W opisie i analizie kreowania narracji o walorach Małopolski nie może zabrak
nąć kwestii polityki kulturalnej województwa. Działania aparatu władzy w dzie
dzinie kultury pozornie mogą nie wydawać się zagadnieniem największej wagi, ale w istocie są dla niego priorytetowe. Waga tej sfery wiąże się z przekonaniem, że kultura stanowi przestrzeń walki o znaczenie. Polityka kulturalna (cultu- ralpolicy) obejmuje procedury, strategie i taktyki związane z regulacją i nadzo
rowaniem procesu wytwarzania i rozpowszechniania przedmiotów i praktyk kulturowych. Osoby zajmujące się polityką kulturalną angażują się w działa
nia instytucji, organizacji i ciał zarządzających, które są dysponentami władzy kulturowej200.
Tony Bennet postuluje, aby rozważania nad polityką kulturową skupiały się na procesach kształtowania polityki kulturalnej i wdrażania jej w życie w insty
tucjach zajmujących się wytwarzaniem i kontrolą formy i treści wytworów kul
tury. Innymi słowy, analizując politykę kulturalną, nie można pominąć kwestii wymiaru instytucjonalnego władzy kulturowej201. Polityka kulturalna dotyczy bowiem przede wszystkim funkcjonowania instytucji publicznych, ale także prywatnych, które w sposób niekwestionowany mają wpływ na kształt danej kultury. Do instytucji tych należą muzea, departamenty zajmujące się edukacją, sztuką, kulturą, mediami, sportem itd., instytucje szkolnictwa wyższego, teatry, stacje telewizyjne (publiczne i komercyjne), agencje reklamowe, wydawnictwa i wytwórnie płytowe.
Jak kształtowana jest polityka kulturalna na obszarze Małopolski? Na po
ziomie wojewódzkim w dużej mierze jest ona kształtowana dwukierunkowo:
poprzez działania instytucji publicznych oraz poprzez inicjatywy „oddolne”.
Istotne jest, że działania w zakresie rozwoju kulturalnego są odpowiedzią na oczekiwania obywateli, ale również - poprzez promocję lokalności - buduje się
CZĘŚĆ II 107
Elżbieta Wiącek, Tomasz Marcin Wrona
wizerunek regionu otwartego, ciekawego, który ma przyciągnąć jak największą liczbę odwiedzających. Nie ulega również wątpliwości, że duży wpływ na po
litykę kulturalną w obrębie Małopolski ma specyfika regionu, jego dziedzictwo i uwarunkowania społeczno-ekonomiczne.
Warto wspomnieć, że działania w zakresie polityki kulturalnej od 2012 roku są prowadzone przez Samorząd Województwa Małopolskiego w ramach pro
gramu strategicznego Dziedzictwo i przemysły czasu wolnego. Sposób sfor
mułowania tej kategorii wyraża też podejście do kultury, która została potrak
towana jako forma spędzania wolnego czasu. Raport dotyczący powyższego programu w głównej mierze wskazuje na formy działań w zakresie rozwoju kultury i ochrony dziedzictwa kulturowego Małopolski, ale analizując go, moż
na też określić prowadzoną ekonomię polityki kulturalnej. We wstępie raportu zostały przedstawione najważniejsze elementy realizowanej polityki kultural
nej. Warto się im przyjrzeć. W 2012 roku zakończono dwie priorytetowe inwe
stycje202: do użytku został oddany Małopolski Ogród Sztuki przy ulicy Rajskiej w Krakowie oraz zrewitalizowany i przebudowany został Teatr im. Stanisława Ignacego Witkiewicza w Zakopanem. Ponadto udzielono 140 dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie oraz prace budowlane zabytków wpisanych do rejestru. Przyznano również sześć nagród związanych z działalnością kul
turalną. Na pierwszy plan wybija się jednak realizowany od 2004 roku otwarty konkurs ofert pod nazwą „Mecenat Małopolski”203. W opisie konkursu moż
na przeczytać, że jego celem jest kreowanie oferty kulturalnej, realizacja nie
powtarzalnych, unikatowych w skali regionu projektów kulturalnych, a także wzmacnianie kompetencji kulturowych mieszkańców poprzez propagowanie świadomego uczestnictwa w szeroko pojętej kulturze204. W roku 2012 w ra
mach konkursu udzielono wsparcia finansowego 204 projektom z 639 zło
żonych ofert na łączną kwotę ponad 3 min zł. Warte zaznaczenia jest to, że prawie 30% projektów, które uzyskały dofinansowanie z konkursu, to projekty muzyczne (festiwale muzyczne, koncerty, zakup instrumentów i strojów dla zespołów muzyczno-tanecznych itp.).
202 Łączna kwota inwestycji to 74 min zł, z czego 15,5 min zł to wkład z budżetu wojewódz
twa, pozostałe środki pochodzą z funduszów Unii Europejskiej.
203 Pełna nazwa: Otwarty konkurs ofert na realizację zadań publicznych Województwa Ma
łopolskiego w dziedzinie kultury „Mecenat Małopolski”.
204 Na podstawie raportu Mecenat Małopolski - rozstrzygnięcie konkursu, [on-line] http://www.
malopolskie.pl/Kultura/Mecenat/ (1.07.2013).
Polityka kulturalna to nie tylko finansowanie projektów wpisujących się w pewne ramy i zgodnych z przyjętym dyskursem. Składają się na nią rów
nież działania edukacyjne. Bardzo ciekawą, a jak piszą autorzy raportu „inno
wacyjną w skali kraju” inicjatywą władz województwa jest „Bon Kultury”. Jej głównym założeniem jest rozszerzenie oferty edukacyjnej, a przez to również rozwój kompetencji kulturowych. Należy podkreślić, że projekty edukacyjne oraz artystyczne, a także ułatwienie dostępu do instytucji kulturalnych (po
108 cząść ii
Korale, góry i obwarzanki - Małopolska o sobie samej
przez dystrybucję kart „Bon Kultury”) skierowane było nie tylko do uczniów szkół małopolskich, ale także do słuchaczy Uniwersytetów Trzeciego Wieku205.
Widoczny jest zatem wieloaspektowy charakter prowadzonej przez Wojewódz
two Małopolskie polityki kulturalnej. Potwierdza się również to, że polityka ta musi być (i jest) kreowana nie tylko poprzez ciekawą ofertę kulturalną i kultu
rową (kierowaną głównie do odbiorców spoza regionu), ale również poprzez ofertę edukacyjną skierowaną do odbiorców przede wszystkim z Małopolski.
205 W 2012 roku - czyli w roku inauguracji inicjatywy - zrealizowano 1017 zajęć, w których wzięło udział 21 246 osób (głównie uczniowie). Środki z budżetu na refundację kosz
tów projektu wyniosły 500 tys. zł.
2116 Pozostała dwójka liderów to województwo wielkopolskie (2,92 min zł) oraz wojewódz
two śląskie (2,4 min zł).
2117 Małopolskie - 22,05 min zł, śląskie - 19,45 min zł, wielkopolskie - 16,73 min zl.
Pisząc o ekonomii polityki kulturalnej, warto też zwrócić uwagę na fakt, że Małopolska, w porównaniu z innymi województwami, jest liderem w udzielaniu dotacji na działalność kulturalną i artystyczną. W sa
mym 2012 roku wyprzedziła dość znacznie inne województwa2“. Również na przestrzeni ostatnich pięciu lat (2007-2012) wysokość dotacji w tym obszarze sprawia, że Małopolska bez wątpienia przoduje w realizacji działań kultural
no-artystycznych207. Tak prowadzona polityka kulturalna staje się więc atutem w rękach władz województwa, co znajduje odzwierciedlenie w prowadzonej strategii promocyjnej, w której dominują narracje związane z bogactwem kul
turalnym i dziedzictwem artystycznym regionu.
Powyżej, na podstawie raportu, przedstawione zostały działania odgórne, będące oficjalną formą polityki kulturalnej regionu. Warto natomiast zwrócić również uwagę na działania „oddolne”. Jako przykład wybraliśmy działal
ność fundacji „Bulwary Sztuki”. Fundacja, założona w 2011 przez Mariana Gołogórskiego, Jakuba Grzegorzka oraz Tomasza Guzika, zajmuje się przede wszystkim promocją młodej sztuki, organizując wystawy w klubokawiarni Mostowa Art Cafe. Pierwszym zadaniem Fundacji miało być stworzenie gale
rii sztuki na Bulwarach Wiślanych, usytuowanej tuż przy obecnej Kładce Ber- natka. Problemy związane z formalnościami i przystosowaniem pomieszczeń położonych pod ulicą Podgórską sprawiły, że założyciele fundacji otworzyli kawiarnię przy ulicy Mostowej, kawiarnia ta stała się także przestrzenią wysta
wową. Fundacja zorganizowała 15 indywidualnych wystaw - głównie malar
skich, co wynika z możliwości przestrzennych. Mostowa Art Cafe to przykład jednej z wielu kawiarni krakowskiego Kazimierza, która wzbogaca swoją ofertę konsumpcyjną o artystyczną. Jednak wybraliśmy ten przykład z innych powo
dów. Powstanie w 2011 roku kawiarni przy ulicy Mostowej i założenie funda
cji związane z otworzeniem galerii sztuki na Bulwarach Wiślanych wpisywa
ły się wówczas w równolegle prowadzone oficjalne działania władz Krakowa zmierzające ku rewitalizacji okolic placu Wolnica. Ani „Bulwary Sztuki”, ani
CZĘŚĆ II 109
Elżbieta Wiącek, Tomasz Marcin Wrona
Mostowa Art Cafe nie korzystały jednak z publicznych środków finansowych, będąc od początku do końca inicjatywą prywatną. Należy również podkreślić, że działalność obu podmiotów została zainicjowana przed otwarciem Kładki Bernatka. Dopiero później kładka, która połączyła Kazimierz i Stare Podgórze, sprawiła, że ulica Mostowa stała się częścią szlaku turystycznego. Stąd moż
na wyciągnąć wniosek, że początkowe działania Fundacji były skierowane do mieszkańców „mniej popularnej” części Kazimierza. Mamy więc do czynienia z oczywistym przykładem prywatnej inicjatywy, zmierzającej do rewitalizacji obszaru, na którego uatrakcyjnienie władze miasta nie mają pomysłu.
W obrębie działań instytucji publicznych dominującą narracją wydaje się promocja poprzez wydarzenia kulturalne. Tutaj na pierwszy plan wychodzi projekt „Kulturalna Małopolska”. Jak wskazują autorzy raportu Kultura i dzie
dzictwo kulturowe:
Celem projektu pn. „Kulturalna Małopolska” jest comiesięczna promocja wy
branych przedsięwzięć kulturalnych z obszaru Województwa Małopolskiego.
Imprezy promowane na plakatach to w zdecydowanej większości imprezy cy
kliczne, które już są markowymi produktami kulturalnymi Małopolski, bądź mają duży potencjał, by się nimi stać. Intrygująca, nietuzinkowa grafika plakatu sprawia, że ma on wyjątkową siłę przyciągania. Jego skuteczność polega też na szerokiej dostępności: kilkaset sztuk plakatu (w formacie BI) rozklejanych jest co miesiąc w Krakowie i rozprowadzanych w całym regionie. Plakat wspiera organizatorów imprez, wzbogacając ich narzędzia promocyjne2"1*.
Projekt jest prowadzony od 2007 roku, a autorką wszystkich plakatów jest Ewa Natkaniec*209. Artystka stworzyła długofalową formę kalendarza plakato
wego. Obecnie kolekcja plakatów z ramach cyklu „Kulturalna Małopolska”
liczy już 78 projektów. Każdorazowo motywem przewodnim staje się jedno z najważniejszych wydarzeń kulturalnych danego miesiąca210. Plakaty Natka
niec nie komunikują jednak wprost, o które wydarzenie chodzi. Często łączą kilka sfer życia kulturalnego. Przykładem takiego połączenia jest plakat z wrze
śnia 2010 roku pt. „Przenikania”. Widać na nim kuchenny blender, którego trzonem jest lekko rozwinięta klisza fotograficzna. Dlaczego autorka wybrała taki właśnie przedmiot, który nie budzi oczywistych skojarzeń ze sferą kultury?
Klucz interpretacyjny daje nam widniejący poniżej spis wydarzeń kulturalnych
20H Kultura i dziedzictwo kulturowe. Najważniejsze działania Samorządu Województwa Ma
łopolskiego. Raport za rok 2011, oprać. Departament Edukacji, Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Wydział Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego, s. 63, http://www.malopolskie.pl/Pliki/2012/Kultura_i_
Dziedzictwo_Kulturowe_raport_2011 .pdf (20.03.2013).
209 Więcej o artystce zob. przyp. 143.
210 W związku z obszerną liczbą projektów autorzy dokonują ogólnej charakterystyki cy
klu „Kulturalna Małopolska”, przywołując najatrakcyjniejsze projekty, zwłaszcza z lat 2011-2012.
110 CZĘŚĆ II
Korale, góry i obwarzanki - Małopolska o sobie samej
organizowanych i promowanych wspólnie przez władze województwa. Ofer
tę kalendarza kulturalnego Małopolski cechuje szeroka rozpiętość i różnorod
ność - począwszy od festiwalu fotografii, przez Krakowską Jesień Jazzową, po Międzynarodowy Turniej Rycerski. Ikonicznym wyrazem tej „mieszanki” wy
darzeń jest blender - urządzenie służące do mieszania składników. Warstwę wi
zualną i werbalną plakatu łącznie z mottem „Przenikania” łączy więc wspólny aspekt semantyczny. Te wspólne znaczenia to ogólnie pojęte łączenie i miesza
nie różnych elementów. Motto projektu zestawione z wyszczególnionymi da
tami wydarzeń kulturalnych może być odczytane jako „wzajemne przenikanie”
czy „zmiksowanie w pełną całość”, gdyż wydarzenia te - głównie muzyczne - nawzajem się uzupełniają (jazz, muzyka symfoniczna, elektroniczna).
Kolejnym przykładem fuzji sfery kulinarnej i muzycznej jest plakat „Zmik
sowane” - z czerwca 2012 roku. Widzimy na nim gramofon, jakiego współ
cześnie w klubach muzycznych używają DJ’e do miksowania muzyki. Jednak zamiast płyty winylowej pod igłą znajduje się kuchenny biały talerz. Motto
„Zmiksowane” odnosi się tu w sposób oczywisty do muzyki, ale również do sposobu przygotowania potraw. Dwuznaczność semantyczna słowa „zmikso
wane” stanowi integralną częścią plakatu i podejmując grę słowną z odbiorcą, wpływa na odczytanie warstwy ikonicznej komunikatu. Dzięki interakcjom płaszczyzny wizualnej i werbalnej artystce udaje się połączyć dwa pozornie od
ległe światy: sferę kulinarną i świat muzyki. Na poziomie komunikacyjnym plakaty autorstwa Natkaniec łączą kilka sfer życia kulturalnego.
Konstrukcja plakatów całego cyklu jest prosta, prosta jest również ich re
alizacja na poziomie konceptualnym. Artystka komponuje na płaszczyźnie wybrane fizyczne obiekty, a następnie je fotografuje. Zdjęcia te poddawane są obróbce w procesie postprodukcyjnym i łączone z warstwą tekstową. Ewa Natkaniec przyznaję, że charakterystyczne dla jej realizacji spojrzenie na świat i kulturę z przymrużeniem oka rodziło się z projektu na projekt. Nie chciała jednak zachowywać nadmiaru powagi, przekonana, że lżejszy ton pozwala na swobodniejsze łączenie imprez o bardzo różnorodnym charakterze. Wachlarz inspiracji artystki jest szeroki: poprzez elementy folklorystyczne, przedmio
ty codziennego użytku, symbolikę charakterystyczną dla Małopolski i całego dziedzictwa kulturalnego regionu czy w końcu odwołania do Tadeusza Kanto
ra. Takie balansowanie na granicy różnorodnych konwencji twórczych sprawia, że całość jest bardzo spójna, nowoczesna i zapada w pamięć odbiorcy.
CZĘŚĆ II 111
Elżbieta Wiącek, Tomasz Marcin Wrona