W obrębie kodów dominujących, przy udziale których kreśli się znaczeniową mapę Małopolski, sytuuje się również działalność samorządowej instytucji kul
tury Województwa Małopolskiego o nazwie „Szlaki Małopolski”. Instytucja po
wstała w efekcie modernizacji Małopolskiego Ośrodka Kultury i od 2002 roku funkcjonuje pod nową, obecną nazwą, której charakter wyznacza cele, jakie przed sobą stawia. Jej aktywność bazuje przede wszystkim na kodach hege- monicznych, gdyż odbywa się przy udziale zinstytucjonalizowanych struktur nadawczych wraz z ich praktyką i organizacją oraz właściwą im infrastruktu
rą techniczną237. Nie oznacza to jednak wszakże, by na „Szlaki Małopolski”
składały się wyłącznie powszechnie uczęszczane trasy, takie jak autostrady czy drogi główne. Ich sieć tworzą także liczne boczne „polne drogi” i nieprzetarte ścieżki.
Celem „Szlaków Małopolski” jest tworzenie wspólnoty małopolskich insty
tucji kultury działających razem i wspierających się wzajemnie. Środkiem do osiągnięcia tego celu jest natomiast budowanie długofalowych programów roz
woju. Deklarowane intencje i strategie manifestują się przede wszystkim przez tworzenie szlaków. Szlaki proponują chętnym do eksploracji Małopolski atrak
cyjne trasy, których linie wyznaczająjednocześnie ważne semiotycznie miejsca.
Proponowane przez powyższą instytucję szlaki różnią się nie tylko długością czy liczbą obiektów, ale również swoim zasięgiem. Większość z nich rozcią
ga się w obrębie granic obecnego województwa (Małopolska Romańska, Ma
łopolska Wieś dla Dzieci, Młodopolska Małopolska). Inne szlaki ograniczają się do obszaru konkretnych małopolskich miast (np. Żydowska Trasa Pamię
ci w Bochni, Szlakiem Przodków po Dębnie, Szlak Renesansu w Tarnowie).
Niektóre spośród szlaków nie zamykają się jednak w granicach regionu, lecz stanowią część szlaków ogólnopolskich (Szlak Cysterski w Polsce) lub nawet szlaków o zasięgu europejskim (Bursztynowy Szlak Greenways, Europejski Szlak Gotyku Ceglanego, Międzykulturowy Szlak Turystyczny Pogranicza Pol
sko-Słowackiego). Lokalność nie wyklucza europejskości Małopolski.
Wszystkie szlaki są uszeregowane według następujących kategorii:
• typu szlaku,
• tematyki szlaku,
• regionu,
• miejscowości,
• liczby obiektów,
• długości,
• sposobu ich przemierzania (szlaki piesze, rowerowe i samochodowe).
Z semiotycznego punktu widzenia powyższe kategorie stanowią układy pa- radygmatyczne. Z ich elementów zwiedzający może zbudować sobie syntagmę, 257 Zgodnie ze spostrzeżeniem S. Halla.
CZĘŚĆ II 125
Elżbieta Wiącek, Tomasz Marcin Wrona
czyli własny plan zwiedzania. Z powyższych paradygmatów najbardziej intere
sują nas dwa pierwsze. Wyróżnione typy szlaku to:
• szlaki kulturowe,
• szlaki turystyczne,
• spacery tematyczne,
• spacery turystyczne,
• trasy miejskie.
Na zbiór elementów wyodrębnionych w podziale według tematyki szlaku składają się natomiast:
• architektura drewniana (Szlak Architektury Drewnianej, Szlak Sakralnej Architektury Drewnianej),
• biografie (Szlak Karola Wojtyły w Wadowicach, Szlak św. Jadwigi Królowej w Bieczu, Starosądecki Szlak Tischnerowski),
• cmentarze (Szlak Cmentarzy I Wojny Światowej, Szlak Cmentarzy II Woj
ny Światowej, Żydowska Trasa Pamięci w Bochni),
• dawne szlaki handlowe (Szlak Bursztynowy Amber Route),
• grupy narodowe i etniczne (Szlak Cerkwi Łemkowskich, Spacer śladami kultury żydowskiej w Nowym Sączu),
• etnografia i rzemiosło (Szlak Tradycyjnego Rzemiosła Małopolski, Szlak Dziedzictwa Kulturowego Podtatrza),
• historia (Szlak Schronów II Wojny Światowej Stellung Proszowice, Tra
sa historii Podgórza w Krakowie, Via Regia w Małopolsce, Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej),
• kulinaria (np. Małopolska Trasa Smakoszy, Śliwkowy Szlak),
• literatura (np. Szlak Stanisława Lema czy Sławomira Mrożka w ramach Szlaku Reading Małopolska),
• muzea i skanseny (usytuowane np. w obrębie Szlaku Architektury Drew
nianej),
• przyroda i ekologia (Spacer Doliną Racławki trasą z Dubia do Paczółtowic, Szlakiem górskim po Krościenku nad Dunajcem),
• sztuka (np. Kalwaryjski Szlak Wojciecha Weissa w Kalwarii Zebrzydow
skiej, Szlak moderny w Katowicach, Starosądecka ikonografia św. Kingi),
• technika i przemysł (Krakowski Szlak Techniki, Szlak Zabytków Techniki, Szlak NaCl w Bochni, Wielicki Szlak Szybów Górniczych),
• UNESCO (Małopolska Trasa UNESCO),
• zakony (Południowo-Zachodni Szlak Cysterski),
• zamki i twierdze (Szlak Twierdzy Kraków, Szlak Orlich Gniazd).
Wyodrębnienie powyższych tematów ma charakter znaczący, gdyż wytyczo
ne według nich szlaki wskazują na dominujące czy też preferowane znaczenia związane z regionem, na hierarchię ważności oraz dominujący ład kulturowy.
Wyróżnione układy znaczeniowe w przeważającej mierze pokrywają się ze zna
czeniami dominującymi w omawianych wcześniej publikacjach wydawanych przez władze województwa (historia, dziedzictwo kulturowe, walory przyrod
126 CZĘŚĆ II
Korale, góry i obwarzanki - Małopolska o sobie samej
nicze itd.). Mapę „Szlaków Małopolski” wyróżnia jednak kilka nowych ele
mentów. Przede wszystkim zwraca uwagę wyodrębnienie „techniki i przemy
słu” oraz „literatury” jako osobnych kategorii.
Szlaki literackie powstały w ramach projektu „Reading Małopolska”, który proponuje nowe spojrzenie na region w kontekście powstałej w tym miejscu literatury, inspiracji czy wielorakich spotkań i przedsięwzięć polskich poetów, pisarzy, dramaturgów oraz reportażystów258. Zgodnie z intencją autorów i ko
ordynatorów projektu poprzez sieć wyznaczonych szlaków projekt ten pozwala na dostrzeżenie licznych powiązań i ważnych miejsc dla rozwoju polskiej lite
ratury, a jednocześnie pozwala każdej zainteresowanej osobie na zapoznanie się z dziedzictwem literackim regionu w indywidualny sposób2’9. Autorzy projek
tu podkreślają również, że
25tl http://readingmalopolska.pl (15.07.2013).
259 Tamże.
2,il Tamże.
261 Twórczynią tej trasy jest Izabela Suchojad, autorka książki Topografia żydowskiej pamię
ci. Obraz krakowskiego Kazimierza we współczesnej literaturze polskiej i polsko-żydowskiej.
Trasa rozpoczyna się od dawnej żydowskiej dzielnicy Krakowa, tj. Kazimierza. Przy ulicy Berka Joselewicza znajduje się mieszkanie poety Mordechąja Gebirtiga, twórcy żydowskich piosenek ludowych, bardzo popularnych jeszcze przed II wojną świato
wą. Kolejnym ważnym punktem na mapie żydowskiego Krakowa jest Fabryka Oskara Schindlera przy ulicy Lipowej. Postawa, jaką wykazał się w trakcie wojny, ratując ponad 1200 osób od śmierci, zainspirowała Thomasa Keneally’ego do napisania powieści Lista Schindlera. Z kolejnym miastem na szlaku - Brzeskiem - wiąże się natomiast twórczość pisarza i znawcy Biblii Romana Brandstaettera. Autor w opowiadaniu Śmierć rozwiąza
ła wszystkie sprzecznos'ci opisał autentyczne wydarzenia z historii miasta z XVIII wieku.
Zycie poety jest silnie związane z miastem Tarnów, w którym się urodził i spędził dzie
ciństwo. Od 2008 roku znajduje się tam pomnik Brandstaettera. Głównym ośrodkiem chasydyzmu w dziewiętnastowiecznej Małopolsce był Nowy Sącz. Pochodzący z nie
go Albin Kac opisał losy mieszkańców tego miasta w zbiorze autobiograficznych szki
ców i opowiadań Nowy Sącz. Miasto mojej młodości. http://szlakimalopolski.mik.krakow.
pl/?szlaki=reading-malopolska-szlak-literatury-zydowskiej (15.07.2013).
[...] Małopolska to przestrzeń leżąca w samym sercu Europy, na granicy Zachodu i Wschodu. Tu skupiły się napięcia skomplikowanej historii tego re
gionu, ale także powstała unikalna wielokulturowa mozaika języków, tradycji i religii - po dziś dzień niewyczerpane źródło literackich inspiracji. Tu powstała także niezwykła literatura czerpiąca z różnorodności i wrażliwości typowej dla regionów wielokulturowych260.
Warto podkreślić, że w ramach „Reading Małopolska” potencjalnemu zwie
dzającemu proponuje się nie tylko wędrówki wzdłuż tras skupionych wokół po
staci pisarzy o światowej sławie, takich jak Czesław Miłosz, Stanisław Lem czy Sławomir Mrożek, ale także ścieżki mniej uczęszczane. Są to szlaki tematyczne, takie jak: Szlak Literatury Żydowskiej261, Szlak Kryminalny, Szlak Kobiet, Szlak Reportażu Współczesnego i Szlak Młodej Literatury. Na Szlaku Literackiej Ma
CZĘŚĆ II 127
Elżbieta Wiącek, Tomasz Marcin Wrona
łopolski z Kobiecej Perspektywy262 spotykamy nie tylko miejsca tak oczywiste jak Kraków263, ale też np. letniskową miejscowość Sucha Beskidzka, w której wypoczywała Maria Konopnicka264 265. Szlak Kryminalny to z kolei świetna okazja, aby zapoznać się z Małopolską od nieco bardziej tajemniczej strony, poszu
kując miejsc stanowiących scenę dla wydarzeń w literackim świecie krymina
łów263. Fabuła powieści Raport Badeni Krzysztofa Maćkowskiego i Sekretu Kroke Małgorzaty i Michała Kuźmińskich rozgrywa się w przestrzeni krakowskich ulic. Puszcza Niepołomicka staje się rozwiązaniem zagadki kryminalnej, z jaką zmierzył się Kacper Ryx, bohater powieści Mariusza Wollnego. W Zakopanem natomiast miały miejsce liczne niewyjaśnione zdarzenia, którymi zajmował się detektyw Piotr Klucha w serii kryminałów zakopiańskich autorstwa Jacka Rębacza. Najświeższymi tropami prowadzi amatorów Małopolski i pisarstwa Szlak Młodej Literatury266. Zgodnie z nazwą jego trasa wiedzie przez miejsca działalności najmłodszych twórców. Ponownie okazuje się, że miejsca związa
ne z eksperymentalnym i alternatywnym nurtem literatury ostatnich lat to nie tylko Kraków267, ale także... Beskid Niski. Leżący na jego obszarze Wołowiec to siedziba wydawnictwa Czarne oraz miejsce zamieszkania Andrzeja Stasiuka, zaś z pobliskim Gładyszowem związany był młody prozaik Mirosław Nahacz268.
262 Autorką szlaku jest Monika Świerkosz, doktor nauk humanistycznych w zakresie literaturoznawstwa.
263 Ważnym adresem na literackiej mapie Krakowa jest m.in. Dom Literatów przy uli
cy Krupniczej 22, w którym mieszkały znane i cenione polskie pisarki, jak Wisława Szymborska czy Halina Poświatowska. Przy placu Kossaka 4 znajduje się tzw. Kossa- kówka, dom Juliusza Kossaka, miejsce spotkań artystów w przedwojennym Krakowie.
Swoje dzieciństwo i lata młodzieńcze spędzały tam Maria Jasnorzewska-Pawlikowska, Magdalena Samozwaniec i Zofia Kossak-Szczucka.
2M Małopolski Szlak Kobiet obejmuje trasę: Pławowice - Goszyce - Kraków - Sucha Be
skidzka - Kwiatonowice - Zakopane. http://szlakimalopolski.mik.krakow.pl/?szlaki=re- ading-malopolska (15.07.2013).
265 Autorką szlaku kryminalnego w Małopolsce jest Marta Zabłocka.
266 Autorem szlaku młodej literatury jest jej promotor Piotr Marecki, redaktor, wydawca, kulturoznawca, związany z Korporacją Halart.
267 Piotr Marecki zaleca rozpocząć zwiedzanie krakowskiego szlaku od Bunkra Sztuki, w którym ma miejsce wiele inicjatyw ważnych dla rodzimej sztuki współczesnej. Nową Hutę proponuje zaś kojarzyć ze Sławomirem Shutym, który w zbiorze opowiadań Cukier w normie zobrazował jej mieszkańców. Ważnym miejscem na małopolskim Szlaku Mło
dej Literatury są także podkrakowskie Krzeszowice, w których mieszkają Zenkasi, czyli Zenon Fajfer i Katarzyna Bazarnik. Są oni promotorami tzw. literatury totalnej, w której kształt książki oraz forma zapisu są równie ważne jak słowa, http://szlakimalopolski.mik.
krakow.pl/Pszlaki=reading-malopolska-szlak-mlodej-literatury (15.07.2013).
268 Tereny Beskidu Niskiego pojawiają się w jego dwóch powieściach Osiem cztery i Bombel.
W obrębie kategorii „sztuka” również spotykamy nowe, jeszcze „niewydep- tane” ścieżki, np. „Unikatowe nowe Tychy. Od socrealizmu do postmoderni
zmu”. Propozycja ta nie tylko zwraca uwagę na „nieturystyczną” miejscowość, ale także sygnalizuje, że atrakcje małopolskiej architektury nie ograniczają się
128 CZĘŚĆII
Korale, góry i obwarzanki - Małopolska o sobie samej
do starych drewnianych kościółków czy renesansowych lub barokowych rezy
dencji. Z podobnymi innowacjami mamy do czynienia w innych kategoriach tematycznych. Okazuje się bowiem, że „bohaterami” szlaków o charakterze hi
storycznym mogą być nie tylko powszechnie znane postaci z dziejów Polski, jak np. Jan III Sobieski269, ale też mniej znane władczynie, o czym świadczy istnienie Szlaku Anny Wazówny. Nie koniec na tym. Na „religijnej” mapie re
gionu znalazły się nie tylko szlaki związane z religią katolicką, ale też np. Szlak Chasydzki. Co więcej, nawet w grupie szlaków związanych z dawnymi wie
rzeniami pojawiają się propozycje „przetarcia” zapomnianych już tras i miejsc.
Przykładem takiej propozycji jest Małopolski Szlak Bożogrobców, który pre
zentuje historię i rolę zakonu bożogrobców w dziejach Kościoła i kultury polskiej27". Założony na początku XI wieku Zakon Kanoników Regularnych Stróżów Świętego Grobu Jerozolimskiego, jak brzmi jego pełna nazwa, miał za zadanie strzec Grobu Pańskiego w Jerozolimie i przybywających do nie
go pielgrzymów271. Chociaż od formalnej kasaty zakonu na ziemiach polskich upłynęło wiele lat (nastąpiła ona w 1819 roku), w miejscach, gdzie bożogrobcy wybudowali swoje kościoły, domy zakonne, szkoły czy szpitale do dnia dzisiej
szego istnieją wyraźne ślady ich działalności272.
269 Szlakjana III Sobieskiego.
270 http://szlakimalopolski.mik.krakow.pl/Pszlaki = malopolski-szlak-bozogrobcow
(15.07.2013). Dodatkowym materiałem ułatwiającym zwiedzanie szlaku jest prze
wodnik autorstwa Włodzimierza Barczyńskiego Małopolski Szlak Bożogrobców, wydany w 2008 roku.
271 Do Polski bożogrobcy zostali sprowadzeni w 1163 roku przez Jaksę z Gryfitów. Osadził on zakonników w Miechowie, stąd często nazywani są miechowitami. W XVII i XVIII wieku zakon był posiadaczem znacznych włości. Jego kasata nastąpiła w 1819 roku.
272 Szlak oznakowany jest za pomocą tablic informacyjnych w miejscowościach: Miechów, Chełm, Uniejów, Chodów, Siedliska, Slawice, Wrocimowice.
To, iż mapa „Szlaków Małopolski” jest wciąż aktualizowana i poszerzana o „małe narracje”, potwierdza spostrzeżenie Halla, że dominujący ład kul
turowy nie jest ani niepodważalny, ani bezdyskusyjny. Mapa ta dowodzi również, że skupienie na kwestiach ściśle lokalnych (Spacer po południowej części Nowego Sącza) nie wyklucza przeświadczenia o internacjonalnym wy
miarze Małopolski (Kraków - Morawy - Wiedeń Greenways, Międzynarodowy Szlak Turystyczny Śladami Aleksandra Fredry).
W przypadku oferty skierowanej do zagranicznego turysty nasuwa się pyta
nie, w jakim stopniu tak wytyczone szlaki na mapie Małopolski stanowią od
powiedź na powszechne wyobrażenia związane z Polską? Bez wątpienia po
twierdzają one wyobrażenia o kraju, który pielęgnuje pamięć o swojej trudnej historii, kraju religijnych ludzi i kraju, w którym wciąż zachowały się rozległe obszary nieskażonej przyrody.
CZĘŚĆ II 129
Elżbieta Więcek, Tomasz Marcin Wrona