Treść Układu z 7 grudnia 1970 r. jest zwięzła. Jego postanowienia miesz-czą się na jednej stronie A-4 Dziennika Ustaw. Niemniej wówczas, 25 lat po zakończeniu II wojny światowej, budził on zarówno w Polsce jak i w RFN olbrzymie emocje polityczne i społeczne. Wzmagane one były głębokim kon-fliktem „statusowym” odnoszącym się do uzasadnienia i legalności przeka-zania Polsce „niemieckich obszarów wschodnich”, które w Polsce określano jako „Ziemie Odzyskane”.
Przesunięcie przez cztery mocarstwa koalicji antyhitlerowskiej Polski na Zachód (na mocy postanowień konferencji w Teheranie, Jałcie i Poczdamie – Umowa poczdamska) budziło wśród Polaków głębokie kontrowersje poli-tyczne, społeczne i ludzkie. Przekazanie Polsce „Ziem Odzyskanych”, jako rodzaju rekompensaty za utracone na rzecz ZSRR na Wschodzie terytoria, jeszcze długo po zakończeniu wojny traktowane było jako rozwiązanie pro-wizoryczne. Niemniej jednak przekazanie „niemieckich obszarów wschod-nich” Polsce w ostatecznym rozrachunku powszechnie oceniane było jako akt sprawiedliwy, będący następstwem rozpętanej przez III Rzeszę Niemiecką wojny, prowadzonej w sposób wyjątkowo zbrodniczy. Za akt ustanawiający polską granicę zachodnią na Odrze i Nysie Łużyckiej (akt konstytutywny w rozumieniu prawa międzynarodowego) uznawano Umowę poczdamską z 2 sierpnia 1945 r. W tej sprawie istniała w Polsce pełna zgoda między 2 Wypowiedź Stanisława Stommy podczas dyskusji nad ratyfikację Układu z 7 grudnia 1970 r. w Polsce. Ratyfikacja Układu między Polską Rzecząpospolitą Ludową a Republiką Federalną
77
Jan Barcz, Interpretacja Układu z 7 grudnia 1970 roku w Polsce
władzami komunistycznymi a kościołem katolickim oraz różnymi orienta-cjami politycznymi3.
Emocje społeczne występowały również w RFN, gdzie ludność wysiedlona z obszarów przekazanych Polsce (również z innych państw, zwłaszcza z Cze-chosłowacji) nie mogła pogodzić się z podjętymi przez mocarstwa zwycięskie decyzjami. Dodatkowo nałożył się na to podział Niemiec i powstanie dwóch państw niemieckich oraz głęboki podział ideologiczno-polityczny Europy prze-biegający wzdłuż granicy między-niemieckiej. W RFN te emocje społeczne znalazły wsparcie w „doktrynie państwowej”, stosownie do której cel odzy-skania jedności państwowej uzasadniany był argumentami odwołującymi się do ciągłości istnienia państwa niemieckiego w rozumieniu prawa międzyna-rodowego oraz – w tym kontekście – do granic Rzeszy Niemieckiej według stanu z 31 grudnia 1937 r. (w więc sprzed Anschußu Austrii): w takim ujęciu wszelkie decyzje podejmowane w stosunku do granic niemieckich rozumiane były jako jedynie elementy modus vivendi do czasu zjednoczenia Niemiec (dopiero takie Niemcy mogłyby zaakceptować ostateczny charakter ich granic, w tym granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej)4.
O ile NRD – nie bez politycznego nacisku ze strony ZSRR – uznała w Układzie Zgorzeleckim (podpisanym 6 lipca 1950 r.)5 granicę na Odrze i Nysie Łużyckiej jako „granicę państwową między Polską a Niemcami” (art. 1 Układu), to zawarcie stosownej umowy międzynarodowej z RFN było – z względu na wspomniane wyżej okoliczności – niezmiernie trudne. Dodać jeszcze można, że w tym czasie nie istniały stosunki dyplomatyczne między RFN a Polską, bowiem – stosownie do tzw. doktryny Hallsteina – RFN nie nawiązywało stosunków dyplomatycznych z państwami, które utrzymywały takie stosunki z NRD. Wyjątkiem był ZSRR, z którym RFN miała stosunki dyplomatyczne od 1958 r. Nie może więc dziwić, że negocjacje nad Układem z 7 grudnia 1970 r. były trudne6.
Treść Układu jest – jak wspomniano – zwięzła. Poza tytułem, obejmuje ona preambułę oraz pięć artykułów (numerowanych cyframi rzymskimi), przy czym artykuł V zawiera tzw. klauzule końcowe, w tym wymóg ratyfikacji. Układ podpisany został po stronie polskiej przez ówczesnego Premiera Józefa 3 Dowodzi tego na przykład przebieg wspomnianej wyżej dyskusji nad ratyfikacją Układu
z 7 grudnia 1970 r. Tamże.
4 Zob. rozdział 5 autorstwa Jerzego Kranza.
5 Dz.U. 1950, nr 14 poz. 106.
6 Zob. pamiętniki Józefa Winiewicza, który jako ówczesny wiceminister spraw zagranicznych, prowadził te negocjacje ze strony polskiej: J. Winiewicz, Co pamiętam z długiej drogi życia, Poznań 1985, s. 640 i nast.
78
Rozdział 4Cyrankiewicza i Ministra Spraw Zagranicznych Stefana Jędrychowskiego, a po stronie RFN przez ówczesnego Kanclerza Willy Brandta i Ministra Spraw Zagranicznych Waltera Scheela.
W preambule określono cel Układu, który nawiązywał do jego tytułu i koncentrował się na stworzeniu podstawy dla „pokojowego współżycia oraz rozwoju normalnych i dobrych stosunków między PRL a RFN (motyw trzeci preambuły) oraz wskazano na okoliczności, które warunkują osiągnię-cie tego celu:
• z jednej strony przypomniano, że „ponad 25 lat minęło od zakończenia drugiej wojny światowej, której pierwszą ofiarą padła Polska i która przy-niosła ciężkie cierpienia narodom Europy” (motyw pierwszy preambuły) oraz podkreślono, że podstawowym warunkiem pokoju jest nienaruszal-ność granic oraz respektowanie „integralności terytorialnej i suwerenności wszystkich państw w Europie w ich obecnych granicach”,
• z drugiej strony zwrócono się ku przyszłości: podkreślono, że „w obu krajach wyrosło nowe pokolenie, któremu należy zapewnić pokojową przy-szłość” (motyw drugi preambuły) oraz podkreślono wspólny cel, nakiero-wany na „umocnienie pokoju i bezpieczeństwa w Europie” (motyw czwarty preambuły).
Artykuł I Układu dotyczył sprawy zasadniczej – statusu polskiej granicy zachodniej. Stwierdzono w nim (w ust. 1), że „istniejąca linia graniczna (tu przytoczony został jej opis zawarty w Układzie poczdamskim) stanowi zachodnią granicę państwową Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej”. Następnie w ust. 2 potwierdzono nienaruszalność istniejących granic i poszanowanie integralności terytorialnej, a w ust. 3 oświadczono, że oba państwa nie mają wobec siebie „żadnych roszczeń terytorialnych”.
Artykuł II Układu odwoływał się do celów i zasad Karty NZ, jako przesła-nek określających wzajemne stosunki między PRL a RFN (ust. 1) i potwier-dzał zobowiązanie do pokojowego rozstrzygania sporów (ust. 2).
Artykuł III, przyjmując Układ jako podstawę, zapowiadał „dalsze kroki zmierzające do pełnej normalizacji i wszechstronnego rozwoju stosunków” między PRL a REN (ust. 1), zwłaszcza zaś w dziedzinach stosunków gospo-darczych, naukowych, naukowo-technicznych i kulturalnych oraz „innych” (ust. 2).
Stosownie do postanowień art. IV Układ nie dotyczył „wcześniej zawartych przez Strony lub ich dotyczących dwustronnych lub wielostronnych umów międzynarodowych”.
79
Jan Barcz, Interpretacja Układu z 7 grudnia 1970 roku w Polsce