Pomiar efektów – odpady

Zgodnie z koncepcją GOZ ilość wytwarzanych odpadów powinna być minimalizowa-na, a powstające odpady zagospodarowywane zgodnie z hierarchią sposobów postępowa-nia z odpadami, która jest zdefiniowana w Art. 17 Ustawy o odpadach z 14 grudpostępowa-nia 2012 r.

(Dz.U.2019.0.701) i obejmuje:

Tabela 4. Wskaźniki dotyczące surowców w GOZ

Wskaźniki GOZ – surowce Pożądany kierunek zmiany

wskaźnika Bezpośrednie

Produktywność zasobów (PKB/DMC) (+)

Zużycie materiałów (DMC) na mieszkańca (–)

Zużycie energii na jednostkę PKB (–)

Energochłonność finalna gospodarki (–)

Udział energii odnawialnej w końcowym zużyciu energii brutto (+) Zużycie wody na potrzeby gospodarki narodowej i ludności na 1 mieszkańca (–)

Produktywność wody (+)

Wodochłonność przemysłu (–)

Wodochłonność gospodarstw domowych (–)

Ponowne wykorzystanie wody przemysłowej (%) (+)

Ilość surowców wtórnych pozyskanych z hałd (+)

Udział surowców wtórnych w popycie na surowce (+)

Pośrednie

Samowystarczalność zasobowa (udział surowców pochodzenia rodzimego

w krajowym popycie na surowce) (+)

Źródło: opracowanie własne.

1) zapobieganie powstawaniu odpadów, 2) przygotowywanie do ponownego użycia, 3) recykling,

4) inne procesy odzysku, 5) unieszkodliwianie.

Zgodnie z koncepcją GOZ ilość wytwarzanych odpadów powinna być minimalizo-wana, a powstające odpady zagospodarowywane zgodnie z hierarchią sposobów postę-powania z odpadami. Dotyczy to zapobiegania powstawaniu odpadów (reduce), które może być wdrażane np. poprzez: zmniejszanie ilości kupowanych i produkowanych dóbr, ekoprojektowanie (np. wykorzystanie materiałów opakowaniowych nadających się do recyklingu i odpowiednie ich połączenie, pozwalające na rozłożenie produktu na części pierwsze i odzyskanie surowców do ponownego użycia), wdrażanie przez przedsiębior-ców najlepszych dostępnych praktyk (BAT) itp. Przygotowanie odpadów do ponownego użycia (reuse) obejmuje natomiast np. renowację, naprawę i czyszczenie. Do innych spo-sobów odzysku niż recykling zalicza się np. wykorzystanie odpadów do produkcji paliw lub innego środka wytwarzania energii. Na ostatnim miejscu hierarchii sposobów postę-powania z odpadami znajduje się najmniej pożądane z rozwiązań, tj. unieszkodliwianie, np. poprzez składowanie, przekształcanie termiczne, czy obróbkę fizykochemiczną (Stena Recycling 2018; KPZPO 2014).

Rozszerzona odpowiedzialność producenta (EPR – extended producer responsibility) to podejście, które zobowiązuje producenta do zebrania i zagospodarowania odpadów po-wstałych z takich samych produktów, jakie wprowadza na rynek. EPR stanowi realizację zasady „zanieczyszczający płaci” i jest jednocześnie zachętą dla producenta do uwzględ-niania całego cyklu życia surowca, z którego wytworzony jest jego produkt. W związku z tym już w fazie projektowania i produkcji powinien on użyć surowców i technologii oraz wprowadzić takie rozwiązania konstrukcyjne i użytkowe, które pozwolą na zebranie jak największej ilości odpadów oraz na poddanie jak największej ich części recyklingowi.

W obecnym systemie regulacyjnym EPR wprowadzona jest w szczególności dla opako-wań, pojazdów wycofanych z eksploatacji, zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicz-nego, opon, baterii i akumulatorów oraz olejów smarowych. W Polsce w chwili obecnej na poziomie makro monitorowane są wskaźniki odnoszące się w przeważającej mierze do działań związanych z ostatnimi trzema stopniami hierarchii postępowania z odpadami (3,4,5) oraz z realizacją zasady rozszerzonej odpowiedzialności producenta.

Nie wszystkie z wymienionych wskaźników (tab. 5) umożliwiają pomiar transforma-cji w kierunku GOZ w sposób bezpośredni, ponieważ – tak jak w przypadku wskaźni-ków odnoszących się do surowców – nie wszystkie implikują cyrkularność. Przykładowo nominalne zwiększenie tonażu odpadów poddanych recyklingowi niekoniecznie musi świadczyć o postępie w transformacji w kierunku GOZ. Wręcz przeciwnie, może wynikać z nominalnie większego tonażu odpadów wytworzonych ogółem. Natomiast gdy w ujęciu procentowym przykładowo stosunek odpadów poddanych odzyskowi do odpadów

skła-dowanych byłby z roku na rok coraz większy, można by wnioskować o postępującej trans-formacji w kierunku GOZ. Jednocześnie należy podkreślić, że im wyżej dane działanie znajduje się w hierarchii sposobów postępowania z odpadami, tym wyższy ma priorytet, tj. np. zapobieganie powstawaniu odpadów jest ważniejsze niż przygotowanie odpadów do ponownego użycia. W związku z tym, z punktu widzenia opracowania wskaźników

Tabela 5. Przegląd danych dotyczących gospodarki odpadami w Polsce

Nazwa wskaźnika dot. odpadów Jednostka

Odpady wytworzone (komunalne, inne niż komunalne) mln ton

Struktura wytworzonych odpadów przemysłowych według rodzajów mln ton Wytworzone odpady przemysłowe wg sekcji PKD: ogółem, poddane

odzyskowi, unieszkodliwione (razem, w tym składowane) przekazane innym

odbiorcom, magazynowane czasowo, dotychczas składowane tys. ton

Odpady przemysłowe wytworzone wg województw tys. ton

Tereny składowania odpadów przemysłowych wg województw ha

Odpady komunalne wytworzone wg województw kg/mieszkańca

Odpady komunalne wytworzone wg sposobu zagospodarowania i województw, ogółem, przeznaczone do: recyklingu, kompostowania lub fermentacji,

przekształcenia termicznego, składowania tys. ton

Odpady komunalne zebrane selektywnie tys. ton

Struktura sposobów przetwarzania poszczególnych frakcji selektywnie zebranych odpadów komunalnych, tj. recykling, kompostowanie lub

fermentacja, przekształcenie termiczne, składowanie %

Dzikie wysypiska odpadów wg województw ilość sztuk/powierzchnia

w m² przypadająca na 100 km²

Liczba pożarów wysypisk odpadów liczba pożarów

Import odpadów do Polski tona

Eksport odpadów z Polski tona

Liczba i wiek pojazdów wyrejestrowanych ilość sztuk, lat

Pojazdy wycofane z eksploatacji oraz uzyskane poziomy recyklingu liczba, % Wprowadzony na rynek oraz zebrany zużyty sprzęt elektryczny i elektroniczny mln ton Wymagany i osiągnięty poziom recyklingu odpadów opakowaniowych %

Wytwarzanie i recykling odpadów opakowaniowych tys. ton

Masa wprowadzonych i zebranych zużytych baterii i akumulatorów tys. ton Wymagany i osiągnięty poziom zbieranych zużytych baterii i akumulatorów % Wprowadzone na rynek przenośne baterie i akumulatory oraz zebrane z nich

odpady tys. ton

Odpady przetworzone wg procesów odzysku i unieszkodliwiania: recykling,

wypełnianie wyrobisk, odzysk energii, spalanie, składowanie % Źródło: GUS, Ochrona Środowiska 2018.

transformacji w kierunku GOZ na poziomie makro można zidentyfikować następujące wyzwania:

• Zmierzenie zapobiegania powstawaniu odpadów i przygotowywania do ponow-nego użycia (dwa pierwsze etapy hierarchii sposobów postępowania odpadami).

• Określenie wymiaru działań na poszczególnych etapach hierarchii sposobów po-stępowania z odpadami, tj. postępująca transformacja w kierunku GOZ powinna się charakteryzować przewagą działań zapobiegających powstawaniu odpadów i przygotowujących do ponownego użycia nad kolejnymi działaniami w hierarchii.

• Zmierzenie jakości odpadów, od której np. zależy, czy odpad może być poddany recyklingowi.

W tabeli 6 zestawiono wskaźniki dotyczące odpadów, które w sposób bezpośredni mogą wskazywać na transformację w kierunku GOZ na poziomie makro. Część wskaźni-ków jest bezpośrednio związana z ciągiem przyczynowo skutkowym działanie–produkt–

–rezultat–efekt wynikającym z Mapy drogowej transformacji w kierunku GOZ.

Tabela 6. Wskaźniki dotyczące odpadów w GOZ

Wskaźniki GOZ – odpady Pożądany kierunek zmiany

wskaźnika

Waste decoupling (odpady wytworzone ogółem/PKB) (–)

Tereny składowania odpadów ogółem (–)

Poziom recyklingu odpadów (ogólny) w % (+)

Poziom recyklingu pojazdów wycofanych z eksploatacji (wymagany/osiągnięty) (–) Poziom recyklingu odpadów opakowaniowych (wymagany/osiągnięty) (–) Poziom recyklingu zużytego sprzętu elektrycznego

i elektronicznego (wymagany/osiągnięty) (–)

Poziom zbieranych zużytych baterii i akumulatorów (wymagany/osiągnięty) (–)

Poziom recyklingu opon (wymagany/osiągnięty) (–)

Poziom recyklingu olejów smarowych (wymagany/osiągnięty) (–) Ilość odpadów poddana unieszkodliwieniu/ilość odpadów poddana odzyskowi (–) Ilość odpadów poddana odzyskowi/ilość odpadów poddana recyklingowi (–)

Ilość odpadów komunalnych wytworzonych na 1 mieszkańca (–)

Ilość odpadów komunalnych zebranych selektywnie w relacji do ogółu odpadów

komunalnych (+)

Ilość odpadów niebezpiecznych powstających w gospodarstwach domowych

zebranych selektywnie w relacji do ogółu odpadów (+)

Ilość odpadów z energetyki węglowej (–)

Źródło: opracowanie własne.