W naukach społecznych pojęcie potrzeby ma trzy podstawowe znaczenia: 1. potrzeba jako aktualny stan człowieka, charakteryzujący się
niespeł-nieniem określonych warunków;
10 Por. P. Sienkiewicz (red.), Modelowanie rozwoju globalnego społeczeństwa
2. potrzeba jako subiektywne odczucie braku, niezaspokojenia lub pożą-dania określonych przedmiotów czy warunków;
3. potrzeba jako trwała właściwość człowieka (systemu), polegająca na tym, że bez spełnienia określonych warunków nie może on osiągnąć lub utrzymać pewnych istotnych stanów i celów.
W koncepcji systemowej11 przyjęto termin „potrzeba” odpowiadający trzeciemu z wymienionych znaczeń. Korzystając z systemowego uogólnie-nia, „potrzeby” możemy odnieść nie tylko do jednostki ludzkiej czy zbioru jednostek (grupy, społeczeństwa), lecz także do jakiegokolwiek systemu. Systemem nazywać będziemy przy tym każdy złożony obiekt wyróżniony w badanej rzeczywistości, stanowiący całość tworzoną przez zbiór obiek-tów elementarnych (elemenobiek-tów) i powiązań (relacji) między nimi12.
Pozwala to sformułować określenie potrzeby danego systemu, defi niu-jąc ją jako cechę, ze względu na którą warunkiem niezakłóconego funk-cjonowania tego systemu w jego otoczeniu jest pewien określony stan tego otoczenia. Niezaspokojenie potrzeby oznacza niespełnienie tego wa-runku, pociągające za sobą zakłócenie funkcjonowania systemu.
Innymi słowy: system S ma potrzebę P w otoczeniu O wtedy i tylko wtedy, gdy jakiś stan Op otoczenia O powoduje zakłócenie zachowania systemu S.
W świetle przyjętych założeń i defi nicji można wyszczególnić hierar-chię potrzeb, których niezaspokojenie13:
1. prowadzi do unicestwienia systemu (określimy je jako potrzeby pod-stawowe);
2. pociąga za sobą niemożliwość pełnienia przez dany system pewnych jego funkcji;
3. prowadzi do zakłóceń w pełnieniu przez system pewnych funkcji; 4. prowadzi do zakłóceń w rozwoju danego systemu.
W hierarchii potrzeb wynikającej ze skutków, jakie pociąga za sobą dla systemu niezaspokojenie danej potrzeby, w koncepcji systemowej wyróż-nić możemy potrzeby:
1. istnienia (pierwszy poziom w hierarchii potrzeb); 2. integralności (drugi poziom);
3. optymalizacji funkcjonowania (trzeci poziom); 4. rozwoju (czwarty poziom).
Model jakości życia w ujęciu systemowej koncepcji (rysunek 2) uj-muje potrzeby w grupach jako zidentyfi kowane, generowane przez
11 T. Kocowski, Systemowa koncepcja repertuaru potrzeb człowieka, „Komunikat Ośrodka Badań Prognostycznych Politechniki Wrocławskiej” 1974, nr 54.
12 P. Sienkiewicz, Analiza systemowa, Bellona, Warszawa 1995.
społeczeństwo oraz prognozowane na podstawie zmian w środowisku korzystających z „okazji”; zbiór rozumiany jako usługi, przedmioty, sy-tuacje zaspokajające daną potrzebę. W procesie ewaluacji rozpatrujemy skutki procesu zaspokajania potrzeb. Pozwala to sformułować wskaźniki wykorzystywane w ocenie jakości życia na danym obszarze.
W koncepcji systemowej zaspokojenie potrzeby stanowi warunek nie-zbędny lub sprzyjający realizacji określonego celu. Można przyjąć, że ja-kość życia może być rozumiana jako stopień zaspokojenia określonych (uniwersalnych, podstawowych) potrzeb człowieka.
Przyjęto następujące założenia14:
1. Społeczeństwo (jednostki) generują określone potrzeby w określonym czasie.
2. Potrzeby są (mogą być) zaspakajane przez określone dziedziny życia społecznego (są one swoistym „adresatem” potrzeb).
3. Podstawowe rodzaje potrzeb to:
14 P. Sienkiewicz, H. Świeboda, Materiały konferencyjne: Badania operacyjne i systemowe (BOS 2006), IBS PAN, Warszawa 2006.
Rysunek 2. Model jakości życia w ujęciu systemowej koncepcji potrzeb
z potrzeby społeczne – zaspokajane przez określone instytucje (zdro-wie, bezpieczeństwo, polityka);
z potrzeby gospodarcze – zaspokajane dzięki działalności gospodar-czej (rolnictwo, produkcja, usługi);
z potrzeby ekologiczne – zaspokajane dzięki środowisku natural-nemu;
z potrzeby informacyjne – zaspokajane dzięki infrastrukturze infor-macyjnej.
4. Dziedziny zaspokajające potrzeby (rysunek 3): z system społeczny;
z system gospodarczy; z system ekologiczny; z system informacyjny.
5. Jakość życia stanowi funkcję stopnia zaspokojenia poszczególnych po-trzeb.
Rysunek 3. Systemy zaspokajające potrzeby społeczeństwa
Źródło: P. Sienkiewicz, H. Świeboda, Materiały konferencyjne: Badania operacyjne i systemowe (BOS 2006), IBS PAN, Warszawa 2006.
Konceptualizacja
Przyjęto następujący model jakości życia w społeczeństwie informacyj-nym (rysunek 4):
z System potrzeb: <PS (t), PG (t), PE (t), PI (t)>
z Możliwości zaspokojenia potrzeb: <MS (t), MG (t), ME (t), MI (t)> z Stopień zaspokojenia potrzeb:
<XS (PS, MS), XG (PG, MG), XE (PE, ME), X1 (P1, M1)> z Jakość życia w chwili t: QL (XS, XG, XE, XI;t) = ql
Wybór konkretnych wskaźników oceny poszczególnych czynników nie sprawia istotnych trudności, bowiem na gruncie kwalitologii (kwalito-metrii) opracowano wiele efektywnych (na przykład w sensie statystycz-nym) postaci wskaźników.
Jedną z cech swoistych społeczeństwa informacyjnego jest dominacja sektora usług informacyjnych związanych z realizacją procesów zbiera-nia (zdobywazbiera-nia), przesyłazbiera-nia, przetwarzazbiera-nia, przechowywazbiera-nia i udostęp-niania (rozpowszechudostęp-niania) informacji. Rozwój usług informacyjnych uzależniony jest od efektywności informacyjnej infrastruktury społeczeń-stwa, czyli systemów teleinformatycznych i systemów masowego komu-nikowania. Z kolei rozwój informacyjnej infrastruktury ma niewątpliwy wpływ na stopień zaspokojenia poszczególnych potrzeb: społecznych (wyż-sza jakość w dziedzinie zdrowia, edukacji, e-edukacji, bezpieczeństwa,
Rysunek 4. Ogólny model jakości życia
uczestnictwa w życiu politycznym i życiu kulturalnym), gospodarczych (telepraca, gospodarka oparta na wiedzy), ekologicznych (bezpieczeń-stwo ekologiczne, wypoczynek, turystyka). Stanowi to obszar „pośred-nich” wpływów infrastruktury informacyjnej na podstawowe czynniki jakości życia. Obszar wpływu „bezpośredniego” należy wiązać z rozwo-jem takich potrzeb informacyjnych jak:
z potrzeba szybkiego dostępu do baz danych i informacji aktualnej; z potrzeba dostępu do wiedzy ogólnej i specjalistycznych baz wiedzy; z potrzeba komunikowania „bez granic”;
z potrzeba aktywnego uczestnictwa w globalnej społeczności internetu; z potrzeby ludyczne – korzystanie z gier komputerowych, wirtualnej
rzeczywistości.
Obszar wpływu pośredniego rozwoju infrastruktury informacyjnej wiąże się ze społecznymi i ekonomicznymi korzyściami wynikającymi ze zmiany restrukturyzacyjnej społeczeństwa związanej z włączaniem spo-łecznym grup marginalizowanych pozostających na obrzeżu społeczeń-stwa. Ma to wymiar zarówno jednostkowy, jak i grupy czy społeczeńspołeczeń-stwa. Oczywiście ma to również wymiar we wzroście dochodu narodowego i wzroście produktywności.
W międzynarodowych analizach poziomu rozwoju społecznego, dla celów komparatystyki (analiz porównawczych) najczęściej przyjmuje się trzy podstawowe wskaźniki:
1. Wskaźnik Rozwoju Społecznego HDI (Human Development Index). 2. Wskaźnik Ubóstwa HPI (Human Poor Index).
3. Wskaźnik Nowej Gospodarki (ING).
Można zatem przyjąć, że dla celów analizy systemowej jakości życia w GSI użyteczna jest formuła przedstawiona na rysunku 5.
Rysunek 5. Systemowa koncepcja wartościowania rozwoju społecznego