Podstawy teoretyczne identyfikacji i oceny ryzyka w systemach emerytalnych

Podstawowym celem systemu emerytalnego jest zapewnienie zabezpieczenia materialnego po zakończeniu aktywności zawodowej, dożywotniego źródła finan-sowania umożliwiającego realizację podstawowych potrzeb życiowych. Z punktu widzenia uczestnika systemu emerytalnego dokonuje się to poprzez alokację

do-chodu w cyklu życia , inaczej rzecz ujmując – przeniesienie części dodo-chodu (kosz-tem ograniczenia bieżącej konsumpcji) z okresu aktywności zawodowej do okresu po jej zakończeniu. W sensie makroekonomicznym system emerytalny stanowi mechanizm podziału bieżącego PKB między pokolenie pracujące a pokolenie eme-rytów [Góra 2003, s. 62-68]. Sposób realizacji tego podstawowego celu zależy w dużej mierze od konstrukcji systemu emerytalnego, która powinna optymalizo-wać poziom zabezpieczenia emerytalnego (a więc przede wszystkim adekwatność świadczeń) z uwzględnieniem kosztu funkcjonowania systemu [Barr, Diamond 2010, s. 27]. Ponadto systemy emerytalne realizują określone cele społeczne (ochrona przed ubóstwem, redystrybucja dochodowa).

Współcześnie systemy emerytalne znajdują się pod silną presją związaną ze zamianami zachodzącymi na rynku pracy, na rynkach finansowych, a także w sfe-rze demograficznej (proces stasfe-rzenia się populacji postępujący w krajach rozwinię-tych gospodarczo, również w Polsce, w efekcie którego wzrasta liczba osób w wie-ku poprodukcyjnym w relacji do osób w wiewie-ku produkcyjnym). Są one narażone na różnego rodzaju ryzyko, zależne zarówno od konstrukcji samych systemów, jak i od czynników zewnętrznych, z których część jest bardzo trudno sterowalna. Ta-kim trudno sterowalnym czynnikiem jest m.in. demografia. Starzenie się społe-czeństw występujące w większości krajów rozwiniętych gospodarczo, coraz dłuż-sze średnie trwanie życia, zmiany proporcji między pokoleniem pracującym a po-koleniem w wieku poprodukcyjnym stają się dominującym problemem społeczno-ekonomicznym. Wprowadzone na przełomie XX i XXI w. m.in. w krajach postso-cjalistycznych reformy emerytalne, w tym utworzenie na zasadzie obowiązkowego lub dobrowolnego uczestnictwa funduszy emerytalnych i ograniczenie roli finan-sowania repartycyjnego (umowy pokoleniowej) stanowiły w dużej mierze odpo-wiedź na ryzyko demograficzne. Co ciekawe, w raporcie „Bezpieczeństwo dzięki zrównoważeniu” o tym ryzyku w ogóle nie ma mowy, główny nacisk położono natomiast na kwestie związane z wpływem OFE na finanse publiczne, makroeko-nomiczne uwarunkowania funkcjonowania systemu emerytalnego oraz porównanie kosztów obsługi I i II filara systemu emerytalnego.

Są to kwestie istotne, ale pominięcie kluczowej kwestii dywersyfikacji ryzyka demograficznego budzi poważne wątpliwości. Warto więc przed oceną propono-wanych wariantów nowej reformy emerytalnej dokładnie zidentyfikować różne rodzaje ryzyka występujące w systemach emerytalnych oraz ich związki z kon-strukcją tychże systemów, zwłaszcza - metodą ich finansowania.

N. Barr zaproponował użyteczną klasyfikację ryzyka związanego z funkcjono-waniem systemów emerytalnych [Barr 20102, s. 91]:

– Indywidualne, idiosynkratyczne ryzyko (idiosyncratic risk) dotyczące wy-branych uczestników systemu emerytalnego (np. indywidualne ryzyko

długo-wieczności – dana osoba dożywa wieku dłuższego niż oczekiwała i całkowicie lub częściowo wyczerpuje zasoby materialne zgromadzone na starość1).

– Ryzyko systemowe (systemic risc) – powstające wówczas, gdy powstają zmia-ny dotyczące wszystkich lub dużej liczby osób – np. ryzyko związane z inflacją, bezrobociem etc.

Tabela 1. Wrażliwość systemu repartycyjnego oraz kapitałowego na wybrane czynniki

(ryzyka) ekonomiczne, demograficzne oraz polityczne

System repartycyjny System kapitałowy

Ryzyko

makroekonomiczne

Negatywny szok

poda-żowy ^{Niższe przychody, ale skutki} dla ubezpieczonych mogą zo-stać ograniczone

Możliwy wpływ na finan-sowanie, który może nie zostać ograniczony Bezrobocie Niższe przychody, ale skutki

dla ubezpieczonych mogą zo-stać ograniczone

Brak wpływu na finanso-wanie, ale wpływa nega-tywnie na wysokość przy-szłych świadczeń emery-talnych ubezpieczonych Niski wzrost płac Niższe przychody, ale skutki

dla ubezpieczonych mogą zo-stać ograniczone

Brak wpływu na finanso-wanie oraz na wysokość bieżących świadczeń eme-rytalnych

Kryzys finansowy (stagnacja, wojna, hiperinflacja, klęska żywiołowa)

Możliwe niższe przychody, ale skutki dla ubezpieczonych mogą zostać ograniczone

Redukcja zakumulowanego kapitału, a nawet jego utrata

Ryzyko demograficzne

Wysoka stopa

obciąże-nia demograficznego ^{Negatywny wpływ na finanso-}wanie ^{Brak bezpośredniego wpły-} wu na finansowanie oraz na wysokość świadczeń Niższy poziom

zaso-bów siły roboczej ^{Wyższe płace i wyższy poziom} przyszłych świadczeń emery-talnych

Niższe stopy zwrotu oraz w przyszłości niższe świadczenia

Ryzyko polityczne

Zmiana zasad (reguł) łatwa trudna

Wrażliwość i krótko- i długookresowe ogra-niczenia budżetowe

Wysoka Niska

Źródło: Holzmann, 1999, cyt za: Chybalski (red.), 2009.

1 N. Barr używa w swojej pracy innego przykładu – zagubienia bagażu danej osoby przez linię lotniczą.

Ta różnorodność, wielowymiarowość i wzajemne powiązanie różnych czynni-ków ryzyka sprawia, że nie ma idealnego, bezpiecznego, dającego się zastosować w każdym kraju systemu emerytalnego. Tym niemniej poziom ryzyka w systemie emerytalnym i w jego relacjach do innych systemów (gospodarczego, społecznego, politycznego) można zmniejszyć poprzez odpowiednią konstrukcję systemu eme-rytalnego – zarówno w fazie gromadzenia kapitału emeeme-rytalnego, (akumulacji), jak i w fazie wypłaty świadczeń (dekumulacja).

Wrażliwość systemów emerytalnych finansowanych repartycyjnie oraz kapita-łowo na różne rodzaje ryzyka ilustruje tabela 1.

Inne zestawienie zagrożeń repartycyjnego oraz kapitałowego systemu zabezpie-czenia emerytalnego zaproponował M. Jurek (por. tabela 2).

Tabela 2. Model repartycyjny a kapitałowy zabezpieczenia emerytalnego

Zagrożenia • ryzyko demograficzne

• niski poziom aktywności zawo-dowej i wysokie bezrobocie • ryzyko moralne objawiające się

tendencją do zbyt wczesnej dezaktywacji zawodowej w celu pozyskania świadczenia,

• ryzyko polityczne związane z nieuzasadnioną redystrybucja środków w celu uzyskania po-parcia politycznego uprzywile-jowanych grup

• kryzys na rynku kapitałowym • niewłaściwa polityka

inwesty-cyjna

• wysoka inflacja

Źródło: opracowanie własne na podstawie [Jurek 2011, s. 7].

Jak widać z powyższych zestawień, każdy sposób finansowania systemów eme-rytalnych wiąże się z określonym ryzykiem. Niektóre czynniki ryzyka związane są z procesami zachodzącymi w długim okresie, np. demograficzne starzenie się po-pulacji. Inne mogą zrealizować się w relatywnie krótkim czasie, np. ryzyko inwe-stycyjne w okresie bessy na giełdzie czy też globalnego kryzysu finansowego, ta-kiego, jaki wystąpił w latach 2008-2009, powodując m.in. spadek wartości akty-wów funduszy emerytalnych.

Warto przypomnieć, że częściowe lub rzadziej całkowite zastępowanie syste-mów emerytalnych opartych na repartycji przez systemy finansowane kapitałowo miało swoje przyczyny demograficzne oraz ekonomiczne. Wraz ze wzrostem li-czebności populacji w wieku poprodukcyjnym w relacji do osób w wieku produk-cyjnym oraz wydłużaniem średniego okresu życia coraz trudniejsze staje się utrzymanie finansowania świadczeń na określonym poziomie. Jak słusznie zauwa-ża M.A. Oretstein, który zresztą jest zdecydowanym przeciwnikiem prywatyzacji emerytur, „Bez starzenia się społeczeństwa i trudności budżetowych, które

starze-nie się nakłada na systemy oparte na zabezpieczeniu społecznym, prywatyzacja emerytur byłaby mało prawdopodobna, a może wręcz nie do pomyślenia” [Oren-stein 2013, s. 39]. Wprowadzenie systemów wielofilarowych z segmentem kapita-łowym w krajach postsocjalistycznych było koncepcyjnie, organizacyjnie i finan-sowo wspierane przez międzynarodowe organizacje finansowe, zwłaszcza Bank Światowy, od lat 90. XX w., [World Bank 1994]. Wskazywano wówczas na pozy-tywne efekty prywatyzacji systemów emerytalnych w krajach ameryki Łacińskiej (np. wskazując na pozytywne efekty reform emerytalnych polegających na czę-ściowej lub całkowitej prywatyzacji systemów emerytalnych (m.in. reformy emery-talnej w Chile w 1981 r.). Globalny kryzys finansowy i gospodarczy z lat 2008-2009, w wyniku którego znacząco spadła aktywów funduszy emerytalnych (w większości państw starty te zostały później odrobione) spowodowała rewizję zbyt optymi-stycznych oczekiwań związanych z prywatyzacją systemów emerytalnych oraz wyostrzył świadomość ryzyka związanego z finansowaniem kapitałowym.

Podstawowym założeniem reformy emerytalnej z 1999 r. było ograniczenie ry-zyka publicznego systemu emerytalnego poprzez jego podział (dywersyfikację) między część finansowaną repartycyjnie oraz część finansowaną kapitałowo oraz stworzenie wielofilarowego systemu emerytalnego, zbilansowanego aktuarialnie, opartego na formule zdefiniowanej składki i dwóch indywidualnych kontach eme-rytalnych (w ZUS-ie, gdzie są rejestrowane zapisy księgowe uprawniające do przy-szłego świadczenia oraz w OFE, gdzie gromadzone są aktywa finansowe zakupio-ne za składki emerytalzakupio-ne przeliczazakupio-ne na jednostki uczestnictwa). Nowy system repartycyjno-kapitałowy w dłużej perspektywie czasu (po wygaśnięciu poprzed-niego systemu emerytalnego opartego w całości na finansowaniu repartycyjnym) miał zyskać zdolność samofinansowania. Zaleta systemu mieszanego, hybrydowe-go, jaki powstał w naszym kraju, polegać miała na tym, że „podczas gdy system re-partycyjny jest wrażliwy na danego rodzaju ryzyko, system kapitałowy jest na nie w dużym stopniu odporny, i odwrotnie” [Chybalski 2009, s. 14]. Proponowane wa-rianty kolejnej reformy emerytalnej negują to podstawowe założenie.