Prawo konsumenckie w prawie prywatnym UE

Obecnie zauważalny jest nowy trend w tworzeniu Europejskiego Prawa Kon­ traktów, które mimo różnic poszczególnych systemów prawnych państw człon­ kowskich Unii Europejskiej, powstaje jako samodzielny porządek normatywny w postaci europejskiego prawa prywatnego. Na ścisłym obszarze prawa cywilne­ go obowiązują dyrektywy, a niekiedy też rozporządzenia, regulujące zagadnienia odnoszące się do procedur zawarcia umowy, obowiązków przedkontraktowych, treści zobowiązania i konsekwencji jego niewykonania. Trzeba jednak zdawać sobie sprawę, że dyrektywy i rozporządzenia to akty, które mają charakter sekto­ rowy. W znakomitej większości powiązane są z obrotem konsumenckim, przewi­ dując szczególne instrumenty jego ochrony. Te instrumenty ochrony konsumenta są istotne ze względu na różne techniki marketingowe, stanowiące zagrożenie dla swobodnego procesu podejmowania przez konsumenta decyzji dotyczącej zawią­ zania stosunku prawnego82. Jak wspomniano wcześniej, rozwój prawa prywat­ nego początkowo łączył się bezpośrednio z prawem konsumenckim, zwłaszcza z ochroną konsumenta83. Gdy zmienia się filozofia konsumenta, ten nowy trend uwidacznia się w potrzebie oddzielnego skodyfikowania praw konsumenta84.

81 W. Wołodkiewicz, Code civil des Francais. Uwagi na marginesie dwóchsetlecia Kodeksu

Napoleona, „Forum Iuridicum” 2004, z. 3, s. 114–115.

82 F. Zoll, Metoda Acquis-Group. Wkład w harmonizację prawa umów w Europie, [w:] M. Paz­ dan, W. Popiołek, E. Rott­Pietrzyk, M. Szpunar, Europeizacja prawa prywatnego…, t. II, s. 754.

83 W pracach nad Europejskim Kodeksem Cywilnym powstały w tym celu Komitet Koor­ dynujący podjął decyzję, iż nie zostanie wprowadzone rozróżnienie między prawem cywilnym a konsumenckim. Zasady dotyczące ochrony konsumenta nie będą strukturalnie wyodrębnione w ramach projektu (taka propozycja padła ze strony reprezentantów krajów skandynawskich). Rozwiązania w zakresie konsumenta miały być pierwotnie włączane do poszczególnych części projektu EKC. Otwarta i niejako dyskusyjna pozostawała kwestia miejsca umieszczenia definicji konsumenta. Zob. E. Hondius, A. Wiewiórkowska­Domagalska, Europejski kodeks cywilny

(ana-liza prac Grupy Studyjnej), „Państwo i Prawo” 2002, nr 6, s. 31.

84 Por. rozważania na temat wpływu dyrektyw unijnych na polskie prawo konsumenckie: J. Pisuliński, Prawo konsumenckie w systemie prawa cywilnego, [w:] M. Sawczuk (red.),

Czter-dzieści lat kodeksu cywilnego, Wolters Kluwer, Warszawa 2006, s. 171 i n.: „Prawo europejskie

Warto podkreślić, że unijna filozofia konsumenta zmienia się materialnie cały czas. Początkowo konsument był widziany jako „słaby”, potrzebujący ochrony przed komplikacjami rynku. Dzisiaj konsument jest aktywnym partnerem, który powinien być zachęcany do wykorzystywania rosnących możliwości w przekra­ czających granice państw aktach kupna­sprzedaży85. Pojęcie konsumenta, za­ gadnienia ochrony konsumenta stanowią naturalną konsekwencję prowadzonej polityki integracyjnej, która pierwotnie została nastawiona na urzeczywistnie­ nie czterech traktatowych swobód. W doktrynie zjawisko to określane jest jako „zależność od ścieżki”86. Consumerism jest terminem o denotacjach socjologicz­ nego fenomenu, który odgrywa centralną rolę w ochronie jednostek będących konsumentami w kontekście organizacji globalnego rynku. Standaryzacja defi­ nicji „konsument” jest trudna do identyfikacji: w języku prawnym konsument jest naturalną osobą, która zdobywa dobra i usługi do zaspokojenia osobistych lub rodzinnych, ale zarazem nieprofesjonalnych potrzeb. Zgodnie z terminologią nauk ekonomicznych i socjologicznych, konsument jest pasywnym elementem w systemie masowej produkcji i dystrybucji, dającym przeważającą siłę transak­ cji biznesu, co jest wyrażone w postaci zewnętrznego celu stymulującego rynek oddziałujący na jej/jego wybór. W dziedzinie prawa konsumenckiego podjęto po­ nadnarodową harmonizację. Prawo Unii Europejskiej oddziaływało przez te pań­ stwa, które już miały skonsolidowane podstawy doświadczenia na tym polu87. Poszukując podmiotowego wyróżnika ochrony konsumenta, można wskazać na dwa podstawowe kryteria: charakter transakcji i charakter podmiotu. W od­ niesieniu do charakteru transakcji konsumentem będzie podmiot nabywający to­ war lub usługę na potrzeby czysto osobiste lub rodzinne; przy kwestii problema­ tycznej, która dotyczy rozgraniczenia osobistego i handlowego. W dyrektywach konsumenckich generalnie przyjmuje się, iż cel transakcji powinien znajdować się poza działalnością gospodarczą, handlową lub zawodową podmiotu. Pewne trudności występują w sytuacjach mieszanych, tj. gdy transakcja dokonywana jest jednocześnie dla celów osobistych i zawodowych. Naprzeciw temu proble­ mowi wyszła Grupa Robocza ds. Europejskiego Kodeksu Cywilnego, która za­ proponowała swoją definicję. Zgodnie z tą definicją konsumentem88 jest każda

wa konsumenckiego. Ten czynnik będzie miał również istotne znaczenie przy wyborze środków ochrony konsumenta – odejście od dotychczasowego minimalnego standardu ochrony, wyznaczo­ nego przez dyrektywy, na rzecz zasady maksymalnej harmonizacji, niewątpliwie zawężać będzie «pole manewru» ustawodawcy krajowemu”.

85 N. Reich, Protection of consumer’s economic interests by EC Contract Law: Some

follow-up remarks, “Sydney Law Review” 2006, vol. 28, no. 37, s. 38–39.

86 A. Tischner, Model przeciętnego konsumenta w prawie europejskim, „Kwartalnik Prawa Prywatnego” 2006, R. XV, z. 1, s. 200.

87 B. Pasa, G. A. Benacchio, The Harmonization of Civil and Commercial Law…, s. 5–6.

88 Więcej na ten temat: E. Łętowska, Prawo umów konsumenckich, C.H. Beck, Warszawa 1999, s. 55 i n.; zob. także: E. Kieżel, Ochrona interesów konsumentów w Polsce w aspekcie

inte-osoba fizyczna, która działa przede wszystkim w celach niezwiązanych z jej działalnością gospodarczą, handlową lub zawodową. Definicja Grupy Roboczej ds. Europejskiego Kodeksu Cywilnego znacznie zawęziła zakres poszukiwań. Drugim kryterium jest charakter podmiotu. Pojawia się tutaj kwestia problema­ tyczna osób prawnych, które są sytuowane poza zakresem pojęciowym konsu­ menta. W zależności od ich zaliczenia – bądź nie – do zakresu definicji, będzie­ my przyjmować szerokie lub wąskie rozumienie konsumenta89. W krajach Unii Europejskiej ustawodawstwo dotyczące cywilnoprawnej ochrony konsumenta, jako słabszej i niedoinformowanej strony umowy, jest rezultatem transpozycji dyrektyw wspólnotowych, co stanowi wynik harmonizacji. Te z dyrektyw, które dotyczą umów z udziałem konsumenta, mają charakter minimalny. Oznacza to, że w granicach dopuszczalnych przez Traktat, z uwagi na swobodę przepływu to­ warów i usług, poszczególne państwa przewidują ochronę wyższą90. Europejskie prawo konsumentów stało się zaczątkiem materialnych innowacji wprowadzo­ nych w wielu systemach prawnych państw członkowskich. Pojawiają się też pró­ by pozbawienia prawa konsumentów jego specjalnej charakterystyki w oparciu o standardy UE i przywrócenia w tym zakresie przepisów tradycyjnego prawa cywilnego (prywatnego) oraz przepisów prawa publicznego. Na tle przeobrażeń, które zachodzą wewnątrz prawa Unii można przypuszczać, iż prawo konsumen­ ckie ma stać się integralną częścią przyszłego europejskiego prawa cywilnego. Integracja prawa konsumenckiego z prawem cywilnym powoduje transplantację konsumenckich idei dobrobytu do tradycyjnego, ogólnego prawa prywatnego, ale także obawy o zachowanie właściwego wydźwięku ochrony konsumenckich postanowień91.

W niektórych ujęciach prawo konsumenckie tworzy jednolitą i spójną gałąź prawa unijnego, w innych – jest częścią szeroko rozumianego prawa cywilnego. Istnieją też i takie poglądy formułowane w doktrynie, które przyznają prawu kon­ sumenckiemu pewne wyraźne, samoistne i charakterystyczne cechy. Jednak cechy te nie pozwalają w sposób dostateczny na wyraźne wyodrębnienie prawa konsu­ menckiego. Podejmowane są również próby definiowania zakresu unijnego prawa konsumenckiego jako korpusu przepisów głównie o charakterze cywilistycznym, inspirowanych prokonsumenckim, ochronnym nastawieniem. Poniekąd, nieco

gracji europejskiej, Wyd. Difin, Warszawa 2007, s. 18 i n.; M. Fryźlewicz (red.), Ochrona konsu-menta w Unii Europejskiej, Instytut Europejski, Łódź 1998, s. 18 i n; A. Dąbrowska, I. Ozimek, Ochrona i edukacja konsumentów we współczesnej gospodarce rynkowej, Polskie Wyd. Ekono­

miczne, Warszawa 2005, s. 30.

89 A. Makowska, Sprzedaż konsumencka w prawie Unii Europejskiej i prawie polskim, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2006, s. 7–9.

90 E. Bagińska, Teoretyczne aspekty umów konsumenckich na tle prawnoporównawczym, [w:] M. Pazdan, W. Popiołek, E. Rott­Pietrzyk, M. Szpunar, Europeizacja prawa prywatnego…, t. I, s. 17.

91 T. Wilhelmsson, G. Howell, H. W. Micklitz, European consumer law, [w:] M. Bussani, F. Werro (eds), European Private Law…, s. 249.

odmiennie, wysuwane są tezy o interdyscyplinarności prawa konsumenckiego, które idzie wbrew tradycyjnym gałęziom prawa, ponieważ nie jest ani wyłącznie prawem cywilnym, handlowym, karnym czy procesowym, ani nie mieści się też w prawie konkurencji. Najszersze propozycje definicji prawa konsumenckiego obejmują przepisy odnoszące się zarówno do kwestii merytorycznych, procedu­ ralnych, jak i kolizyjno­prawnych. Jednakże najważniejsze z punktu widzenia niniejszej monografii jest zakwalifikowanie prawa konsumenckiego do prawa publicznego bądź prawa prywatnego. Prawo konsumenckie Unii Europejskiej nie ma wyraźnych konturów i obejmuje zarówno normy prywatno­, jak i publiczno­ prawne. Prawo konsumenckie – mimo że normy prywatnoprawne stanowią jego zasadniczą część – określa wymogi informacyjne, wymogi w zakresie konku­ rencji oraz kwestie procesowe czy kolizyjno­prawne. Prawo konsumenckie sensu

largo obejmuje zarówno kształtowanie wymogów bezpieczeństwa, jak i rozmaite

przepisy prawa karnego. Przepisy o charakterze publicznoprawnym znajdują wy­ raz głównie w tzw. dyrektywach technicznych, które chronią szeroko pojmowany interes konsumencki, a także w dyrektywach konsumenckich dotyczących prawa umów. W dyrektywach konsumenckich umieszczone są przepisy systematycznie należące do różnych działów prawa, tj. zarówno uregulowania natury prywat­ no­, jak i publicznoprawnej. In generali, zasadniczą część prawa konsumenckie­ go Unii Europejskiej stanowią uregulowania natury prywatnoprawnej, dotyczące tzw. korpusu prawa umów konsumenckich. Niemniej jednak istotą prawa kon­ sumenckiego UE jest powiązanie w przepisach dyrektyw konsumenckich norm prywatno­ i publicznoprawnych92.

3.5. Wielopoziomowy system prawa – prawo prywatne UE