Prawo szwedzkie a swobodne przemieszczanie się pracowników w Unii Europejskiej

Swobodne przemieszczanie się pracowników jest jednym z głównych założeń Unii Europejskiej. Pracownicy, którzy korzystają z prawa do pracy i życia w innym państwie członkowskim muszą mieć prawo do zabezpie-czenia społecznego, edukacji i równego traktowania pod każdym wzglę-dem. (Edström)

3.1. Rozporządzenia UE dotyczące swobodnego przemieszczania się

Rozporządzenia na poziomie lokalnym, dotyczące swobodnego prze-mieszczania się pracowników zostały w głównej mierze określone w Trak-tacie WE oraz rozporządzeniach i dyrektywach Rady.

Art. 39 ust. 2 Traktatu WE mówi, że „swoboda ta obejmuje zniesienie wszelkiej dyskryminacji ze względu na przynależność państwową między pracownikami Państw Członkowskich w zakresie zatrudnienia, wynagro-dzenia i innych warunków pracy”. Swoboda przemieszczania się obejmuje również „prawo pracownika do: a) ubiegania się o rzeczywiście oferowane miejsca pracy; b) swobodnego przemieszczania się w tym celu po teryto-rium państw członkowskich; c) przebywania w jednym z państw członkow-skich w celu podjęcia tam pracy, zgodnie z przepisami ustawowymi,

wyko-nawczymi i administracyjnymi dotyczącymi zatrudniania pracowników tego państwa; d) pozostawania na terytorium Państwa Członkowskiego po usta-niu zatrudnienia, na ustalonych warunkach”. Pewne rodzaje pracy w sek-torze publicznym stanowią wyjątek od tej reguły. Zgodnie z orzeczeniem Trybunału Sprawiedliwości w E, przepisy art. 39 są interpretowane w spo-sób restrykcyjny i jednolity we wszystkich państwach członkowskich. Traktat z Maastricht umocnił prawo jednostki do swobodnego przemieszczania się na podstawie „obywatelstwa Unii”. Zasada równości traktowania zawarta jest w art. 12 i 39 Traktatu WE oraz rozporządzeniu nr 1612/68.

Swoboda przemieszczania się dzieli się na trzy kategorie:

Art. 39-42, swobodne przemieszczanie się pracowników lub osób;

Art. 43-48, prawo przedsiębiorczości;

Art. 49-55, swobodne świadczenie usług.

Prawo pierwotne zostało uzupełnione przez szeroko zakrojone prawo-dawstwo wtórne.

Obejmuje to trzy różne rozwiązania alternatywne dla osoby pragnącej zarabiać na życie w innym państwie członkowskim. Osoba taka może:

– przemieścić się do innego państwa członkowskiego w celu zatrudnienia się lub

– przemieścić się do innego państwa członkowskiego jako niezależny przedsiębiorca, lub

– oferować lub świadczyć usługi w innym państwie członkowskim, działa-jąc jednak wciąż w swoim kraju macierzystym.

W jednym działaniu może zawierać się jedna lub kilka swobód jedno-cześnie.

Prawo przedsiębiorczości oraz swobodne świadczenie usług są prawa-mi bliskiprawa-mi prawu do swobodnego przeprawa-mieszczania się, które zwykle zwią-zane jest z pracownikami. Ważną dyrektywą w tej kategorii jest dyrektywa dotycząca delegowania pracowników w celu świadczenia usług w innym państwie członkowskim.

W praktyce, rozporządzeń dotyczących swobodnego przemieszczania się nie da się całkowicie oddzielić od rozporządzeń dotyczących zabezpie-czenia społecznego. Dokument ten skupia się jednak na prawie pracy i swo-bodnym przemieszczaniu się, nie zaś na prawach socjalnych. (Ahlberg)

Prawo do swobodnego przemieszczania się, przysługujące obywate-lom Unii, zostało określone w dyrektywie w sprawie prawa obywateli Unii i członków ich rodzin do swobodnego przemieszczania się i poby-tu na terytorium Państw Członkowskich (2004/38/WE)². Dyrektywa jest

2 Dyrektywa ta powinna zostać przyjęta przez państwa członkowskie najpóźniej do 30 kwietnia 2006 r.

przede wszystkim skodyfi kowaną wersją uprzedniego prawodawstwa wtórnego. Dyrektywa ta jest także odzwierciedleniem orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich. Rozporządzenie nr 1612/68, dotyczące swobodnego przemieszczania się, jest nadal obowią-zujące. (Bernitz)

3.2. Szwedzkie przepisy krajowe

Art. 39 Traktatu WE, dotyczący prawa do równego traktowania, musi być stosowany w praktyce w prawie krajowym.

Prawo pobytu zostało wprowadzone do prawa WE oraz prawa szwedzkiego, jako efekt nowej dyrektywy w sprawie swobodnego prze-mieszczania się. Zgodnie z dyrektywą, każdy obywatel europejski oraz członkowie jego rodziny, mają prawo pobytu w innym państwie człon-kowskim, pod warunkiem spełnienia określonych warunków. Warun-kiem jest, aby dana osoba była samowystarczalna, w celu uniknięcia na-kładania obciążeń na system pomocy społecznej w kraju przyjmującym.

Zabrania się państwom członkowskim posiadania jakiegokolwiek prawa, które dyskryminuje innych obywateli europejskich. Trybunał Sprawiedli-wości Wspólnot Europejskich pokazuje różnice pomiędzy jednostkami nieaktywnymi ekonomicznie oraz aktywnymi ekonomicznie, przy czym jednostki nieaktywne ekonomicznie muszą być osobami zamieszkujący-mi legalnie w kraju przyjmującym, aby być chronionym zasadą niedy-skryminacji. (Bernitz)

Szwecja jest jednym z krajów o największym odsetku pracowników migrujących z państw członkowskich UE, wynoszącym około 4–5% po-pulacji w wieku produkcyjnym. Dla Finlandii odsetek ten wynosi 1%.

(Bernitz)

3.2.1. Swobodne przemieszczanie się z perspektywy prawa wspólnotowego oraz prawa szwedzkiego

Każdy obywatel Unii Europejskiej ma prawo do pracy i życia w in-nym państwie członkowskim, nie będąc dyskryminowain-nym ze względu na narodowość. Swobodne przemieszczanie się osób jest podstawowym prawem każdej jednostki wynikającym z prawa wspólnotowego i stano-wi niezbędny element obywatelstwa europejskiego. Swoboda ta została określona w art. 39 Traktatu WE i obejmuje:

– Prawo ubiegania się o rzeczywiście oferowane miejsca pracy w innym państwie członkowskim.

– Prawo do pracy w innym państwie członkowskim.

– Prawo przebywania w jednym z państw członkowskich w celu podjęcia tam pracy.

– Prawo pozostawania na terytorium państwa członkowskiego po ustaniu zatrudnienia.

– Prawo do równego traktowania pod względem dostępu do zatrudnienia, warunków pracy i dostępu do innych korzyści, które ułatwiłyby integra-cję pracowników w przyjmującym państwie członkowskim. (Bernitz)

Koncepcja oraz konsekwencje tejże swobody zostały zinterpretowane i rozwinięte przez orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości Wspólnot Eu-ropejskich. Trybunał Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich interpretuje koncepcję pracownika jako osoby, która podejmuje pod kierunkiem in-nej osoby poważną i skuteczną pracę, za którą otrzymuje wynagrodzenie.

(Bernitz)

Prawo swobodnego przemieszczania się pracowników jest uzupełnio-ne systemem koordynującym programy ubezpieczeń społecznych oraz systemem zapewniającym wzajemne uznawanie dyplomów. Art. 39 ma zastosowanie w przypadku tzw. pracowników migrujących, obywateli jed-nego państwa członkowskiego, którzy opuszczają kraj pochodzenia w celu podjęcia pracy w innym państwie członkowskim. (Bernitz)

3.2.2. Prawo wjazdu, wyjazdu i pobytu w innych państwach członkowskich

Prawo wjazdu na terytorium państwa zależy od obywatelstwa. Zgod-nie z prawem międzynarodowym, państwo musi wpuścić na swoje teryto-rium jedynie swoich własnych obywateli. Prawo do wjazdu na terytoteryto-rium Szwecji dla osób niebędących obywatelami szwedzkimi jest uregulowane przez Ustawę o obcokrajowcach (Utlänninglagen, 2005:716) oraz rozpo-rządzenie o obcokrajowcach (Utlänningsförordningen, 2006:97).

Obcokrajowiec przybywający do Szwecji musi posiadać ze sobą ważny paszport. Dla obywatela innego państwa członkowskiego, w tym państw Europejskiego Obszaru Gospodarczego, przybywającego na terytorium Szwecji, wystarczy posiadanie ważnego dowodu tożsamości. Dowód toż-samości powinien być wystawiony przez odpowiednie władze państwa członkowskiego UE/EOG. Identycznie ma się rzecz w przypadku krewnych obcokrajowca, o ile są oni obywatelami państwa członkowskiego UE lub EOG.

Szwecja wstąpiła do obszaru Schengen 19 grudnia 1996 r. Dania, Fin-landia, Islandia i Norwegia również znajdują się w obszarze Schengen, co oznacza utrzymanie polityki bezpaszportowej przy podróżach pomiędzy państwami skandynawskimi.

Trybunał Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich zaakceptował zasa-dę losowych kontroli tożsamości przy przekraczaniu granicy, jeżeli nie są one przeprowadzane w sposób systematyczny, arbitralny, lub gdy nie są konieczne.

Ustawa o obcokrajowcach mówi, że wszyscy obcokrajowcy, niezależ-nie od obywatelstwa, mają prawo wjazdu na terytorium Szwecji na okres trzech miesięcy, bez prawa pobytu, w celach turystycznych. Wyjątkiem jest wymóg posiadania wizy w przypadku obywateli niektórych państw.

Art. 14 dyrektywy 2004/38/WE mówi, że „obywatele Unii i członkowie ich rodziny posiadają prawo pobytu przewidziane w art. 6 tak długo, do-póki nie staną się nieracjonalnym obciążeniem dla systemu pomocy spo-łecznej w przyjmującym państwie członkowskim”.

Państwo przyjmujące nie jest zobowiązane umożliwiać dostęp do syste-mu opieki społecznej obywatelom innego państwa członkowskiego przez pierwsze trzy miesiące. W przypadku osób, które stały się nieracjonalnym obciążeniem dla systemu pomocy społecznej, art. 14 dyrektywy 2004/38/

WE daje możliwość państwu przyjmującemu wydalenia danej osoby do kraju pochodzenia. Zgodnie z powyższym artykułem „w żadnym wypad-ku środek wydalenia nie może być stosowany wobec obywateli Unii lub członków ich rodziny, jeżeli obywatele Unii są pracownikami najemnymi lub osobami pracującymi na własny rachunek, lub obywatele Unii wjecha-li na terytorium przyjmującego państwa członkowskiego w poszukiwaniu pracy”. (Bernitz)

Poprzez tę dyrektywę, nowe wyrażenie – prawo pobytu – weszło do szwedzkiej terminologii prawnej. Prawo pobytu zostało określone w usta-wie o obcokrajowcach art. 3a rozdz. 1 s, jako prawo obywateli państw członkowskich UE i ich rodzin do przebywania na terytorium Szwecji przez okres dłuższy niż trzy miesiące bez pozwolenia na pobyt (identycz-na zasada została określo(identycz-na przez art. 7 dyrektywy 2004/38/WE). Zgodnie z ustawą o obcokrajowcach, rozdz. 2, pkt 5, dla obywateli innych państw niż państwa członkowskie UE, zasadą jest konieczność składania wniosku o pozwolenie na pobyt, jeżeli wyrażają oni chęć pozostania w Szwecji dłużej niż trzy miesiące. Obywatele państw skandynawskich są oczywiście wyjątkiem. Prawo pobytu w Szwecji jest przyznawane pracownikom, oso-bom prowadzącym działalność na własny rachunek oraz szukającym pra-cy³, studentom zarejestrowanym w dokumentach szkoły lub uczelni, jeżeli posiadają wystarczające zasoby na utrzymanie się oraz posiadają ubezpie-czenie zdrowotne, a także obywatelom innych państw członkowskich i ich

3 Sprawa z Trybunału Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich.

rodzinom, jeżeli ta rodzina posiada ubezpieczenie zdrowotne i wystarcza-jące środki na utrzymanie się. Art. 8 zezwala, aby państwo przyjmuwystarcza-jące zarejestrowało obywateli Unii, przebywających na jego terytorium przez okres dłuższy niż trzy miesiące. (Bernitz)

Dokumenty wymagane przez szwedzki Urząd Imigracyjny:

– Pracownik: zaświadczenie o zatrudnieniu, wystawione i podpisane przez pracodawcę.

– Osoba pracująca na własny rachunek: zaświadczenie o rejestracji dzia-łalności i/lub inne dokumenty, które potwierdzają posiadanie własnej działalności.

– Dostawca usługi, jako konsultant lub na zlecenie: dokument potwierdza-jący, że dana osoba jest dostawcą usługi, określający rodzaj świadczonej usługi oraz stwierdzający jak długo dana osoba będzie świadczyć daną usługę. Dokument musi być wystawiony i podpisany przez osobę otrzy-mującą usługę.

Członkami rodziny są:

– Mąż, żona, zarejestrowany/a partner/ka lub konkubent/konkubina.

– Dzieci w wieku poniżej 21 lat, które są utrzymywane przez rodziców.

– Rodzice, którzy są zależni fi nansowo od dzieci przebywających w Szwecji.

Dokument/zaświadczenie potwierdzające więzy małżeńskie lub ro-dzinne. Członkowie rodziny, którzy nie są obywatelami państwa członkow-skiego UE/EOG muszą złożyć wniosek o przyznanie karty stałego pobytu.

(www.migrationsverket.se)

Członkowie rodziny pracownika lub osoby prowadzącej działalność na własny rachunek mają prawo pozostania na terytorium Szwecji nawet po rozwodzie lub śmierci pracownika⁴.

3.2.3. Prawo stałego pobytu

Art. 39 Traktatu WE mówi, że pracownicy i osoby prowadzące dzia-łalność na własny rachunek mają prawo pobytu w innym państwie człon-kowskim. Art. 16 dyrektywy 2004/38/WE mówi, że „obywatele Unii, którzy legalnie nieprzerwanie zamieszkują w przyjmującym państwie członkow-skim przez pięć lat, mają prawo do stałego pobytu w tym państwie”. Daje to uprawnienia, które są bardzo podobne do uprawnień obywateli pań-stwa przyjmującego (Ustawa o obcokrajowcach, rozdz. 3a pkt 6–7). Na przyznanie prawa stałego pobytu nie ma wpływu sporadyczna nieobec-ność z powodu choroby, studiów, itp. Prawo stałego pobytu może zostać

4 Rozporządzenie (EWG) nr 1251/70 i dyrektywa 75/34/EWG, obecnie art. 12 i 13 dyrektywy 2004/38/

WE.

utracone jedynie w przypadku trwałej nieobecności w państwie przyjmu-jącym przez okres dłuższy niż dwa lata.

3.2.4. Prawo do ograniczenia prawa do swobodnego przemieszczania się

Art. 18 Traktatu WE daje prawo do ograniczenia prawa do swobodne-go przemieszczania się, ze względu na zagrożenie dla:

– bezpieczeństwa publicznego, – porządku publicznego, – zdrowia publicznego,

oraz wprowadza ograniczenia możliwości zatrudnienia w administracji publicznej przyjmującego państwa członkowskiego.

Zagrożenie dla bezpieczeństwa publicznego oznaczać może terroryzm i szpiegostwo. Uprzednio wydane wyroki za działalność kryminalną nie są wystarczające. Sprawa musi opierać się na działaniach jednostki, które miały miejsce w czasie podejmowania decyzji.

3.2.5. Prawo do świadczeń socjalnych

Pracownicy migrujący i ich rodzina mają prawo do takich samych świadczeń socjalnych i podatkowych, co obywatele państwa przyjmują-cego, rozporządzenie WE nr 1612/68 oraz orzecznictwo Trybunału Spra-wiedliwości Wspólnot Europejskich. Te same zasady mają zastosowanie w przypadku osób prowadzących działalność na własny rachunek, art. 43 i 49 Traktatu WE. „Państwo przyjmujące nie jest zobowiązane do przyzna-nia uprawnieprzyzna-nia do pomocy społecznej w ciągu pierwszych trzech miesię-cy”, zgodnie z art. 24.2 dyrektywy 2004/38/WE. (Bernitz)

3.2.6. Równe traktowanie i zasada niedyskryminacji

Zgodnie ze szwedzką konstytucją (Regeringsformen RF, rozdz. 1 s. 9), decyzja o zatrudnieniu musi być obiektywna i podjęta w sposób bezstron-ny, a wszystkie jednostki muszą być traktowane na równi. Obywatelstwo jest jedną z kompetencji do wykonywania pewnych zawodów w szwedz-kim sektorze publicznym. W konsekwencji obcokrajowcy są wykluczeni z wykonywania pewnych zawodów w sektorze publicznym. Zawody te obejmują sędziów, dyrektorów biur bezpośrednio podlegających rządowi, dyrektorów organów bezpośrednio podlegających parlamentowi, wyso-kie stanowiska w policji i w armii; są one dostępne jedynie dla obywateli szwedzkich (RF rozdz 11 pkt 9). Zgodnie z ustawą o ofi cjalnym zatrudnie-niu (Lag om offentlig anställning, 1994:260) pkt 5 i 6, osoba niebędąca obywatelem szwedzkim nie może zostać zatrudniona w policji, w armii

i nie może zostać prokuratorem. (patrz także: ustawa o zatrudnieniu na umowę o pracę, [lag om fullmaktsanställning, 1994:261]).

Szwedzkie prawo konstytucyjne (narzędzie rządowe, Regeringsfor-men, rozdz. 2 s. 15) zabrania stosowania przepisów dyskryminujących ze względu na rasę, kolor skóry lub pochodzenie etniczne. Szczegółowe przepisy znajdują się w ustawie przeciwko dyskryminacji etnicznej (Lag mot etnisk diskriminering, 1994:134). Ustawa przeciwko dyskryminacji et-nicznej zabrania pracodawcom nierównego traktowania zatrudnionych w takich kwestiach, jak warunki zatrudnienia, urlopy, zwolnienia ze wzglę-du na rasę, kolor skóry, pochodzenie etniczne oraz deklarowaną wiarę. Ist-nieje specjalny urząd rzecznika przeciwko dyskryminacji etnicznej. Rzecz-nik otrzymuje informacje dotyczące dyskryminacji oraz prowadzi własne śledztwo w przypadku uzyskania sygnałów, iż ma miejsce dyskryminacja, która jest pogwałceniem prawa. Pracodawca, którego podejrzewa się o stosowanie praktyk dyskryminacyjnych może zostać wezwany w celu zło-żenia wyjaśnień lub podania informacji rzecznikowi. Sprawy dotyczące dyskryminacji etnicznej, którymi do tej pory zajmował się rzecznik zwią-zane były najczęściej z obcokrajowcami pochodzącymi z państw niebędą-cych państwami członkowskimi.

Od momentu wstąpienia do Unii Europejskiej Szwecja dokonała zmian w celu nadania obywatelom innych państw członkowskich prawa do re-jestrowania się jako osoby pracujące na własny rachunek i prowadzenia własnej działalności. Dokonano zmian w szwedzkiej ustawie o spółkach akcyjnych (Aktiebolagslagen, 2005:551). (Ahlberg)