Oznaczcie mi te ścieżki273
273 Wypowiedź Jana Pawia II skierowana do rodaków w roku 2002. http://www.szlakipapie- skie.pl (5.07.2013).
274 M. Zdrodowska, dz. cyt., s. 42.
275 Tamże, s. 45.
276 S. Dziedzic, Krakowskie dziedzictwo kulturowe, Kraków 1995, s. 8.
277 M. Zdrodowska, dz. cyt., s. 45.
27H A. Matuszczyk, Małopolski Szlak Papieski imienia Jana Pawła II, Kraków 2003, s. 7.
279 Pomysłodawcą utworzenia Szlaków Papieskich jest Urszula Własiuk, prezes fundacji
„Szlaki Papieskie”.
Jan Paweł II Poświadczeniem atrakcyjności regionu może być również odniesienie do do
świadczenia i zainteresowania nim ludzi powszechnie znanych i cenionych. Ich odwiedziny w regionie, sama obecność w nim mają być dowodem na wartość wybranej także przez czytelnika przestrzeni, poświadczeniem wartości jego wyboru274. Taka strategia nadawcza stanowi zarazem jedną z przewodnikowych konwencji. Naznaczenie regionu obecnością sławnych i wybitnych osobistości, która to obecność podnosi jego wartość, to strategia stosunkowo rzadko wykorzystywana w przewodnikach po Małopolsce. Co prawda region (a szczególnie Kraków) wielokrotnie bywa opisywany przez odniesienia do jego sławnych mieszkańców, jednak rzadko podawani są oni z nazwisk. Tworzą raczej coś, co można nazwać klimatem, w całości składają się na krakowską kulturową historię27-7. Pewnym wyjątkiem w kwestii sławnych mieszkańców miasta są nobliści, których obecność w Krakowie podkreśla w swoim przewod
niku Stanisław Dziedzic276. Mając na względzie ten rodzaj odniesienia, za naj
ważniejszy na obszarze regionu należy uznać Małopolski Szlak Papieski.
W przewodniku Małopolski Szlak Papieski imienia Jana Pawła II autorstwa An
drzeja Matuszczyka to właśnie znana osoba jest tym, co uzasadnia, a nawet ge
neruje swoistość i niezwykłość regionu277 *. W publikacji tej o wartości Krakowa decyduje tym razem nie to, że jest on skarbcem kultury narodowej, ale to, że „tutaj niemal co krok napotykamy na ślady pobytu oraz niestrudzonej pracy Karola Wojtyły, najbardziej znanego Krakowianina i to od 66 lat!”27H.
Małopolski Szlak Papieski wiedzie z Krakowa i Kalwarii Zebrzydowskiej m.in. przez Beskidy, Gorce i Tatry do Starego Sącza. Główna trasa z Kalwarii liczy prawie 230 km. Szlak małopolski stanowi część Szlaku Papieskiego. To ogólna nazwa szlaków turystycznych biegnących ścieżkami, które przed laty przemierzał Karol Wojtyła, późniejszy papież Jan Paweł II. Przypomina o miej
scach, przez które wędrował - najpierw jako ksiądz, potem biskup i kardynał - oraz które odwiedzał potem jako papież podczas swoich pielgrzymek do kraju.
Szlaki papieskie nie są osobno wytyczonymi trasami, prowadzone są np. po istniejących szlakach górskich PTTK. W niektórych miejscach stanęły na nich specjalne tablice informacyjne oraz drogowskazy279 *.
130 CZĘŚĆII
Korale, góry i obwarzanki - Małopolska o sobie samej
Fundacja „Szlaki Papieskie” została powołana jeszcze za życia Jana Paw
ła II, a jej celem było wypełnianie prośby papieża wypowiedzianej 9 czerw
ca 1979 roku w Nowym Targu podczas pierwszej pielgrzymki do ojczyzny:
„Ja tam u was byłem... Pilnujcie mi tych szlaków”280. Zdanie to wypowiedział wzruszony Jan Paweł II, kiedy GOPR-owcy wręczyli mu klucze do „Papieskiej Bacówki” na Turbaczu. W tym samym roku w Watykanie powiedział do roda
ków: „Dobrze by było umieścić w (mojej) biografii trasy, wszystkie trasy, na których byłem, żebym tak był wrośnięty w polską ziemię...”, zaś w 2002 roku poprosił: „Oznaczcie mi te ścieżki”281. Fundacja „Szlaki Papieskie” działa pod honorowym patronatem ks. kardynała Stanisława Dziwisza, a zajmuje się do
kumentowaniem ulubionych tras papieża oraz propagowaniem idei wędrowa
nia połączonego z duszpasterstwem turystycznym.
2H" http://www.szlakipapieskie.pl/kim_jestesmy.html (5.07.2013).
2HI http://www.szlakipapieskie.pl (5.07.2013).
282 M. Lurker, dz. cyt., s. 280.
283 W Ludźmierzu (4 km od Nowego Targu) Karol Wojtyła pielgrzymował do Sanktuarium Matki Boskiej Królowej Podhala, zwanej „Gaździną Podhala”.
284 Do Niegowici (24 km od Krakowa) wikary Karol Wojtyła został skierowany do swojej pierwszej pracy duszpasterskiej.
Pierwszy Szlak Papieski w górach powstał spontanicznie w Tatrach w 1983 roku na trasie pamiętnej wycieczki Ojca Świętego ze schroniska PTTK na Po
lanie Chochołowskiej do Doliny Jarząbczej. W 2003 roku Społeczny Komitet Organizacyjny Szlaków Papieskich w Beskidzie Wyspowym i w Gorcach we współpracy z samorządami lokalnymi zainicjował powstanie papieskich szla
ków w tych dwóch grupach górskich. Teren części Beskidu Wyspowego i Gor
ców specjalnie oznakowano wzdłuż szlaków istniejących. Na oznakowanie składają się błękitne tablice z zaznaczonymi Szlakami Papieskimi oraz malowa
ne na drzewach znaki: na niebieskim tle żółty krzyż wsparty na trójkącie sym
bolizującym świętą górę (Mons Sanctorutn). Kolory żółty i biały zostały uzna
ne za kolory papieskie na początku XIX wieku przez papieża Piusa VII. Kolor żółty jest symbolem złota (metalu szlachetnego), które w symbolice biblijnej pozostaje w związku ze słońcem jako symbol boskości, bogactwa, mocy i do
bra. Chociaż w świetle historii zbawienia złoto oznacza wartości przemijające (Dz 17,29; 1 P 7,18), to z drugiej jednak strony spośród szlachetnych metali tylko złoto przetrzyma szczęśliwie próbę ognia sądu (1 Kor 3,12). U Ojców Kościoła złoto jest symbolem boskiego królowania, a w kolorach szat i naczyń liturgicznych złoto uważane jest także za odbicie wiecznej chwały282 283.
Kolejne krótkie odcinki tras powstawały z inicjatywy społeczności lokal
nych: Sursum Corda z Ludźmierza281 do Zakopanego (1997), „Powtórka z geo
grafii” ze Starego Sącza do Krościenka (1999), „Ostatnia wycieczka” (Skawi
ca - Krowiarki, 2000), Niegowić - Łapanów284 (2000) oraz „Ścieżki spacerowe nad Rabą Wyżną” (2002). Następne szlaki papieskie pojawiły się na mapie Małopolski z inspiracji utworzonego przez Urszulę Własiuk Społecznego
CZĘŚĆII 131
Elżbieta Wiącek, Tomasz Marcin Wrona
Komitetu Organizacyjnego Szlaków Papieskich - później fundacji „Szlaki Pa
pieskie”. Własiuk jest również autorką pierwszego przewodnika, który szeroko opisuje papieskie szlaki285. Odtwarzając trasy, korzystała z wpisów w księgach kronik i dokumentów parafialnych. W intencji komitetu zrekonstruowane trasy miały się stać znaczącym łącznikiem wszystkich miejsc związa
nych z wędrowaniem Ojca Świętego po polskich górach286. We wspo
mnianym już przewodniku Matuszczyka w sposób szczególny potraktowany został Beskid Mały nazywany „górami domowymi Karola Wojtyły”287 - inne bowiem krainy, jakkolwiek naznaczone wędrówkami papieża, pozbawione są tak zaszczytnych nazw.
285 Pierwsza wersja przewodnika - w formie broszury - ukazała się w 2002 roku, zaś posze
rzona wersja - w formie książki - w 2003 roku w Krakowie. Tytuł przewodnika stanowi wspomniana wypowiedź papieża: „Ja tam u was byłem... Pilnujcie mi tych szlaków”.
280 http://www.szlakipapieskie.pl/kalendarium.html (5.07.2013).
21,7 A. Matuszczyk, dz. cyt., s. 10.
288 Statuetka i napis zostały wykonane przez artystę Pawła Spyrczyńskiego z Lublina.
289 Mapa tras znajduje się na stronie: http://www.gok.lukowica.p1/pl/75269/0/Szlak papie- ski.html (5.07.2013).
290 D. MacCannell, dz. cyt., s. 64.
291 Zamontowane 18 maja 2004 roku.
292 Miało to miejsce 29 maja 2004 roku.
Przełomowy dla wytyczania Szlaków Papieskich okazał się rok 2003 - 26 ma
ja, w pięćdziesiątą rocznicę wędrówki ks. Wojtyły wzniesieniami nad Msza
ną Dolną nastąpiło uroczyste otwarcie Szlaków Papieskich w polskich górach.
Podczas uroczystości w Rabce ks. Maciej Ostrowski, diecezjalny duszpasterz turystów, poświęcił pamiątkowy głaz z mosiężną statuetką Ojca Świętego Tu
rysty i napisem: „Szlak Papieski w Górach i Beskidzie Wyspowym”288. Funk
cją tego ważnego semiotycznie elementu jest potwierdzenie silnych związków Ojca Świętego z górami i turystyką289. Dean McCannell definiuje atrakcję turystyczną jako empiryczny związek pomiędzy turystą, widokiem a oznacznikiem, który może przybierać różne formy: tabliczki informacyjnej, przewodnika czy pamiątki29*’. Przyjmując tę definicję, w przypadku Małopol
skich Szlaków Papieskich oznacznikami są zarówno wspomniane już błękit
ne tablice oraz malowane na drzewach znaki, pamiątkowe głazy i statuetki, jak i przewodnik autorstwa Urszuli Własiuk. Kolejne oznaczniki, jakie pojawiły się w pejzażu Małopolski w trakcie rekonstruowania papieskich szlaków, to m.in.:
• krzyż i tablica przy ołtarzu Matki Boskiej Skalskiej w Dolince Mnikowskiej291 stanowiącej część Szlaku Papieskiego wjurze Krakowsko-Częstochowskiej,
• krzyż papieski osadzony na Polanie w Toporzysku z okazji otwarcia Szlaku Papieskiego na Ziemi Jordanowskiej292,
• krzyż wykonany przez mieszkańców Klikuszowej dla upamiętnienia odejścia Jana Pawła II, ustawiony przy Szałasowym Ołtarzu na Turbaczu 18 września 2005 roku,
132 CZĘŚĆII
Korale, góry i obwarzanki - Małopolska o sobie samej
• monumentalna płyta pamiątkowa umieszczona na zamku w Chojniku z okazji otwarcia Szlaku Papieskiego na Chojniku293.
291 Miało to miejsce 9 czerwca 2007 roku. Powyższe dane podaję za: http://www.szlakipa- pieskie.pl/kalendarium.html (5.07.2013).
294 I. Baturo, K. Bzowski, dz. cyt., s. 3.
295 Na prośbę kurii krakowskiej wynajął go księdzu kardynałowi nadleśniczyjan Honowski.
296 Przygotowywał się wówczas do wyjazdu na Kongres Eucharystyczny w Stanach Zjed
noczonych.
297 http://panoramy.zbooy.p1/360/cat/IGorce%20Dolina%20Kamienicy/p (5.07.2013).
298 http://www.szlakipapieskie.pl/kim_jestesmy.html (5.07.2013).
Ślady Karola Wojtyły to jednak nie tylko tablice pamiątkowe w słynnych sanktuariach regionu czy pomniki. To również wyłożona kamieniami dróżka w Gorcach od szałasu do potoku czy szczyt jego imienia w Beskidzie Małym294.
Wspomniana dróżka znajduje się w dolinie Kamienicy obok drewnianej chat
ki leśników, gdzie w sierpniu 1976 roku mieszkał przez dwa tygodnie kardy
nał Karol Wojtyła, ówczesny metropolita krakowski29'’. Pracujący intensywnie umysłowo ksiądz kardynał296 dla wygody, ale prawdopodobnie dla odprężenia, ułożył przed wejściem do chatki bruk z głazów rzecznych istniejący do dziś297 *. Na pamiątkę tych odwiedzin domek nosi nazwę Papieżówki.
Fundacja „Szlaki Papieskie” podkreśla, że oznakowanie tych tras to przede wszystkim dzieło mieszkańców danego terenu:
My inspirujemy (najczęściej ludzie nie są zorientowani, że „był tu ks. Wojtyła jako turysta”), pomagamy, porządkujemy i dostarczamy dane, robimy map
ki poglądowe, konsultujemy teksty broszur, podpowiadamy, koordynujemy [-]29H·
Na stronie internetowej fundacji można znaleźć wzornik, który dokład
nie precyzuje, jak wykonać oznaczenie Szlaku Papieskiego. Wymiary krzyży
ka, który miejscowi mogą namalować na drzewach, podane są z dokładnością co do milimetra. Wytyczanie szlaków odbywa się więc częściowo na zasadzie
„zrób to sam”.
Zważywszy na wspomniany udział lokalnych społeczności, trudno uznać kształtowanie się Szlaków Papieskich za formę realizacji wyłącznie narracji od
górnej. Inicjatywa, która zapoczątkowała ich powstanie, wiąże się co prawda ściśle z dominującą w regionie formą religijności, ale sam sposób ich tworzenia uwzględnia również narracje oddolne i posługuje się kodem wynegocjowanym.
CZĘŚĆII 133
Elżbieta Wiącek, Tomasz Marcin Wrona II. 11. Wzór oznakowania Szlaku Papieskiego
Źródło: http://www.szlakipapieskie.pl/wzornik.html (1.07.2014).
Jakie znaczenia niosą tak wytyczone trasy? Przede wszystkim upamiętnie
nie ścieżek, którymi wędrował kiedyś Karol Wojtyła, ale nie tylko. W zamierze
niu inicjatorki przedsięwzięcia i prezes Fundacji Urszuli Własiuk w tworzeniu tych szlaków chodzi także o to, by przy okazji upamiętniania miejsc związanych z papieżem i chodzenia tymi szlakami głosić ideę jego nauczania: „Ma to być turystyka radosna, ale także kontemplacyjna, oparta na kontakcie z Bogiem”299 *. Zdaniem Własiuk szlaki te nie mogą być typowym produktem promo
cyjnym, jak inne komercyjne przedsięwzięcia, ponieważ nie powstają w takim celu, ale niewątpliwie przyczyniają się do promocji miejsca czy całego regio
nu100. Podobną opinię można znaleźć na stronie www.e-gory.pl, gdzie czytamy:
299 http://spzz.republika.pl/aktual/2006/wlasiuk/wlasiuk.htm (5.07.2013).
11X1 http://www.szlakipapieskie.pl/kim_jestesmy.html (5.07.2013).
134 CZĘŚĆII
Korale, góry i obwarzanki - Małopolska o sobie samej
Dzięki Janowi Pawiowi II - Małopolska stała się terenem wyjątkowym, krainą wybraną, swoistą „ziemią obiecaną” dla wszystkich Polaków, zwłaszcza tych, żyjących na co dzień z dala od Wadowic i Krakowa, Ludźmierza i Zakopanego, Leskowca, Turbacza i Kalwarii Zebrzydowskiej. [...] Za Ojcem Świętym, jego ideami, nauczaniem, wzorcami życia i wypoczynku podążają tłumy. Każdy z nas Polaków i miliony ludzi na całym świecie potrzebują i wręcz domagają się wiedzy o Nim, chodzenia Jego drogami, wędrowania Jego śladami - także tymi - przez Małopolskę3"1.
,nl http://www.e-gory.pl/index.php/Mapy-online/Malopolski-Szlak-Papieski-COTG/Malo polski-Szlak-Papieski-COTG.htm (5.07.2013). Opinia ta zaczerpnięta jest z przewod
nika A. Matuszczyk, dz. cyt., s. 5.
’,l2 M. Zdrodowska, dz. cyt., s. 46.
S. Dziedzic, B. Siwadłowska,Xirakc/e turystyczne Krakowa i okolic, Kraków 1996, s. 10.
1IW Ks. B. Osiecki, podaję za: S. Dziedzic, B. Siwadłowska, dz. cyt., s. 10.
305 Kraków, red. T. Czerniewicz-Umer, Warszawa 1999, s. 37.
■,l)6 http://www.szlakipapieskie.pl/kalendarium.html (5.07.2013).
Swoją osobą papież podnosi więc znaczenie nie tylko poszczególnych miejsc w Małopolsce, ale i regionu jako całości. Papież nie tylko uświetnia region - on go uświęca. Małopolska uzyskuje rangę „ziemi obiecanej”, ofiarowanej przez Boga. Pamiętać wprawdzie trzeba o dużym wśród Polaków przyzwoleniu na podobną w odniesieniu do Ojca Świętego hiperbolizację, jednak należy za
uważyć, że podobne odniesienia do sfery sacrum są w myśleniu o Małopolsce silnie zakorzenione302. Dotyczy to szczególnie Krakowa, który nazywany był
„innym Rzymem”303 czy „polską Jerozolimą”304. Kraków - ostoja tego, co naj
cenniejsze, konstytuujące polskość - nie jest więc pozbawiony cichej interpre
tacji jako miejsca, w kontekście polskości, świętego. Dowodzi tego fakt, że już w XIX wieku był celem polskich „narodowych pielgrzymek”30’.
Jakjuż zostało wspomniane, w większości przypadków Szlaki Papieskie bie
gną wzdłuż już istniejących szlaków turystycznych. W liście do uczestników uroczystości związanych z otwarciem Szlaków Papieskich w polskich górach metropolita krakowski kardynał Franciszek Macharski napisał: „Raduję się bar
dzo, że pamiątką jubileuszu [25. rocznica pontyfikatu papieża Polaka - przyp.
E. W] Roku 2003 będzie Papieski Szlak w Beskidzie Wyspowym i w Gorcach, prowadzący starymi trasami, a przecież na nowy sposób, inaczej, głębiej”306.
Odtąd w ten sposób podwójnie oznaczone szlaki nabrały więc podwójnego znaczenia, zwłaszcza dla podążających nimi tych osób, które pragną kultywo
wać nauki Jana Pawła II. Ujmując zaistniałe zjawisko w kategoriach semiotycz- nych, można stwierdzić, że wytyczone wcześniej szlaki informujące, np. „Trzy- dniowiański Wierch przez Dolinę Jarząbczą 2h 25”’ lub „Magura Wątkowska 4.30 h”, turysta odczytuje głównie na płaszczyźnie denotacyjnej, zaś oznacze
nia przy pomocy barw watykańskich czy żółtego krzyża otwierają przed nim szeroką gamę znaczeń konotacyjnych. Konotacje te to przede wszystkim:
duchowość, piękno i potęga dzieł Boga, religia, wartości chrześcijańskie. Taka
CZĘŚĆ II 135
Elżbieta Wiącek, Tomasz Marcin Wrona
zresztą intencja od początku przyświecała wytyczaniu Szlaków Papieskich, co było związane z ideą, z denotatami i znaczeniami niematerialnymi. Jak podkre
śla Urszula Własiuk:
Nie chodziło tylko o to, aby postawić tablice; to był tylko jeden [...] aspekt sprawy. Możliwości fizyczne ks. Wojtyły, przemierzającego z ciężkim pleca
kiem dziesiątki kilometrów górskich tras, budzą oczywiście podziw. Jednak takie podejście w sposób zasadniczy zafałszowałoby rzeczywisty obraz. Dużo ważniejsza była strona duchowa jego wędrówek, wykazanie, że nie starał się bić żadnych rekordów, a w góry chodził, bo czuł się na łonie przyrody bliżej Boga, którego widział w każdej żywej istocie i w każdym zjawisku przyrodni
czym. [...] W wędrówkach nieodłączne były poważne dyskusje, poruszające wiele zagadnień z różnych dziedzin życia. Tak wyglądały początki duszpaster
stwa turystycznego, które ks. Wojtyła zainicjował i takiego przedstawienia spra
wy nie mogło zabraknąć przy opisie Szlaków Papieskich. Bez tego byłby to bowiem jeszcze jeden zupełnie zwyczajny szlak, jakich jest wiele pod różnymi tytułami. Jeśli się idzie śladami Jana Pawła II, i pragnie się w taki sposób przybliżyć do tej postaci, to aby wycieczka spełniła swoje zadanie, grupa powinna iść w towarzystwie księdza, który w tym pomoże. Nie chodzi o to, aby cały czas się modlić, ale atmosfera skupienia, kontemplacji, a nawet sposób zachowania - na tej wyprawie obowiązuje. [...] Szlaki papieskie podnoszą poprzeczkę107.
307 http://www.szlakipapieskie.pl/kim_jestesmy.html (5.07.2013).
308 Przyszły papież przemierzał kajakiem trudny szlak wodny Dunajca przez sławny prze
łom pieniński. http://www.malopolska.pl/Turysta/JanPawelII/SladamiJanaPawlaIIwMa lopolsce/Strony/SzlakipapieskiewMalopolsce.aspx (5.07.2013).
Turyści, którzy nie preferują pieszych wędrówek, mają do dyspozycji Kole
jowy Szlak Jana Pawła II. Tras, po której porusza się Pociąg Papieski, została otwarta 31 maja 2006 roku w Krakowie. Pociąg jedzie po okolicy, związanej z historią Jana Pawła II - z Krakowa Głównego, przez Kraków Łagiewniki, Kal
warię Zebrzydowską do Wadowic. Miejsca związane z Karolem Wojtyłą łączą także szlaki samochodowe, jak Droga Papieska Sursum Corda, przebiega
jąca trasą przejazdu Jana Pawła II z Zakopanego do Ludźmierza w 1997 roku.
Inny szlak, który można przemierzać samochodem, to Maryjny Szlak Papie
ski Złotej Róży. Prowadzi on z Krakowa do Kalwarii Zebrzydowskiej, na
stępnie do Wadowic i dalej przez Suchą Beskidzką, Maków Podhalański, Jor
danów i Spytkowice do Raby Wyżnej, by zakończyć się w Ludźmierzu. Formą upamiętnienia kajakarskich pasji Karola Wojtyły jest natomiast wodny Szlak Papieski w Pieninach307308 * *.
Małopolski Szlak Papieski powstał przy współpracy Urzędu Marszałkow
skiego w Krakowie, Małopolskiej Organizacji Turystycznej i Centralnego Ośrodka Turystyki Górskiej PTTK w Krakowie. To instytucjonalne wsparcie pozwala zauważyć związek Szlaków Papieskich z kodami dominującymi (cho-
136 CZĘŚĆ II
Korale, góry i obwarzanki - Małopolska o sobie samej
ciąż jak zostało wspomniane, angażują one również kody wynegocjonowane).
Zważywszy na to, można odnieść się do uwagi Foucaulta, który stwierdził, że dyskurs reguluje nie tylko to, co można powiedzieć w określonych warunkach społecznych i kulturowych, ale również to, kto mówi, kiedy i w jakich oko
licznościach. Foucault nie traktuje władzy jako scentralizowanej siły ograni
czającej. W jego ujęciu władza przenika wszystkie poziomy formacji społecznej i stanowi czynnik sprawczy wszelkich stosunków społecznych i tożsamości309.
Innymi słowy, władza ma charakter generatywny - jej działanie polega na sty
mulowaniu ich rozwoju i uporządkowania. Sposób tworzenia i użytkowania Szlaków Papieskich potwierdza powyższą obserwację.
’m Ch. Barker, dz. cyt., s. 21.
J. Krupa: Chcielibyśmy, żeby Małopolska...
Tamże.
312 http://nonsensopedia.wikia.com/wikj/Ma%C5%82opolska (20.10.2013).