Wstęp
Jubileusz Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego skłania do dyskusji i refl eksji nad historią rozwoju i stanem obecnym nauk ekonomicznych. Refl eksje takie towarzyszą również debatom w powyższej kwestii w środowisku łódzkich ekonomistów, ośrodku, należącym do ważniejszych w Polsce.
W toczącej się jubileuszowej debacie podkreśla się ważne miejsce teorii ekonomii w rozwoju łódzkiego ośrodka ekonomicznego oraz zasadniczy wpływ, jaki na ten rozwój wywarli tacy ekonomiści jak Jan Mujżel, Janusz Górski i Cezary Józefi ak. Jeśli można mówić o „łódzkiej szkole ekonomii”, to niewątpliwie ci trzej ekonomiści ukształtowali ją w przeważają-cym stopniu.
Niniejszy tekst poświęcony jest Profesorowi Januszowi Górskiemu i jego pozycji w polskiej myśli ekonomicznej. Szczególną uwagę zwró-cono na jeden z obszarów badawczych Profesora, a mianowicie rozwój gospodarczy w polskiej myśli ekonomicznej początków XIX wieku. Ten obszar badawczy został wybrany nieprzypadkowo; to wła-śnie w tym obszarze osiągnięcia badawcze Profesora Janusza Górskiego znalazły największe uznanie śro-dowiska ekonomicznego.
Tradycje łódzkiej ekonomii w zakresie badań nad rozwojem gospodarczym
Tradycje łódzkiej ekonomii sięgają okresu mię-dzywojennego. Sprzyjały temu działające w Łodzi wyższe uczelnie, będące fi liami uczelni warszaw-skich. W latach 1924–1928 funkcjonowała w Łodzi Wyższa Szkoła Nauk Społecznych i Ekonomicznych, zaś w latach 1928–1939 Oddział Łódzki Wolnej Wszechnicy Polskiej. Po II wojnie światowej dzia-łalność naukowa w zakresie ekonomii była rozwijana na Wydziale Prawno-Ekonomicznym Uniwersytetu
Łódzkiego utworzonego dekretem w 1945 roku, w Oddziale Łódzkim warszawskiej Szkoły Głó-wnej Handlowej, w Wyższej Szkole Ekonomicznej, która została włączona do Uniwersytetu Łódzkiego w 1961 roku, tworząc Wydział Ekonomiczny oraz na Wydziale Ekonomiczno-Socjologicznym Uniwersytetu Łódzkiego, który powstał na bazie Wydziału Ekonomicznego w 1965 roku.
Wśród ekonomistów okresu międzywojen-nego związanych z łódzkimi uczelniami warto wymienić: Zofi ę Daszyńską-Golińską, która podejmowała w swych pracach problemy poli-tyki społecznej i rozwoju gospodarczego, Jerzego Karola Kurnatowskiego zajmującego się historią gospodarczą i historią doktryn ekonomicznych, Jana Stanisława Lewińskiego, który prowadził wykłady z ekonomii politycznej, Edwarda Szturm de Sztrema specjalizującego się w statystyce i demografi i, a także Leona Władysława Biegeleisena, który specjalizował się w problematyce rozwoju gospo-darczego wsi polskiej oraz polityce ekonomicznej [Miastkowski, 1995, s. 11–89].
W latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX wieku pewne aspekty rozwoju gospodarczego były przedmiotem zainteresowań Romana Gawińskiego, historyka gospodarczego pracującego na Wydziale Ekonomiczno-Socjologicznym UŁ, który badał problemy rewolucji przemysłowej w przemyśle włókienniczym Królestwa Polskiego, a także dzieje przemysłu okręgu łódzkiego [Miastkowski, 1995, s. 142–143].
Począwszy od lat sześćdziesiątych XX wieku tradycje łódzkich badań nad rozwojem gospodar-czym rozwijali Janusz Górski i Cezary Józefi ak.
O ile jednak Cezary Józefi ak koncentrował uwagę na teoretycznych aspektach wzrostu gospodarczego, to Janusz Górski podjął analizy rozwoju gospodar-czego z perspektywy historii myśli ekonomicznej, zwłaszcza polskiej myśli ekonomicznej XIX wieku.
. O TYCH, KTÓRZY ODESZLI
Życie i twórczość Janusza Górskiego
Prof. Janusz Górski urodził się 30 listopada 1929 roku w Międzyrzeczu Podlaskim. Studia wyższe ukończył na Wydziale Prawa Uniwersytetu Warszawskiego w 1952 roku, uzyskując tytuł magi-stra prawa. W tymże roku podjął pracę w charakterze asystenta w Szkole Głównej Planowania i Statystyki w Warszawie. W roku 1958 obronił pracę doktor-ską pt. Poglądy merkantylistyczne w polskiej myśli ekonomicznej XVI i XVIII w., przygotowaną pod kierunkiem naukowym prof. Edwarda Lipińskiego.
Stopień naukowy docenta (odpowiednik dzisiej-szego stopnia doktora habilitowanego) uzyskał w 1962 roku na podstawie pracy pt. Zagadnienia rozwoju gospodarczego w polskiej myśli ekono-micznej Księstwa Warszawskiego i Królestwa Kongresowego. Praca ta stała się podstawą książki pt. Polska myśl ekonomiczna a rozwój gospodarczy 1807–1830 wydanej w 1963 roku przez Państwowe Wydawnictwo Naukowe. W roku 1969 Janusz Górski otrzymał tytuł naukowy profesora nadzwy-czajnego, zaś w 1974 roku tytuł naukowy profesora zwyczajnego [Lejman, 1999, s. 5–6].
Kontynuując pracę w Szkole Głównej Planowania i Statystyki w Warszawie, począwszy od 1959 roku Profesor Janusz Górski związał się z łódzkim śro-dowiskiem ekonomistów. W tymże roku podjął pracę w Wyższej Szkole Ekonomicznej w Łodzi, prowadząc wykłady z historii myśli ekonomicz-nej. Kontynuował ją na Uniwersytecie Łódzkim po włączeniu do niego wspomnianej uczelni. W latach 1972–1975 pełnił funkcję rektora Uniwersytetu Łódzkiego, zaś w latach 1975–1981 był ministrem nauki, szkolnictwa wyższego i techniki, ale cały czas kontynuował pracę dydaktyczną i naukową na Uniwersytecie Łódzkim. Zmarł niespodziewanie w grudniu 1986 roku, będąc w pełni sił twórczych, mając zaledwie 57 lat.
Twórczość naukowa Profesora Janusza Górskiego była dosyć rozległa. Można wyróżnić w niej cztery nurty.
Po pierwsze, chyba najważniejszy nurt badawczy związany był z polską myślą ekonomiczną okresu od XVI do XIX wieku, zwłaszcza z analizami poglądów na rozwój gospodarczy Dominika Krysińskiego, Fryderyka Skarbka i Wawrzyńca Surowieckiego, ekonomistów działających w I połowie XIX wieku [Górski, 1963].
Po drugie, ważnym nurtem badawczym były zagadnienia historii powszechnej myśli ekono-micznej, analizowane i prezentowane w różnych podręcznikach z historii myśli ekonomicznej [Górski, 1967; 1985].
Po trzecie, w późniejszym okresie twórczości Janusz Górski skierował swoje zainteresowania naukowe ku problemom wzrostu i rozwoju gospo-darczego. Interesowały go zwłaszcza kwestie społecznych czynników wzrostu, w szczególności rola kwalifi kacji i kształcenia w procesie wzrostu oraz zagadnienia przemian struktury gospodarczej w procesie rozwoju gospodarczego [Górski, 1976].
Po czwarte, na uwagę zasługuje również twór-czość podręcznikowa Janusza Górskiego, która obok podręczników z historii myśli ekonomicznej obej-muje również podręczniki z ekonomii politycznej kapitalizmu i socjalizmu [Górski i in., 1964].
Badania nad rozwojem gospodarczym w polskiej myśli ekonomicznej
Pod koniec lat pięćdziesiątych Janusz Górski podjął badania nad polską myślą ekonomiczną I połowy XIX wieku. Szczególną uwagę poświecił trzem ekonomistom: Dominikowi Krysińskiemu (1785–1853), Fryderykowi Skarbkowi (1792–1866) i Wawrzyńcowi Surowieckiemu (1769–1823)1. Zainteresowanie Janusza Górskiego wzbudzały poglądy tych ekonomistów na rozwój gospodar-czy. Wyniki swoich badań opublikował w książce pt. Polska myśl ekonomiczna a rozwój gospodar-czy 1807–1830. Studia nad początkami zacofania gospodarczego [Górski, 1963]. Książka ta spotkała się z wysokim uznaniem w ówczesnym środowi-sku naukowym i nadal stanowi wartościowe źródło poznania poglądów wymienionych wyżej ekono-mistów. Powstaje pytanie, jakie elementy analizy podjętej przez Janusza Górskiego zapewniły mu wysokie uznanie wśród polskich historyków myśli ekonomicznej?
Po pierwsze, warto podkreślić, że Janusz Górski analizował i oceniał poglądy polskich ekonomistów I połowy XIX wieku przez pryzmat kryteriów odno-szących się do krajów zapóźnionych w rozwoju.
W swej pracy stwierdza expressis verbis, że ówcze-sną polską myśl ekonomiczną głównie interesowały problemy wzrostu i rozwoju gospodarczego z punktu widzenia kraju gospodarczo zacofanego [Górski, 1963, s. 10]. Zrozumienie dla takiego podejścia w analizie i ocenie polskiej ekonomii początków XIX wieku występujące w rozważaniach Janusza Górskiego wynikało zapewne z bardzo dobrej zna-jomości późniejszych teorii rozwoju gospodarczego.
Z jednej bowiem strony, Górski wyróżniał teo-rie utrzymane w tradycji ekonomii neoklasycznej, usiłujące dowieść, że przezwyciężenie zacofania gospodarczego jest możliwe w warunkach działania zasad liberalizmu gospodarczego, poprzez
wykorzy-1 Janusz Górski korzystał z opublikowanych później prac źródłowych tych ekonomistów (mianowicie: Krysiński [1956], Skarbek [1931], Surowiecki [1957]).
. O TYCH, KTÓRZY ODESZLI
stanie efektów międzynarodowego podziału pracy [Górski, i in., 1967, s. 426]. Z drugiej zaś strony, wyodrębniał teorie wzrostu inicjowanego, wyra-stające z tradycji keynesowskich, które starają się wykazać, że swobodna gra sił rynkowych w kraju słabo rozwiniętym utrzymuje w nich zacofanie i dlatego koniecznym warunkiem zainicjowania szybszego rozwoju gospodarczego jest aktywna ingerencja państwa. Jako przykłady takich teorii wskazał teorie R. Nurksego i G. Myrdala [Górski i in., 1967, s. 430–432]. Należy również podkreślić, że Janusz Górski doceniał eksponowane we współ-czesnych teoriach rozwoju gospodarczego znaczenie kwalifi kacji i kształcenia. Nic więc dziwnego, że w pracach Skarbka i Surowieckiego dostrzegał akcent położony na rolę oświaty w przyśpieszeniu rozwoju gospodarczego kraju słabiej rozwiniętego.
Janusz Górski dobrze znał współczesne teorie roz-woju gospodarczego, co pozwalało mu spojrzeć na polską myśl ekonomiczną początków XIX wieku w bardziej nowoczesny sposób.
Po drugie, analizując poglądy polskich ekonomi-stów początków XIX wieku Janusz Górski potrafi ł dostrzec w nich nie tylko wątki klasyczne, ale rów-nież wątki nieklasyczne. Jak podkreśla w swej pracy, w pierwszej połowie XIX wieku ekonomia polska nie potrafi ła sformułować samodzielnego, całościo-wego systemu teoretycznego, odpowiadającego rzeczywistości gospodarczej kraju [Górski, 1963, s. 19]. Korzystała z teorii rozwiniętych w ekono-mii zachodniej, tj. dominującej wówczas doktryny liberalnej szkoły klasycznej. Ekonomiści polscy ówczesnego okresu dostrzegali jednak to, że dok-tryna liberalna szkoły klasycznej wyrażała interesy krajów rozwiniętych. Janusz Górski potrafi ł dostrzec ten fakt i to, że w kręgach ówczesnych polskich ekonomistów toczył się wewnętrzny spór miedzy utartymi prawdami doktryny liberalnej a potrze-bami rozwoju gospodarczego kraju opóźnionego w rozwoju. Znalazło to wyraz w podkreśleniu przez Janusza Górskiego wątków klasycznych i niekla-sycznych w poglądach analizowanych ekonomistów.
Zwracał bowiem uwagę na różnice poglądów dotyczące mechanizmów rozwoju gospodarczego między Skarbkiem i Krysińskim z jednej strony, a Surowieckim z drugiej. O ile bowiem Skarbek i Krysiński stanęli na gruncie liberalizmu ekono-mii klasycznej, to Surowiecki twierdził, że przy żywiołowym wzroście gospodarczym młoda polska gospodarka nie musi się rozwinąć, i dlatego popie-rał aktywną rolę państwa we wspieraniu gospodarki [Górski, 1963, s. 108–229].
Po trzecie, oryginalność analiz Janusza Górskiego polega na tym, że przy ocenie poglądów polskich ekonomistów I połowy XIX wieku potrafi ł
rozróż-nić postęp w poznaniu naukowym od oryginalności poglądów, rozumianej jako ich zdolność do służenia interesom ekonomicznym opisywanej gospodarki.
W pierwszej połowie XIX wieku dominowała w ekonomii szkoła klasyczna, która potrafi ła peł-niej i dogłębpeł-niej analizować procesy gospodarcze w kapitalizmie w porównaniu z ekonomią fi zjokratów. Ekonomia klasyczna oznaczała więc niewątpliwie postęp w poznaniu naukowym gospo-darki kapitalistycznej w stosunku do fi zjokratów.
Idee klasyczne nie od razu jednak przeniknęły do polskiej ekonomii. Jest wielką zasługą ekonomi-stów polskich początków XIX wieku, że zdołali oni właściwie zrozumieć i uznać wiele idei ekonomii klasycznej. Można więc stwierdzić, że ich poglądy wyrażały postęp w poznaniu naukowym gospo-darki kapitalistycznej w stosunku do poglądów fi zjokratów, które również rozwijały się w polskiej ekonomii. Janusz Górski potrafi ł w swej analizie docenić postęp w poznaniu naukowym kapitalizmu, zawarty w poglądach Fryderyka Skarbka, Dominika Krysińskiego i Wawrzyńca Surowieckiego.
Janusz Górski oceniał poglądy polskich ekonomi-stów początku XIX wieku nie tylko przez pryzmat zawartego w nich postępu w poznaniu naukowym.
Ważnym kryterium oceny była również u Janusza Górskiego oryginalność poglądów. Ekonomia kla-syczna wyrosła na wyspach brytyjskich, w kraju ówcześnie najbardziej rozwiniętym pod względem gospodarczym. Trudno się więc dziwić temu, że idee ekonomii klasycznej wyrażały interesy kraju gospo-darczo rozwiniętego. Natomiast ziemie polskie w pierwszej połowie XIX wieku należały do słabiej rozwiniętych obszarów Europy. Dominującą rolę w gospodarce polskiej odgrywało wówczas rol-nictwo, natomiast przemysł dopiero zaczynał się rozwijać. Nic więc dziwnego, że niektóre idee ekonomii klasycznej, a zwłaszcza idea liberali-zmu gospodarczego, nie odpowiadały interesom polskiego młodego przemysłu. Janusz Górski, doko-nując oceny polskiej ekonomii pierwszej połowy XIX wieku, spojrzał na nią przez pryzmat interesów rozwijającej się polskiej gospodarki. Znacznie wyżej cenił poglądy Wawrzyńca Surowieckiego od poglą-dów Fryderyka Skarbka i Dominika Krysińskiego, gdyż ten pierwszy potrafi ł oderwać się od utartych idei ekonomii klasycznej ze względu na ich nie-przystawalność do warunków polskiej gospodarki.
Surowiecki podkreślał, że w warunkach działania zasad liberalizmu gospodarczego zacofanie polskiej gospodarki będzie się utrzymywać, że przezwy-ciężenie stanu zacofania i przyśpieszenie rozwoju gospodarczego wymagają aktywnej ingerencji państwa i popierania przez państwo rodzimego prze-mysłu. Janusz Górski doceniał takie poglądy
. O TYCH, KTÓRZY ODESZLI
Wawrzyńca Surowieckiego i podkreślał ich orygi-nalność, polegającą na oderwaniu się od niektórych idei klasycznych i zaakceptowaniu idei aktywnej roli państwa, lepiej dopasowanej do warunków kraju sła-biej rozwiniętego i potrzeb przyśpieszonego rozwoju gospodarczego [Górski, 1963, s. 108–229].
Zakończenie
Wyniki badań przeprowadzonych przez Profesora Janusza Górskiego nad rozwojem gospodarczym w polskiej myśli ekonomicznej początków XIX wieku nie mają wartości wyłącznie historycznej.
Mają one również aktualne znaczenie.
Po pierwsze, aktualne znaczenie ma wniosek wynikający z tych badań, że dla rozwoju gospo-darczego kraju ważna jest nie tylko eksponowana w ekonomii klasycznej akumulacja kapitału, ale również kwalifi kacje siły roboczej i kształcenie, podkreślane w pracach polskich ekonomistów początków XIX wieku. Janusz Górski zwracał więc uwagę na nowoczesne czynniki rozwoju gospodar-czego, określane dziś mianem kapitału ludzkiego i społecznego.
Po drugie, ważne aktualne znaczenie mają roz-ważania Profesora Górskiego nad skutecznością mechanizmów rozwoju gospodarczego. Myśl, że żywiołowe mechanizmy rynkowe mogą utrzymy-wać stan zacofania gospodarczego, zaś mechanizmy wzrostu inicjowanego zakładające aktywną rolę państwa mogą przyśpieszyć rozwój gospodarczy w kraju słabiej rozwiniętym, ma również obecnie znaczenie dla rozstrzygania dróg dynamicznego roz-woju gospodarczego.
Po trzecie, ważne metodologiczne znaczenie ma sposób oceny poglądów i teorii ekonomicznych
przyjęty przez Janusza Górskiego, w szczególności odróżnianie postępu w poznaniu naukowym anali-zowanej teorii od jej oryginalności wyrażającej się w dopasowaniu teorii do potrzeb i warunków opisy-wanej rzeczywistości. Ten postulat metodologiczny obecnie podzielany jest przez wielu ekonomi-stów, zwłaszcza przez grono uczniów i następców Profesora Janusza Górskiego.
Bibliografi a
Górski J. [1963], Polska myśl ekonomiczna a rozwój gospodar-czy 1807–1830. Studia nad początkami teorii zacofania gospo-darczego, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
Górski J. i in. [1964], Ekonomia polityczna. Zarys popularny, Książka i Wiedza, Warszawa.
Górski J. [1967], Zarys historii ekonomii politycznej, Książka i Wiedza, Warszawa.
Górski J., Kowalik T., Sierpiński W. [1967], Historia powszech-nej myśli ekonomiczpowszech-nej 1870–1950, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
Górski J. [1976], Postęp techniczny a przemiany strukturalne w gospodarce, w: Postęp techniczny w procesie reprodukcji, red. C. Józefi ak, J. Mujżel, Warszawa, s. 203–221.
Górski J. [1985], Z historii myśli ekonomicznej, Wydawnictwo Łódzkie, Łódź.
Krysiński D. [1956], Wybór pism, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
Lejman W. [1999], Życie i działalność Profesora Janusza skiego, w: Studia poświęcone pamięci Profesora Janusza Gór-skiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s. 5–14.
Miastkowski L. [1995], Sylwetki łódzkich uczonych, Wydaw-nictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Skarbek F. [1931], Elementarne zasady nauki gospodarstwa narodowego, Warszawa.
Surowiecki W. [1957], Wybór pism, Warszawa.
. O TYCH, KTÓRZY ODESZLI
„Przegląd Nauk Ekonomicznych” 2017, nr 27
htt p://www.pte.lodz.pl/wp-content/uploads/2015/01/PNE27.pdf
„Studia Ekonomiczne Regionu Łódzkiego” 2017, nr 24 htt p://www.pte.lodz.pl/wp-content/uploads/2015/01/SERL24.pdf