4. Mnoniki fiskalne
4.1. Pojcie mnonika fiskalnego
Pojcie mnonika pochodzi z analizy kryzysu gospodarczego, który poja-wi si w Stanach Zjednoczonych w 1930 roku. Wówczas dwóch amerykaskich ekonomistów, A. Hansen i P. Samuelson, jako pierwsi przedstawili koncepcj
mnonika. Bazujc na rewolucyjnej ekonomicznej teorii J.M. Keynesa, wyko-rzystali to pojcie, eby wyjani , w jaki sposób wydatki rzdowe mog pomóc w zagodzeniu katastrofalnych skutków Wielkiego Kryzysu. Chodzio o to, e jeli rzd federalny zwikszy swoje wydatki i wzrost ten nie bdzie odpowiada
wzrostowi przychodów, to zagregowany popyt wzronie o wielokrotno pier-wotnego wzrostu wydatków rzdowych.Ci, którzy byli beneficjentami dodat-kowych wydatków rzdowych bd wydawa wicej, co z kolei przyczyni si
do wzrostu dochodów innych ludzi, i tak dalej przez kolejne rundy wydatków.
Si mnonika wyjanion przez A. Hansena i P. Samuelsona nazwano kraco-w skonnoci do konsumpcji89.
W kolejnych rundach wydatków mog pojawi si tzw. „wycieki”, które osabiaj efekt mnonikowy. Podstawow form „wycieku”, branego pod uwag
w tym czasie, byo oszczdzanie. Im wiksza cz dodatkowego dochodu bya zaoszczdzona, a nie wydana, tym sabszy by efekt mnonikowy. Z tego powo-du obywatele byli zachcani do odstpienia od tradycyjnych wartoci i wydawa-nia swoich dochodów, zamiast oszczdzawydawa-nia ich90.
Innym moliwym ródem „wycieku” byy wydatki na importowane to-wary i usugi, które nie zwikszay popytu wewntrznego, a tym samym zmniej-szay mnonik. Z uwagi na to, e gospodarka Stanów Zjednoczonych w 1930 roku bya praktycznie zamknita, wic handel zagraniczny stanowi tylko nie-wielk czci PKB, a wycieki wydatków na import byy na ogó ignorowane91.
Trzecim rodzajem „wycieku” byo opodatkowanie. Wysze dochody prowadziy do zwikszonych patnoci podatkowych, co w rezultacie osa-biao mnonik92.
Pojcie mnonika po raz pierwszy oficjalnie wprowadzi do teorii ekono-mii R.F. Kahn (1931), a nastpnie podj si tego J.M. Keynes (1936). Wersja podrcznika Keynes-Kahn, dotyczca mnonika, mówi, e jeeli wydatki rz-dowe (G) rosn o jedn jednostk, to zagregowany popyt wzrasta o wicej ni
jedn jednostk. Pocztkowa runda wydatków stymuluje dalsze tak, e w
rezul-
89 D. Snodgrass (2014), Agricultural transformation in sub-Saharan Africa and the role of the multiplier: A literature Review, Report No. 4, USAID LEO, s. 4.
90 Tame, s. 4.
91 Tame, s. 4.
92 Tame, s. 5.
tacie wpyw na wielko zagregowanej produkcji to mnonik pomnoony przez pierwotny wzrost wydatków. Dla pocztkowego wzrostu wydatków publicznych G i kracowej skonnoci do konsumpcji (c), zmian produkcji Y jest k po-mnoone przez G, gdzie k to mnonik fiskalny, wynoszcy:
k c
1
1 , przy
za-oeniu gospodarki zamknitej93. Warto mnonika fiskalnego jest skumulowa-nym wynikiem produkcji, utworzoskumulowa-nym przez róne rundy wydatków94.
Standardowa analiza mnonika dla gospodarki otwartej mówi, e jeeli )
1 mnonik, gdzie c to kra-cowa skonno do konsumpcji, m krakra-cowa skonno do importu, a t stawka podatku od dochodu. „Wycieki” importu (poza oszczdnociami i podatkami) przyczyniaj si do zmniejszenia mocy wydatków rzdowych w gospodarce otwartej95.
W teorii makroekonomicznej mnonik fiskalny odgrywa istotn rol.
Najprociej mówic, jest relacj zmiany wielkoci produkcji do zmiany
wielko-ci instrumentu polityki fiskalnej. Na przykad
t t
dZ
dY , gdzie Y to produkcja (lub jaka inna zmienna aktywnoci), a Z instrument fiskalny, czyli wydatki rzdowe od towarów i usug, transfery rzdowe, podatki lub stawki podatkowe96.
Naley wyróni dwa mnoniki: mnonik wpywu, który przedstawiono powyej oraz mnonik skumulowany 97:
¦
Okrelenie mnonik fiskalny uywane jest w literaturze w róny sposób.
Ogólnie rzecz biorc, opisuje on wpywy zmian charakteru instrumentów fiskal-nych na realny PKB. Typowo, jest zdefiniowany jako stosunek zmiany rzeczy-wistego PKB do zmiany w równowadze fiskalnej98.
93 ଵ
ଵି jest to zsumowanie serii ܿ ܿଶ ܿଷ ڮ λ, czyli dodawanie kolejnych rund.
94 S. Bose, N.R. Bhanumurthy (2013), Fiscal Multipliers for India,
http://www.nipfp.org.in/media/medialibrary/2013/09/WP_2013_125.pdf (11.12.2015).
95 Tame.
96 M. Chinn (2013), Fiscal multipliers,
http://www.ssc.wisc.edu/~mchinn/Fiscal%20Multipliers.pdf (11.12.2015).
97 Tame.
98 G. Coenen, C. Erceg, C. Freedman, D. Furceri, M. Kumhof, R. Lalonde, D. Laxton, J. Lin-dé, A. Mourougane, D. Muir, S. Mursula, C. de Resende, J. Toberts, W. Roeger, S. Snudden, M. Trabandt, J. in‘t Veld (2010), Effects of Fiscal Stimulus in Structural Models, IMF Work-ing Paper, WP/10/73, s. 10.
Mnoniki fiskalne mierz krótkoterminowe wpywy dyskrecjonalnej poli-tyki fiskalnej na produkcj. Zazwyczaj s definiowane jako stosunek zmiany produkcji do egzogennej zmiany deficytu budetowego w odniesieniu do odpo-wiednich wartoci bazowych99.
Mnoniki fiskalne mona mierzy na kilka sposobów. Generalnie s
one okrelane jako stosunek zmiany wielkoci produkcji ( Y) do dyskrecjo-nalnej zmiany poziomu wydatków rzdowych lub wpywów podatkowych ( G lub T)100.
Koncentrujc si na wydatkach, mona wyróni dwa powszechnie stosowa-ne mnoniki, tj.101:
x mnonik w perspektywie okresu i = )
gdzie t moe by kwartaem lub rokiem, w zalenoci od czstotliwoci danych, które s wykorzystywane w badaniu.
Mnonik „ogólny” opisuje reakcj produkcji na nieokrelony szok fiskal-ny, podczas gdy mnonik „wpywów” („wydatków”) jest stosunkiem produkcji do dyskrecjonalnej zmiany dochodów (wydatków)102.
W sytuacji, gdy inwestycje s okrelone przez wzrost samego dochodu, mamy do czynienia z mnonikiem nazwanym przez O. Langego (1943) jako
„zoony mnonik” i okrelonym przez J. Hicksa (1950) jako „super mnonik”.
Koncepcyjnie jest rónica midzy mnonikiem i super mnonikiem, który pod-sumowuje efekt zwikszonych wydatków na inwestycje poprzez akcelerator.
Jednak, kiedy mówimy o empirycznej ocenie zagregowanego wpywu zmian w zmiennych fiskalnych na zagregowanym poziomie dziaalnoci, zazwyczaj rozwaamy poczenie koncepcji super mnonika z mnonikiem fiskalnym103.
Interpretacja mnonika fiskalnego jest skomplikowana przez fakt, e nie jest to parametr strukturalny. Przeciwnie, w najbardziej odpowiednich kontekstach, mnonik jest funkcj parametrów strukturalnych i parametrów reakcji polityki104.
99 N. Batini, L. Eyraud, A. Weber (2014), A Simple Method to Compute Fiscal Multipliers, IMF Working Paper, WP/14/93, s. 4.
100 A. Spilimbergo, S. Symansky, M. Schindler (2009), Fiscal Multipliers, IMF Staff Position Note, SPN/09/11, s. 2.
101 N. Batini i in. (2014), jw., s. 4.
102 Tame, s. 4.
103 S. Bose, N. R. Bhanumurthy (2013), jw.
104 M. Chinn (2013), jw.
Dokadne oszacowanie i prawidowe wykorzystywanie mnoników od-grywa kluczow rol w zapewnieniu dokadnoci prognoz makroekonomicz-nych. Dziaania podatkowe na du skal i wzrost PKB mog by napdzane gównie przez polityk fiskaln. Zatem istotne jest, aby dokadnie mierzy zwizki pomidzy tymi dwiema zmiennymi. Dziki temu efekty dziaa poli-tycznych mona bdzie zaplanowa i prognozowa 105.
Mnoniki s wanymi elementami oceny polityki fiskalnej i naley je bra pod uwag w doradztwie politycznym oraz planowaniu. Niedocenianie mnoni-ków moe prowadzi kraje do nieosigalnych celów fiskalnych oraz do zych oblicze kwoty dostosowania, niezbdnej do ograniczenia wska nika zadue-nia106. Moe to wpyn na wiarygodno programów konsolidacji fiskalnej107.
Mimo spodziewanych korzyci, mnoniki nie s powszechnie uywane przez ekonomistów w pracy operacyjnej. Gównym powodem tego jest to, e ich oszacowanie jest skomplikowane. W szczególnoci, trudno jest wyizolowa bezporedni wpyw rodków fiskalnych na PKB, z powodu dwukierunkowych relacji midzy tymi zmiennymi. Wydatki i podatki zazwyczaj automatycznie reaguj na cykl koniunkturalny za porednictwem tak zwanych „automatycz-nych stabilizatorów”. Reaguj one równie na cykl w sposób uznaniowy – na przykad antycykliczna polityka moe podnie stawki podatków i ograniczy wydatki, gdy luka popytowa wzrasta. Naukowcy staraj si rozwiza ten pro-blem bdnego koa poprzez skupienie si na podgrupie szoków fiskalnych108. Jednake, nie ma powszechnie przyjtej metodologii rozpoznawania takich szo-ków, czy wyodrbniania egzogennych komponentów z zaobserwowanych wyni-ków fiskalnych. W rezultacie, nie ma porozumienia w literaturze co do rozmiaru mnoników109.
Ponadto, dostpno danych ogranicza zakres oceny mnoników. Me-tody ekonometryczne i oparte na modelu s wymagajce pod wzgldem wymogów dotyczcych danych. Na przykad, oszacowanie strukturalnych modeli wektorowej autoregresji (SVAR) wymaga danych o wysokiej czsto-tliwoci i wystarczajco dugich szeregów czasowych danych makroekono-micznych. Dugie szeregi danych kwartalnych nie istniej w wielu
gospo-
105 N. Batini i in. (2014), jw., s. 4.
106 L. Eyraud, A. Weber (2012), Debt Reduction during Fiscal Consolidations: The role of Fiscal Multipliers, unpublished paper presented at the IMF surveillance meeting seminar of April 10.
107 N. Batini i in. (2014), jw., s. 5.
108 W literaturze okrelenie „szok egzogenny” odnosi si do zmiany wydatków lub wpywów, które nie s wywoywane przez otoczenie makroekonomiczne.
109 N. Batini i in. (2014), jw., s. 5.
darkach rozwinitych, a take w wikszoci gospodarek rynków wschodz-cych i krajów o niskim dochodzie110.
Istotnym warunkiem dla wystpienia mnonika, dziki któremu zwiksza-j si dochody realne i zatrudnienie, jest obecno niewykorzystanych zasobów, które mog by zmobilizowane stosunkowo atwo i tanio, w odpowiedzi na wzrost popytu. Jeli ten warunek nie jest speniony, to wynikiem wydatków budetowych moe by inflacja i/lub, w gospodarce otwartej, szybko rosn-cy import prowadzrosn-cy do defirosn-cytu handlowego. Zatem wydatki budetowe w czasach wysokiego bezrobocia mog stymulowa realny PKB, a wydatki budetowe w czasach stosunkowo niskiego bezrobocia mog powodowa inflacj i deficyty handlowe111.
Najprostszym sposobem zrozumienia mnoników jest rozwaenie modelu zagregowanego popytu i poday w neoklasycznej syntezie, czyli merytorycznie rozwaenie struktury z krótkofalowymi atrybutami typu Keynesa i dugofalo-wymi klasycznymi waciwociami. Podczas gdy struktura nie jest szczególnie rygorystyczna, okazuje si, e wiele podstawowych spostrzee, zebranych w innych podejciach, mona zrozumie w tym kontekcie112.
M. Chinn na pocztku oddziela zagregowany popyt od zagregowanej po-day i wyjania, e popyt zaley od polityki fiskalnej i polityki monetarnej, a na dusz met krzywa zagregowanej poday jest okrelana przez poziom techno-logii, si robocz i kapita akcyjny. W krótkim okresie, wyszy poziom cen jest zwizany z wiksz aktywnoci gospodarcz113.
Z biegiem czasu poziom cen dostosowuje si w kierunku oczekiwanego poziomu cen, a wszelkie odchylenia produkcji od penego zatrudnienia w kocu si zacieraj. Dlatego te, w duszej perspektywie, klasyczny model utrzymuje,
e kada polityka fiskalna ma zerowy wpyw. Struktura ta jest czasami nazywa-na neoklasyczn syntez114.
Im bardziej czuy poziom cen na wielko luki popytowej, tym mniejsza zmiana dochodu dla kadego danego wzrostu wydatków rzdowych. W skraj-nym przypadku, gdzie nie ma reakcji pac i cen na sztywno na rynkach pracy i produktów, mnonik jest stosunkowo duy. W modelu Keynesa mnonik jest dodatni funkcj kracowej skonnoci do konsumpcji. Z punktu widzenia ra-chunkowoci dochodu narodowego, rónica musi wystpowa pomidzy
wydat-
110 Tame, s. 5.
111 D. Snodgrass (2014), jw., s. 5.
112 M. Chinn (2013), jw.
113 Tame.
114 Tame.
kami na towary i usugi a wydatkami transferowymi. Te pierwsze bd miay wikszy wpyw na produkcj ni te ostatnie115.
W drugim skrajnym przypadku, gdzie pace i ceny s nieskoczenie wra-liwe na luk popytow, krzywe krótkookresowej i dugookresowej zagregowa-nej poday s takie same. Wtedy mnonik fiskalny wynosi zero. Naley pami-ta , e perspektywa poday moe by interpretowana w ramach neoklasycznej syntezy. Dugookresowa zagregowana poda zaley od zasobu kapitau oraz za-trudnionej siy roboczej, a take poziomu technologii. Jeli redukcje kracowej stopy podatkowej zwikszaj zatrudnienie i/lub inwestycje, to mnonik dla zmian stawek podatkowych moe by dodatni, nawet w przypadku braku efek-tów popytowych116.
Ponadto, mnonik zaley równie krytycznie od prowadzenia polityki pieninej. Gdy polityka kontroluje poda pienidza, mnonik zaley od docho-dów i od wraliwoci popytu na pienidz. W bardziej ogólnym przypadku, gdzie nie jest funkcj reakcji polityki pieninej, mnonik bdzie zalea od parame-trów funkcji reakcji. Na przykad, jeli bank centralny jest cakowicie akomoda-cyjny (tj. utrzymuje sta stop procentow), mnonik jest wikszy ni jeli nie jest akomodacyjny117.
Nastpnym sposobem zrozumienia mnoników jest rozwaenie podejcia stosowanego w ramach teorii realnego cyklu koniunkturalnego (ang. Real Busi-ness Cycle – RBC), które mog by traktowane jako stochastyczne wersje kla-sycznych modeli. Jedn z podstawowych cech tego typu modeli jest inkorpora-cja mikropodstaw. Podatki niezakócajce konkurencji nie maj wpywu na
bie-c warto dochodu. Std te ulgi podatkowe nie maj wpywu na konsump-cj, a tym samym na dochód. Ten wynik ulg podatkowych jest czsto charakte-ryzowany jako równowano ricardiaska118.
Konsekwencje wydatków rzdowych s trudniejsze do analizy. W szcze-gólnoci, jeli wydatki rzdowe s finansowane przez wysze podatki niezakó-cajce konkurencji, nastpujce po spadku dochodów podatkowych. W takiej sytuacji wzrasta nakad pracy i ronie produkcja, mierzona jako suma konsump-cji prywatnej i publicznej119.
Cho stereotyp podejcia RBC mówi o niskich poziomach mnoników, to niewielkie zmiany w zaoeniach mog dostarczy wysokich poziomów. Przy-kadem moe by zaoenie, e kapita rzdu i kapita prywatny oraz praca
uzu-
115 Tame.
116 Tame.
117 Tame.
118 R.J. Barro (1974), Are Governments Bonds Net Wealth?, „Journal of Political Economy”, 82(6).
119 M. Chinn (2013), jw.
peniaj si120. Naley jednak zauway , e mnoniki w tym przypadku nie wy-nikaj ze znanych efektów popytowych, ale raczej z efektów podaowych121.
Kolejnym sposobem zrozumienia mnoników jest rozwaenie nowych modeli keynesowskich, które stanowi rezultat poczenia podstawowych mode-li mikroekonomicznych dotyczcych wczenia optymamode-lizacji czasowej z ela-stycznoci nominaln i realn typu Keynesa. Podstaw tych modeli s modele realnego cyklu koniunkturalnego. Odchylenia od RBC wystpuj zazwyczaj w postaci elastycznoci, zarówno nominalnej, jak i realnej. Elastycznoci nomi-nalne z reguy wprowadzane s na zasadzie sztywnych cen, które dostosowywa-ne s w losowych momentach (zazwyczaj nazywadostosowywa-ne wycen Calvo). Natomiast elastycznoci realne czsto obejmuj koszty dostosowawcze i odchylenia od penej midzyokresowej optymalizacji122.
Poniewa modele zbudowane s wokó zasadniczo neoklasycznych struk-tur, polityka nie ma duego dugookresowego wpywu na gospodark. Jednak w krótkim okresie, polityka pienina i fiskalna maj wpyw na produkcj. Ska-la oddziaywania zaley od rónych parametrów modelu, a take – tak jak w modelu Keynesa – charakteru funkcji reakcji polityki pieninej123.
Podsumowujc przedstawione powyej trzy sposoby rozumienia mnoni-ków, mona stwierdzi , e róne rodzaje modeli dostarczaj mnoniki fiskalne niemal kadej wielkoci. Co wicej, nawet modele danej klasy mog dostarczy bardzo róne wartoci mnonika, w zalenoci od podstawowych wartoci pa-rametrów i zaoe dotyczcych funkcji reakcji polityki pieninej. W rezultacie w empirii mona podejmowa problem wielkoci mnoników124.
Problem mnoników fiskalnych mia wiksze znaczenie w obliczu glo-balnego kryzysu finansowego w 2008 roku, w którym polityka pienina i nie-dyskrecjonalna polityka fiskalna okazay si niewystarczajce, aby powstrzyma gwatowny spadek dochodów i zatrudnienia. Powstao znaczne zamieszanie do-tyczce rodzaju i wielkoci mnoników fiskalnych. Wiele nieporozumie pozo-stao dotd niewyjanionych125.
120 M. Baxter, R.G. King (1993), Fiscal policy in general equilibrium, „American Economic Review”, 83(3).
121 M. Chinn (2013), jw.
122 J. Gali, J.D. López-Salido, J. Vallés (2007), Understanding the effects of government spending on consumption, „Journal of the European Economic Association”, 5(1).
123 M. Chinn (2013), jw.
124 Tame.
125 Tame.
4.2. Modele i metody wykorzystywane w badaniach nad mnonikami