Podsumowanie

Dla Republiki Federalnej Niemiec zawarcie Układu normalizacyjnego z Warszawą miało o tyle znaczenie kluczowe, że miało służyć zakończeniu niemiecko-polskiego „konfliktu odrębnego” (Sonderkonflikt) w Europie. Bez uporządkowania tej sprawy nie dałoby się odblokować polityki wschodniej, a Republika Federalna popadałaby w rosnącą izolację polityczną na Zacho-dzie. Bonn dawało przy tym tyle, ile było to konieczne, i tak mało, jak się tylko dało. Osiągnięto z Polską modus vivendi gwarantujący ponadczasowe uznanie przez RFN granicy na Odrze i Nysie jako zachodniej granicy Pol-ski. Jednocześnie udało się prawnie pogodzić Układ z 7 grudnia 1970 r. 13 W. Brandt, BegegnungenundEinsichten.DieJahre1960–1975, Hamburg 1976, s. 538.

73

Dieter Bingen, Ostpolitik RFN i znaczenie Układu z 7 grudnia 1970 roku

z prawem do samostanowienia wszystkich Niemców oraz konstytucyjnym nakazem zjednoczenia.

Z drugiej strony zastrzeżenie uregulowania spornych spraw, przede wszyst-kim kwestii granicy, w przyszłym układzie pokojowym stało się w rezulta-cie zawarcia układów z Moskwą i Warszawą pojęrezulta-ciem o charakterze czysto techniczno-prawnym w skomplikowanej sieci zobowiązań i praw czterech mocarstw, z których Republika Federalna nie mogła zwolnić ani sojuszników zachodnich, ani Związku Radzieckiego. Materialnie rzecz biorąc, zarówno w układzie z Moskwą jak i tym z Warszawą zatwierdzono ostateczny charakter granicy niemiecko-polskiej, „nie biorąc w obydwu pod uwagę żadnego prowi-zorium do czasu zawarcia układu pokojowego, ani nie wymieniając możliwości takowego, uzgadniając natomiast wzajemną nieograniczoną i bezwarunkową rezygnację z roszczeń terytorialnych w przyszłości”15.

W stanowisku Bonn wobec niemieckiej granicy wschodniej zderzają się w fascynujący wprost sposób czynniki ciągłości (pozycje dogmatyczno-prawne) i zmian, a nawet zerwania (z tradycyjnym rewizjonizmem granicznym). Nie-ciągłość z tradycyjną niemiecką polityką wschodnią i polską z czasów przed przekazaniem władzy narodowym socjalistom, której ostatnim reprezentantem był minister spraw zagranicznych Gustav Stresemann, uwidoczniła się tutaj z całą oczywistością.

Wizyjny realizm połączony z moralną odpowiedzialnością, firmowany auto-rytetem kościołów, związków zawodowych, intelektualistów i innych grup społecznych, uprawomocniony został w Układzie Warszawskim z 7 grudnia 1970 r. i niezaplanowanym, wielkim symbolicznym gestem – uklęknięciem kanclerza Willy’ego Brandta przed Pomnikiem Bohaterów Getta.

Właśnie na przykładzie plebiscytowego charakteru polityki wobec Pol-ski, realizowanej przez socjalno-liberalna koalicję i kanclerza Brandta (por. wybory do Bundestagu z 1972 r.), można modelowo wykazać, że spo-śród wszystkich tematów polityki zagranicznej Republiki Bońskiej to relacje z Polską najprędzej nadawały się do wewnątrzpolitycznej instrumentalizacji i stylizacji. Historyczne stereotypy i uprzedzenia wobec Polski, polityczne inte-resy w konflikcie Wschód–Zachód, różne fundamenty legitymacyjne Republiki Federalnej i komunistycznej Polski, doświadczenia ucieczki i wypędzenia, utrata starych niemieckich prowincji na rzecz Polski – cały ten melanż uczuć, postaw i oczekiwań odróżniał w polityce zagranicznej Polskę od wszystkich partnerów, przyjaciół i przeciwników „starej Republiki Federalnej”.

15 L. Ruehl, DieOstverträge–EinBeitragzurKonfliktbewältigunginMitteleuropa, w: D. Blumenwitz i in. (Hrsg.), PartnerschaftmitdemOsten, München 1976, s. 107–153, tu s. 109.

74

To właśnie Willy Brandt, klęczący w Warszawie na kolanach, przygotował psychologiczny przełom, jaki dało się odczuć w wyborach do Bundestagu w  1972 r., wygranych przez laureata Pokojowej Nagrody Nobla. Przełom ten dawał potem silnie o sobie znać w skomplikowanej solidarności z „Soli-darnością” i w czasach zmian z lat 1989/91, kiedy to polska wolność i nie-miecka jedność przyczyniły się do rozwiązania „kwestii polskiej” i „kwestii niemieckiej” – przynajmniej na dłuższy czas. Postulowane przez Willy’ego Brandta 3 grudnia 1970 r. na posiedzeniu gabinetu rządowego „porozumienie z narodem polskim” – jako zasadniczy sens Układu Warszawskiego – urze-czywistniło się w europejskiej wiośnie ludów.

Zalecana literatura

Bahr E., Zu meiner Zeit, München 1996

Besson W., DieAußenpolitikderBundesrepublik.ErfahrungenundMaßstäbe, München 1970. Bingen D., Die Polenpolitik der Bonner Republik von Adenauer bis Kohl 1949–1991,

Baden-Baden 1998.

Bingen D., Polityka Republiki Bońskiej wobec Polski. Od Adenauera do Kohla 1949–1991, Kraków 1997.

Brandt W., BegegnungenundEinsichten.DieJahre1960–1975, Hamburg 1976. Brandt W., Erinnerungen, wyd. 4, Frankfurt/M., Berlin 1992.

Garton Ash, T., ImNamenEuropas.DeutschlandunddergeteilteKontinent, München, Wien 1993.

Jan Barcz

(ORCID: 0000-0002-2826-1945)

Rozdział 4

Interpretacja Układu

z 7 grudnia 1970 roku w Polsce

1. Uwagi wstępne

W drugiej połowie 2020 r. obchodzono trzydziestą rocznicę podpisania Traktatu „2 + 4” (12 września 1990 r.) oraz Traktatu Polska–RFN (zjed-noczone Niemcy) o potwierdzeniu granicy polsko-niemieckiej (14 listopada 1990  r.). Wspólnym ich mianownikiem były obchody trzydziestolecia zjed-noczenia Niemiec (3 października 1990 r.). Z punktu widzenia stosunków polsko-niemieckich trzydzieści lat temu zapadły zasadnicze decyzje, które umożliwiły realizację zaprogramowanej przez ówczesnego Ministra Spraw Zagranicznych, Krzysztofa Skubiszewskiego, „polsko-niemieckiej wspólnoty interesów”:

• granica polsko-niemiecka stała się uznaną w świetle prawa międzynaro-dowego granicą państwową,

• włączenie zjednoczonych Niemiec do ówczesnych Wspólnot Europejskich oraz do Sojuszu Północnoatlantyckiego, przy jednoczesnym wycofaniu wojsk radzieckich z terytorium byłego NRD, otworzyło Polsce drogę do członkostwa w Unii Europejskiej i w Sojuszu, na trwale określając miejsce Polski na mapie Europy,

• „duży” Traktat o dobrym sąsiedztwie stworzył podstawy do rozwoju polsko--niemieckich relacji bilateralnych we wszystkich zasadniczych dziedzinach1. 1 Akt historyczny. 30 lat Traktatu o potwierdzeniu granicy polsko-niemieckiej na Odrze i Nysie

76

Już wówczas siłą rzeczy stawiano pytanie o rolę i znaczenie Układu z 7 grudnia 1970 r. w doprowadzeniu do tych zasadniczych decyzji o histo-rycznym znaczeniu. Nie było w zasadzie wątpliwości w ocenie, że Układ z 7 grudnia 1970 r. stanowił w tej mierze „ważny etap przygotowawczy”, przy czym „przygotowanie” to odnosiło się do różnych sfer: miało swój wymiar prawny, miało również znaczenie polityczne, przede wszystkim jednak miało znaczenie dla zmiany w mentalności społecznej po obu stronach.

Obecnie, powracając do przypomnianego we Wstępie do niniejszej książki pytania Stanisława Stommy sprzed pięćdziesięciu lat, możemy ocenić znacze-nie Układu z 7 grudnia 1970 r. z perspektywy półwiecza, „operując dużym doświadczeniem” i ferując „sądy … wyważone i dojrzałe”2.