowieka lub wytwarzane przez nie produkty, cząstki bezkomórkowe zdolne do replikacji lub przenoszenia materiału genetycznego, w tym zmodyfikowane

581 Korzeniowski L.F: Menedżment… op. cit. s. 240.

genetycznie hodowle komórkowe lub wytwarzane przez nie produkty⁵⁸².

Gorączka krwotoczna to wysoce śmiertelna choroba zakaźna wywoływana przez wirusy, w tym najgroźniejszego, pochodzącego z Zairu w 1976 r. - Ebola (Ebola virus).

Większość przypadków kończy się śmiercią z wykrwawienia.

Choroba Creutzfelda-Jakoba wywoływana przez priony, które przedostają się do organizmu człowieka drogą pokarmową lub przez rany w skórze, z zakażonego mięsa bydła karmionego paszą zawierającą także zakażone tkanki (choroba szalonych krów)⁵⁸³.

Grypa powodowana przez wirusy różnych typów, które corocznie są przyczyną zachorowania od 330 mln. do 1,5 mld ludzi, z których umiera od 0,5 do 1 miliona⁵⁸⁴. „Hiszpanka”

wywoływana przez wirus podtypu H1N1 w latach 1918-1919 uśmierciła od 50 do 100 milionów ludzi na całym świecie⁵⁸⁵. Z kolei wirus podtypu H2N2 spowodował w 1957 roku śmierć 4 mln osób; Grypa spowodowana przez wirus A/H1N1v („meksykańska”) w latach 2009-2010 pochłonęła ok. 100–400 tys. osób. Corocznie uwagę przykuwa ptasia grypa, powodowana przez wirusy typu H5, H7 i H9 (w Polsce odnotowano podtyp H5N1). Nosicielami są ptaki dzikie lub hodowlane, a ludzie zarażają się przez kontakt fizyczny z ptakami lub z osobą zarażoną.

Zespół ostrej ciężkiej niewydolności oddechowej SARS (z ang. Severe Acute Respiratory Syndrome) powodowany przez wirusa przenoszonego drogą kropelkową. Pierwsze przypadki zachorowania wystąpiły w 2002 r. w Chinach, po czym

582 Ustawa z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (Dz. U. nr 234 poz. 1570 zm.) art. 2, pkt 2).

583 Treder M.: Pandemie zagrożeniem XXI wieku. Warszawa: Łośgraf, 2012, s. 43-43.

ISBN 978-83-62726-72-1.

584 Brydak L.B. – Romanowska M. – Radzikowski A. – Steciwko A.F.: Polskie standardy profilaktyki i leczenia grypy. Warszawa: Warsaw Voice, 2007, s. 4.

585 Gulisano P.: Pandemie. Od dżumy do ptasiej grypy. Poznań: Wyd. W drodze, 2007, s. 106-107.

rozprzestrzeniły się na całym świecie za pośrednictwem zakażonych osób podróżującymi samolotami. Do połowy 2004 roku, odkąd nie zanotowano nowych zachorowań, zachorowało 8096 osób z których 774 zmarło. Straty ekonomiczne wyceniono na 30 mld. dolarów, a branża turystyczna na 12 rynkach azjatyckich odnotowała spadki obrotów od 45 do 85 %⁵⁸⁶.

Zespół nabytego niedoboru odporności AIDS (z ang.

Acquired Immune Deficiency Syndrome) powodowany wirusami HIV powoduje obniżenie poziomu limfocytów i wyniszczenie układu odpornościowego, a w konsekwencji zachorowaniem na tzw. choroby wskaźnkowe (nowotwory, grzybice, zapalenia płuc itp.) W latach 1985–2013 zaraziło się około 78 mln osób, z których zmarło 39 mln. W roku 2014 roku z powodu AIDS zmarło 1,2 mln ludzi.

Dżuma⁵⁸⁷, powodowana przez bakterię Yersinia pestis, odobno znana była w Atenach już w 430 r. p.n.e.⁵⁸⁸ W latach 1348-1350 zmarło z powodu dżumy 20 mln. Europejczyków, co stanowiło jedną trzecią populacji Europy, a na na półwyspie Apenińskim – połowa ludności⁵⁸⁹. Zapoczątkowana w Chinach w 1855 r. dżuma pochłonęła 10 mln. ludzkich istnień, a ponadto w samych Indiach ok. 12,5 mln ludzi⁵⁹⁰.

W XIX w. epidemie cholery⁵⁹¹, choroby przewodu pokarmowego powodowanej przez bakterię przecinkowca (Vibrio cholerae), pochłonęły na całym świecie 40 mln. ofiar⁵⁹².

586 Ball St.: SARS i inne nowe epidemie. Warszawa: Medyk, 2003, s. 51. ISBN: 83-87340-59-6.

587 Dżuma, morowa zaraza, mór, czarna śmierć – choroba zakaźna wywoływana przez bakterię Yersinia pestis, przenoszoną przez pchły. Żywicielem pcheł jest szczur śniady.

Wielka… op. cit. tom. III, s. 309.

588 Ruffié J. – Sournia J.Ch.: Historia epidemii. Od dżumy od AIDS. Warszawa: Wyd.

W.A.B. 1996, s. 87.

589 Gulisano P.: Pandemie… op. cit. s. 48-49.

590 Siemiński M.: Środowiskowe zagrożenia zdrowia. Inne wyzwania. Warszawa: PWN, 2007.

591 Cholera – jedna z najcięższych chorób jelitowych, wywołana przez przecinkowca przenoszącego drogą dousną za pośrednictwem wody, żywności lub kontakt osobisty.

Wielka… op. cit. tom. II, s. 337.

Rys. 29. Bakterie Yersinia pestis powodujące dżumę (powiększenie w mikroskopie elektronowym).

Źródło: Rocky Mountain Laboratories, National Institute of Allergy and Infectious Diseases, National Institutes of Health (USA). www3.niaid.nih.gov

Tyfus (dur plamisty) w 1489 r. w Hiszpani pochłonął 20 tys.

mieszkańców, a w XVI w. we Włoszech i na Bałkanach – 48 tys.

ofiar⁵⁹³. Podczas I wojny światowej w Rosji zmarło na tę chorobę 3 mln. osób, a w Polsce i Rumunii – około milion⁵⁹⁴.

Trąd – choroba wywoływana przez bakterię Mycobacterium leprae, występuje w 19 krajach i corocznie zaraża się 600 tys.

ludzi⁵⁹⁵, najwięcej w Indiach, Brazylii, Kongu, Tanzanii i na Madagaskarze.

Borelioza – wywoływana przez bakterie Borrelia burgdorferi, przenoszona przez kleszcze. W Polsce notuje się corocznie ponad 10 tys. zachorowań⁵⁹⁶.

592 Woźniak O.: Wirus nie umiera nigdy. „Przekrój” 2005, nr 4, s. 26.

593 Gulisano P.: Pandemie… op. cit. s. 14-15.

594 Siemiński M.: Środowiskowe… op. cit. s. 153.

595 Treder M.: Pandemie… op. cit. s. 34.

596 Ibidem, s. 38.

Malaria⁵⁹⁷ (zimnica) to ostra lub przewlekła choroba, wywoływana przez pierwotniaki z rodzaju Plasmodium. Jest to najczęściej występująca na świecie choroba zakaźna, na którą choruje 500 mln. ludzi z których 1,5-2,7 mln. corocznie umiera⁵⁹⁸. Zachorowania występują w rejonach tropikalnych i subtropikalnych w Afryce, Azji i Ameryce Południowej.

W Polsce spotykane są przypadki wyłącznie u osób powracają-cych z krajów tropikalnych.

Rys. 30. Muchomor czerwony (Amanita muscaria)

Źródło: Wielka encyklopedia świata. Oxford: Oxford Educational Encyclopedia Ltd 2003, tom. V, s. 89.

Grzyby uznawane dawniej za rośliny, obecnie tworzą odrębne królestwo organizmów żywych. Są to organizmy

597 Malaria, zimnica - ostra lub przewlekła choroba zakaźna wywoływana przez zarodźce, pierwotniaki z rodzaju Plasmodium. Wielka… op. cit. tom IX, s. 153.

598 Jabłoński L. – Karwat I.D. (red.) Podstawy epidemiologii ogólnej, epidemiuologia chorób zakaźnych. Lublin: Czelej, 2002, s. 245. ISBN: 83-88063-76-6.

cudzożywne, niezdolne do fotosyntezy. Znanych jest ok. 100 tys.

gatunków, w tym zawierających związki trujące, działające szkodliwie na centralny układ nerwowy, wzrok, wątrobę, śledzionę i inne organy człowieka.

Rośliny to organizmy żywe wykorzystujące energię promieniowania słonecznego do przemiany materii nieorganicznej (CO2) w związki organiczne i tlen, warunkujące życie zwierząt i człowieka.

Niektóre rośliny lub części roślin zawierają substancje toksyczne dla zwierząt i człowieka, np. barszcz Sosnowskiego (Heracleum sosnowskyi), cis pospolity (Taxus baccata), kruszyna pospolita (Frangula alnus), tytoń szlachetny (Nicotiana tabacum), wawrzynek wilczełyko (Daphne mezereum), i wiele innych.

Rys. 31. Barszcz Sosnowskiego. Kwiatostan i oparzenia.

Źródło: Wikimedia Commons – repozytorium wolnych zasobów

Zwierzęta to organizmy żywe cudzożywne (nie wytwa-rzające samodzielnie substancji odżywczych), reagujące na bodźce zewnętrzne, zdolne do ruchu (owady, ryby, płazy, gady, ptaki, ssaki).

Zwierzęta powodują zoonozy⁵⁹⁹, przenoszą drobnoustroje, pasożyty lub wytwarzane przez nie produkty, wywołujące choroby zwierząt i człowieka. Zwierzęta stanowią także zagrożenie fizyczne (stratowanie, pogryzienie) a także są konkurentem człowieka w zużyciu zasobów żywności.

Największe niebezpieczeństwo epidemiologiczne dla ludzi, przedstawia komar widliszek (Anopheles), który przenosi wszystkie formy malarii (zimnicy). Samica widliszka trafiwszy na chorego na zimnicę człowieka pobiera razem z jego krwią zarodźce, które w ustroju komara przechodzą dalsze stadia cyklu rozwojowego. Następnie zarodźce zimnicy mogą przedostać się przy ukłuciu przez komara do krwi zdrowych ludzi i spowodować zakażenie. Najbardziej radykalnym sposobem wytępienia komarów jest regulacja rzek oraz osuszanie wielkich rozlewisk, bagien itp. zbiorników.

Rys. 32. Cykl rozwojowy zarodźców malarii

Źródło: Wielka encyklopedia świata. Oxford: Oxford Educational Encyclopedia Ltd.

2004, tom IX, s. 153.

599 Zoonozy, choroby odzwierzęce, antropozoonozy – choroby zakaźne lub pasożytnicze przenoszone na ludzi przez zwierzęta. Wielka… op. cit. tom XVII, s. 93.

Zwierzęta, zwłaszcza mięsożerne, mogą pogryźć lub nawet pożreć człowieka. W latach 20. XX wieku w Indiach odnotowano 7000 przypadków śmiertelnych spowodowanych przez tygrysy.

Pomiędzy 1975 a 1981 rokiem 318 osób zginęło w Parku Narodowym Sundarbans.

Rys. 33. Tygrys (Panthera tigris)

Źródło: Wikimedia Commons – repozytorium wolnych zasobów

Człowiek głupi, niedbały, lekkomyślny

Człowiek działający niechcąco aktywizuje siły natury lub artefakty⁶⁰⁰ (budowle, maszyny, urządzenia, substancje chemi-czne, materiały wybuchowe), które go niszczą. Jeżeli nawet motywy wielu wynalazców bywały szlachetne, to zastosowanie często miało mordercze intencje. Proch czarny wynalezli

600 Artefakt – przedmiot będący dziełem pracy ludzkiej. Kopaliński Wł.: Słownik…

op. cit.s. 38.

W dokumencie Nauka o bezpieczeństwie człowieka i organizacji społecznych (Stron 188-200)