Pochodzenie społeczne żołnierzy wojsk polnych

Dalsze przemiany w wojskach obu „radykalnych” związków nastąpiły w latach 1425 – 1426. W 1425 roku, proces ten najwyraźniej przeszły wojska taboryckie, które najprawdopodobniej zostały zreorganizowane przez Jana Hvězdę i Bogusława ze Švamberka. Co prawda, stan źródeł pisanych nie pozwala na odtworzeniu samego procesu, lecz nie bez znaczenia jest wzrost liczby szlacheckich sojuszników działających w strukturach tzw. Starego Táboru. Można podejrzewać, że była to w pewnym sensie konsekwencja likwidacji wpływów chiliastycznie nastawionych radykałów w wojsku, co

244 Oba zeznania zostały wydane w: AČ XXXVIII, s. 21-29. Por. F. Hoffmann, K počatkům..., s. 107. Członkowie jednostki pochodzili z 44 różnych miejscowości rozsianych po terytorium całych Czech i Moraw.

245 Tegoż, Bojové družiny na Moravě…, s. 64.

246 W dokumencie przedłużającym rozejm z Oldřichem z Rožmberka, z dnia 10 września 1424 roku, pojawia się wielu szlachciców z południowych Czech: AČ III, nr 32, s. 245-246: „ My Chwal z Machowic, Zbyněk z Buchowa, zarządcy gmin taboryckich, Bogusław ze Šwamberka, Heřman z Lanštaina, skądinąd z Borotina, pan na Střele, Petr z Swejšína, pan na Orlíku, Jan Smilek z Křemže, skądinąd z Husi, Mikuláš Sokol z Lamberka, Jan Kosoř z Malowic, Beneš z Dubnégo(…)”. Por. J. Jurok, Účast šlechty..., s. 658-663.

w dużej mierze umożliwiło taborytom wzmocnienie potencjału militarnego związku w ciągu dwóch lat, do ostatecznego wyodrębnienia wojsk polnych247. Natomiast w przypadku „orebitów” (sierotek), przewaga szlachty została według F. M. Bartoša stworzeniem systemu ziemskiego na terenach podlegających wschodnioczeskiemu bractwu. Co prawda źródła nie potwierdzają tego jednoznacznie, lecz istnienie takowej organizacji, utrzymującej ład polityczny i dostarczającej odpowiednich sił wojskowych jest prawdopodobne²⁴⁸. Czeska szlachta oraz kierowane przez nią roty dawały, więc dostateczną podstawę do stworzenia stale operujących oddziałów wojskowych, niezbędnych do prowadzenia dalszej walki z przeciwnikami „prawd kielicha”. Kiedy na początku 1427 roku, wojska polne taborytów i sierotek rozpoczęły serię nieprzerwanych do 1434 roku kampanii wojennych, oba związki posiadały już odpowiednie zaplecze społeczne, do kontynuowania ich przez następne lata. Mimo tego, członkowie wojsk polnych nadal pozostają dość dużą niewiadomą pod względem przynależności społecznej oraz pochodzenia terytorialnego²⁴⁹.

Głównym problemem w przypadku próby analizy struktur społecznych jest stan i charakter, zachowanych źródeł pisanych, które mimo ogromnej liczby zachowanych dokumentów oraz dość dokładnych przekazów kronikarskich, niewiele mówią na temat składu społecznego wojsk polnych. W zdecydowanej większości dokumentów występują głównie dowódcy bądź przedstawiciele stanu szlacheckiego, lecz brakuje niezwykle istotnych informacji na temat członków pozostałych grup społecznych250. Tworząc spis występujących w przekazach kronikarskich ludzi, których bez poważniejszych wątpliwości można uznać za członków obu wojsk polnych natrafiłem łącznie na 91 imion

247 H. Kaminsky, A History of the Hussite Revolution, Berkeley-Los Angeles 1967, s. 350 i nn.; A. Paner,

Jan Žižka..., s. 201-202. Por. Mikuláš Biskupec z Pelhřimova, Vyznání a obrana táborů, tłum F. Dobiáš,

A. Molnar, Praha 1972; F. M. Bartoš, Mikuláš z Pelhřimova, biskup taborského bratrstva, Tábor 1939. Znaczenie szlachty potwierdza niejako utworzenie organizacji ziemskiej w regionie Píska (F. Šmahel,

Táborští Vladaři, s. 100-103) oraz ich udział w zawieranych układach: K. Ziółkowski, Ciężkozbrojna jazda kopijnicza…, s. 94.

248 F. M. Bartoš, Husitská revoluce I..., s. 213-214. Do poglądu autora odniósł się F. Šmahel, który nie odrzucił takiej ewentualności choć podkreślał brak jednoznacznych dowodów na istnienie władztwa ziemskiego (Táborští Vladaři, s. 93-95; Organizace a skladba..., s. 36).

249 J. Kejř wskazywał na brak możliwości dokładnego wskazania pochodzenia i roli niektórych przedstawicieli związku taboryckiego w Kutnéj Horze: Právní život…., s. 120-122. Brak pewności w kwestii określenia afiliacji poszczególnych osób, w ramach struktur husyckich podkreślał też w swoich badaniach: J. Jurok, który skłaniał się do określenia niektórych uczestników kampanii mianem „sojuszników” lub „stronników” [Husitské organizační struktury…, s. 98-99 (Łużyce), 100 (Śląsk); Čeští

husitští a katoličtí…, s. 3-25].

250 Zjawisko udziału szlachty w tworzeniu kadry dowódczej podczas rewolucji husyckiej zbadali: H. Klanicová, T. Pavlica, K otázkám velitelské vrstvy husitské revoluce, „SPFFOU-AFPUO: H-H”, 2, 1994, s. 35-47. Niemniej wnioski zawarte w badaniach H. Klanicovéj dotyczyły samych dowódców oraz skupiły się na całym okresie konfliktu. Z polemiką wobec tych ustaleń wystąpił J. Jurok, Účast šlechty..., s. 669-670.

(Aneks I). W tej grupie znalazło 2 książąt (2,2%), 1 pan (1,1%), 17 rycerzy (18,7%), 34 przedstawicieli szlachty i ziemiaństwa (37,3%) oraz 4 mieszczan (4,4%). Pochodzenia społecznego pozostałych 33 osób (36,3%) nie można określić bez poważnych wątpliwości. Niemniej, być może w tej grupie znajdował się 1 rycerz, 1 szlachcic oraz 4 mieszczan, przy czym takie założenie należy traktować jako hipotezę, nieznajdującą żadnego potwierdzenia bądź zaprzeczenia w materiale źródłowym. W przypadku pozostałych 27 ludzi (29,7%) nie jesteśmy w stanie określić dokładnie pochodzenia społecznego, choć istnieje prawdopodobieństwo, że „zwykli” żołnierze, niezajmujący żadnych stanowisk w strukturach wojsk polnych pochodzili z mieszczaństwa lub chłopstwa (Wykres nr 3). Badania nad systemem prawnym w Kutnéj Horze, przeprowadzone przez J. Kejřa wskazały 9 „zwykłych” żołnierzy, po których bytności w mieście zachowały się ślady w tamtejszej „Liber hereditatum antiquus”251. Nie podejmowałem przy tym próby określenia tego pochodzenia, gdyż źródła wyraźnie podkreślają występowanie zjawiska mobilności między określonymi grupami społecznymi w trakcie rewolucji husyckiej. Wystarczy wspomnieć o niektórych żołnierzach Jana Žižki, którzy dostępowali zaszczytu pasowania na rycerzy przed bitwą pod Niemieckim Brodem lub zagadkową postać Čerta, o którym Bartošek z Drahonic

251 SOkA Kutná Hora, rkps 361 (Liber hereditatum antiquus), fol. 66a i 66b. Por. J. Kejř, Právní život…., s. 119, tabelka nr 9. Wskazani w księdze dwaj „żołnierze wojsk polnych” są nieznani z innych źródeł, przez co jakiekolwiek próby określenia ich afiliacji są skazane na niepowodzenie.

Wykres nr 3: Pochodzenie społeczne członków wojsk polnych w latach 1427 – 1434

książęta i panowie rycerze szlachta i ziemiaństwo mieszczanie ? Źródło: opracowanie autora

pisał, że „mienili go rycerzem, choć trzeba przyznać iż był chamem”252. Podobne przypadki z pewnością mogły występować także w ciągu ponad 7 lat działalności wojsk polnych. Nie bez powodu F. Šmahel, P. Čornej oraz J. Jurok wspominali wielokrotnie o wykształceniu się nowej grupy arystokracji wojskowej, która zdobyła w czasie wojen husyckich bogactwa i znaczenie polityczne²⁵³.

Inaczej natomiast wyglądają te proporcje, jeśli wyodrębnimy osobno dane dotyczące wojsk polnych taborytów i sierotek. W przypadku żołnierzy taboryckich mamy do czynienia z 2 książętami (4,4%)254, 10 rycerzami (22,2%), 12 przedstawicielami niższych warstw szlacheckich i ziemiaństwa (26,7%), 2 mieszczan (4,4%) oraz 19 żołnierzami, w przypadku których trudno jest jednoznacznie określić przynależność do danej grupy (patrz: Aneks I, tabelka nr 1). Zupełnie inaczej kształtuje się struktura społeczna w wojskach polnych sierotek, gdzie występuje 1 przedstawiciel najwyższych warstw społecznych (2,2%), 7 rycerzy (15,9%), 22 szlachciców i ziemian (50%), 2 mieszczan (4,5%) oraz 12 ludzi, w przypadku których trudno jest bezsprzecznie ustalić przynależność do określonej części społeczności (patrz: Aneks I, tabelka nr 2). Nie należy przy tym zapominać, że powyższe dane są głównie odzwierciedleniem stanu materiału źródłowego i nie mogą być miarodajnym obraz struktury społecznej całych wojsk polnych, skoro wskazane wyżej nazwiska stanowią jedynie ułamek z ok. 6-12 tysięcy żołnierzy, którzy mogli w nich służyć jednocześnie255.

Zdecydowana większość żołnierzy rekrutowała się zapewne z mieszczan i chłopów, lecz w źródłach pisanych podkreślano przede wszystkim uczestnictwo osób, które dziś uznano by za „margines społeczny”. Katoliccy kronikarze i pisarze często używali określenia „gubiciele ziemi”, w stosunku do wojsk polnych, podkreślając ich

252 Na mobilność społeczną w trakcie rewolucji husyckiej zwracał uwagę P. Čornej, który wskazywał przypadki pasowania na rycerzy w trakcie działań wojennych w 1422 roku (Žižkovi bojovníci, s. 160-162). Przypadek Čerta, który z pochodzenia mógł być rzemieślnikiem i w toku działań wojennych zyskał rycerskie ostrogi, wyraźnie też obrazuje taką możliwość: Bartošek-Hlaváček, s. 248.

253 F. Šmahel, Husitská revoluce 3…, s. 290-292, 296-301; P. Čornej, Lipany ve svědectví pramenů, s. 160-164. Natomiast wyraźnie przekazał wzrost pozycji społecznej i znaczenia niektórych byłych dowódców husyckich na Morawach: J. Jurok, Čeští husitští a katoličtí…, s. 3-25. Por. D. Papajík, Jan Čapek

ze Sán. Jezdec na konec světa, Vojevůdce, kondotiér a zbohatlík 15. Století, České Budějovice 2011,

s. 112-130 (wzrost majątku osobistego byłego naczelnego hetmana wojsk polnych).

254 W przypadku obu książąt Zygmunta Korybutowicza i Fryderyka Ostrogskiego, historycy dotychczas nie byli zgodni co do charakteru ich udziału: A. Randin uważał Fryderyka za najemnika walczącego dla tego pana, który był wstanie zapewnić mu korzyści (Knieža Fridrich Ostrožský..., s. 643-646). Z kolei J. Grygiel ostatni etap działalności księcia Zygmunta na Śląsku w latach 1430 – 1431 określał jako najemnictwo (Życie i działalność Zygmunta…, s. 105). J. Jurok widział w obu raczej sprzymierzeńców:

Moravští husité…, s. 41-44; Husitské organizační struktury…, s.104-105. Niemniej, moim zdaniem należy

obu uznać za członków wojsk polnych, nawet jeśli po stronie taboryckiej walczyli tylko przez pewien czas i pobudek finansowych.

tendencję do łupiestwa i niszczenia terenów, na których operowali256. Podobny obraz zachował się także w zabytkach piśmiennictwa umiarkowanych kalikstynów, którzy mieli krytyczny stosunek do praktyk stosowanych przez wojska obu radykalnych związków. Podkreślała to „Kronika Starého Kolegiáta Pražského”, gdzie anonimowy kronikarz i świadek niektórych wypraw pisał, że wielką rzeź ludzi i zniszczenie na ziemi (…) czynili257. Podobny punkt widzenia na działalność wojsk polnych miał nieznany ksiądz taborycki, który w grudniu 1434 roku uważał, że klęska pod Lipanami była karą za sprzeniewierzenie się ideałom walki o „prawdę” i sojusz z ludźmi, którym zależało na własnych partykularnych korzyściach258. Dość ostrą opinię wyłożył w swoim oświadczeniu też Bohuněk z Vrchotic na Janovicích, złożonym między 17 a 30 maja 1434 roku, w którym podkreślał, iż nie był nigdy gubicielem tej ziemi259. Opinię tę potwierdza przekaz Eneasza Sylwiusza Piccolominiego, który wspomina o podstępie użytym przez Menharta z Hrádce wobec pojmanych w bitwie pod Lipanami członków wojsk polnych:

(...) po zakończeniu bitwy złapano wiele tysięcy jeńców, Menhart zwołał radę najważniejszych mężów i zadecydowali oni zniszczyć ten najgorszy lud, który nawykły do użycia broni, trwonił czas w obozach wojskowych i jak sądzono, nie przywyknie do życia podług prawa, albowiem nawykły do łupiestw, morderstw i gwałtów. Tak długo jak będą żyć, królestwo nie zazna spokoju. W obawie by nie

zgubić niewinnych, zagnanych z pól, każą ogłosić że bitwa się jeszcze nie skończyła,

Čapek uciekł i trzeba jeszcze zająć Kolin, oraz ukorzyć zbrojnie wszelkie sąsiednie ludy pustoszące królestwo. Dlatego też potrzebni są wspaniali mężowie i doświadczeni żołnierze, tacy jak ci którzy walczyli pod oboma Prokopami. Będzie

256 W dużej mierze wpisuje się to w ogólnoeuropejski trend określania wszelkich najemników w XIV i XV-wiecznym piśmiennictwie. Głównym zarzutem, zawsze są skłonności do dewastacji oraz niszczenia terenów na których operowały te jednostki: Ph. Contamine, Wojna w średniowieczu, s. 166-169, 251-252, 257 W. Caferro, Mercenary Companies and the Decline of Siena, London-Baltimore 1998. Podobne zjawisko w piśmiennictwie podkreślał w stosunku do husytów „Furor hussitarum“ – husytyzm

w wybranych relacjach kronikarzy z XV wieku, [w:] Uniwersalizm i regionalizm w kronikarstwie Europy Środkowo-Wschodniej, red. U. Borkowska, Lublin 1996, s. 82-102.

257 Kronika starého kollegiáta Pražského, s. 34. Na podobne efekty działalności wojsk polnych zwracał uwagę też cesarz Zygmunt Luksemburski, który w liście z 6 stycznia 1433 roku, prosił by na czas negocjacji z soborem bazylejskim zaprzestano najazdów, albowiem ziemie dość już przeżyły „mordów, palenia, łupiestw i wielkich nierządów” (AČ III, nr 3, s. 398).

258 Aegidii Carlerii Liber de Legationibus concilii Basiliensis pro reductione Bohemorum, ed. E. Birk, [w:] MCG I, s. 529-530. Według F. M. Bartoša (Husitská revoluce II…, s. 184), tym księdzem miał być Wacław Koranda. Podobnie do osądu porażki pod Lipanami podchodził tekst D, Starych Letopisů českých: NKČR, sign. XIX.B.26, fol. 260v.

im przydzielony żołd ze skarbca, dopóki nie zapanuje pokój w królestwie. Bez wyjątku więc, niech ci wszyscy którzy chcą służyć w wojsku za pieniądze, udadzą się do okolicznych (...). Do stodół z dachami krytymi deską, jakich wiele jest w czeskich wsiach, weszło wiele tysięcy taborytów i sierotek(…)260.

Sienieński biskup wskazywał, więc na obecność w wojskach polnych, także zaciągniętych „z pól” chłopów, przy czym podkreślał przymus stawienia do walki, kierowanej w dużej mierze przez szlacheckich dowódców. Inaczej natomiast tłumaczył udział chłopów w wojskach polnych J. Macek, według którego służba wojskowa przyciągała tych, którzy nie mogli liczyć na otrzymanie ziemi do gospodarowania po rodzicach²⁶¹. Moim zdaniem obie hipotezy są jak najbardziej prawdopodobne i nie wykluczają się wzajemnie. Zarówno „ochotnicy” jak i „poborowi” mogli uzupełniać ciągle ubywającą liczbę zdolnych do walki żołnierzy, gwarantując zastąpienie tych, którzy padli w boju, opuścili szeregi lub zostali w garnizonach rozsianych na terenie Królestwa Czeskiego i poza jego granicami.

Pochodzenie społeczne członków wojsk polnych przekłada się także w dużej mierze na pełnione przez nich funkcje w samych armiach taborytów i sierotek. Spośród całej grupy 91 zidentyfikowanych osób, 10 pełniło w latach 1427 – 1434 funkcję naczelnego hetmana wojsk polnych (11%), 3 osoby piastowały godność zarządcy duchowego wojsk polnych (3,3%), 6 sprawowało bliżej nieokreślone funkcje dowódcze w ramach wojsk polnych, najczęściej wymieniano ich jako hetmanów (6,6%), 39 pełniło funkcję hetmanów garnizonów lub miast (42,8%), 5 było urzędnikami bądź piastowało niższe funkcje dowódcze: setnicy lub podhetmani (5,5%), podczas pozostałe 28 osób było szeregowymi członkami załóg lub żołnierzami (30,8%)²⁶². Ponownie wpływ na to mają

260 Enea Silvio, Historia Bohemica, s. 161-163. Dalej sieneński kronikarz opisuje proces spalenia żywcem zgłaszających się do służby królewskiej najemników. Kwestia spalenia żywcem tak dużej liczby schwytanych żołnierzy budzi duże wątpliwości, zwłaszcza wobec założenia dalszej służby niektórych weteranów w różnych konfliktach. Por. O. Frankenberger (mł.), Husitské válečnictví po Lipanech. Vývoj

husitského válečnictví po skončení husitské revoluce a jeho význam pro válečnictví vůbec, Praha 1960,

s. 38.

261 J. Macek, Husitské revoluční hnutí, Praha 1952, s. 147.

262 Problem stanowią rycerze, którzy poza swoim pochodzeniem nie pełnili ważniejszych funkcji w wojskach polnych, tacy jak Melchior Hoff, Mikoszko Kotuliński z Falkenbergu, Heinrich Peterswald, Bernard Roth, Glaubitz, Baltazar Burguld, Fridrich Kordebog i Nicolaus von Siebenburgen (Aneks I), którzy ze względu na swoją pozycję społeczną mogli zajmować jakieś stanowiska dowódcze lecz nie ma na to bezpośrednich dowodów. Według J. Juroka (Husitské organizační struktury…, s. 103) Bernard Roth mógł być podhetmanem garnizonu w Gliwicach. Brak informacji skłania mnie jednak do uznania ich za zwykłych żołnierzy, nawet jeśli ze względu na pozycję społeczną mogli służyć konno z własnym oddziałem.

przede wszystkim źródła pisane, które zdecydowanie częściej wskazują osoby pełniące ważne funkcje w strukturach militarnych taborytów i sierotek (Wykres nr 4). W ten sposób ponownie zdecydowana większość uczestników kampanii wojennych prowadzonych przez wojska polne, pozostaje anonimowa. Niemniej w obu przypadkach wyraźnie zaznacza się dominująca rola militarna szlachty czeskiej, która mogła dostarczać odpowiednio zaprawionych i dostatecznie licznych by tworzyć wojska polne. Co prawda zdecydowana większość żołnierzy, z pewnością pochodziła z mieszczaństwa i chłopstwa, lecz przewaga jakościowa rot szlacheckich (comitiva) była dominującym czynnikiem militarnym²⁶³. Z pewnością dowodzi tego również przewaga stanu szlacheckiego w starszyźnie i dowództwie wojsk polnych, gdzie na 10 naczelnych hetmanów tylko Wacław Tvaroh z Hloušek oraz Velek Koudelník z Březnice byli bez wątpienia z pochodzenia mieszczanami264.

263 Wskazywał na to w swojej opinii na temat rot: F. Hoffmann, K počatkům Tábora, s. 107: „Tworzyli je ludzie, dla których życie w rocie (…) stał się powołaniem”. Znaczenie szlachty podkreślił też w swojej mowie Szymon z Hradiště hory Tábor, który dawał odpowiedź Janowi Roháčowi: Aegidii Carlerii Liber

de Legationibus…, s. 530.

264 Potwierdza to ogólną tendencję w trakcie całej rewolucji husyckiej gdzie szlachta i ziemiaństwo stanowiły zdecydowaną większość wśród kadry dowódczej: H. Klanicová, Podíl šlechty na vytváření

velitelské vrstvy husitské revoluci, praca dyplomowa FF OU, Ostrava 1993, 99-104; F. Šmahel, Husitské Čechy. Struktury…, s. 174-175. Por. J. Jurok, Účast šlechty..., s. 667-671.

Wykres nr 4: Funkcje członków wojsk polnych w latach 1427 – 1434

naczelni hetmani wojsk polnych zarządcy duchowi

hetmani dowódcy miast i załóg

urzędnicy i setnicy żołnierze Źródło: opracowanie autora