W naukach społecznych panuje przekonanie, że jednym z efektów procesów moder
nizacyjnych jest kryzys czy wręcz upadek społeczności lokalnych. Wiąże się go z upowszechnieniem gospodarki towarowej i rozwojem rynku ogólnonarodowego, w wyniku czego spada zarówno znaczenie wspólnot wiejskich, jak i lokalnych centrów produkcyjnych i handlowych. Małe miasteczka obsługujące niegdyś okoliczne regiony rolnicze utraciły swoje znaczenie gospodarcze i administracyjne. Procesy industrializacji i urbanizacji wywołują zwykle odpływ wielkich mas ludzkich ze wsi i małych miast do wielkich aglomeracji miejskich. Powoduje to rozluźnienie, a niekiedy całkowity zanik więzi rodzinnych i więzi lokalnych opartych na bliskim i długotrwałym sąsiedztwie, a sankcjono
wanych niepisanymi, tradycyjnymi normami. Te masowe ruchy, wraz z penetracją całego społeczeństwa przez środki masowego przekazu i system oświaty masowej, powodują zanik kultur lokalnych, których ostoją były dotąd odizolowane wsie i miasteczka.
Wraz ze wzrostem znaczenia rządu centralnego i wielkich, ogólnonarodowych orga
nizacji gospodarczych zanika lub zostaje poważnie ograniczona autonomia gospodarcza, polityczna i kulturalna małych miast i wsi. Nie pretendujemy tu do przedstawienia pełnego i wyczerpującego obrazu tych przemian. Doczekały się już one setek opracowań naukowych i nadal stanowią wyspecjalizowany przedmiot badań nauk społecznych.
Chodzi nam w tym miejscu jedynie o odnotowanie faktu kryzysu społeczności lokalnych
— scalania się ze społeczeństwem globalnym i przejmowania ich funkcji przez szersze, ponadlokalne struktury.
Przegląd dorobku nauk społecznych wskazuje na stale rosnącą liczbę badań prowa
dzonych przez socjologów, etnografów, ekonomistów i politologów. Znaczne postępy czyni także refleksja teoretyczna na temat społeczności lokalnych. Mogłoby się więc wydawać, że mamy tu do czynienia z paradoksem — wraz z kryzysem i upadkiem społeczności lokalnych obserwujemy rosnące zainteresowanie tym problemem. Paradoks ten jest jednak pozorny. Istnieje bowiem szereg ważkich przyczyn społecznych, politycznych i gospodarczych, a także czysto naukowych, które w pełni usprawiedliwiają to zainteresowa
nie i pozwalają oczekiwać, że problematyka społeczności lokalnych także i w przyszłości będzie stanowić ważne pole badań i refleksji teoretycznej.
Tekst pierwotnie opublikowany w: J. P. Gieorgica, J. Tarkowski, R. Żółtaniecki: Władza i polityka lokalna. Warszawa 1980, s. 5-20.
98 Jacek Tarkowski
Uwagę uczonych i praktyków przyciąga sam proces rozpadu społeczności lokal
nych. Badany jest on jako samoistne zjawisko bądź jako element czy efekt procesów industrializacji, urbanizacji, czy mówiąc ogólnie — procesów modernizacyjnych. Me
chanizmy i skutki tych procesów stanowią ważki i pasjonujący problem badawczy.
Działalność procesów rozpadu społeczności lokalnych, zrywanie tradycyjnych więzi społecznych, migracja, zanik lokalnych subkultur, upadek gospodarczy małych centrów produkcji, handlu i usług w naturalny sposób kieruje uwagę badaczy na ustalenie dokładnych przyczyn tych zjawisk, opis ich mechanizmów, analizę skutków i w końcu
— opracowywanie środków zaradczych, które mogłyby łagodzić towarzyszące tym procesom napięcia, patologie i dewiacje. Za bogate źródło informacji na ten temat mogą służyć tu m. in. wyniki licznych badań prowadzonych w Polsce w latach sześćdziesią
tych przez Instytut Filozofii i Socjologii PAN, Komitet Przestrzennego Zagospodarowa
nia Kraju oraz Komitet Badań Rejonów Uprzemysławianych. Problematyka społecznoś
ci lokalnych nie leżała jednak i nie leży w centrum uwagi badaczy procesów moderniza
cyjnych. Zwracają oni raczej uwagę swą na takie zjawiska, jak: masowe procesy ruchliwości przestrzennej i społecznej, wdrażanie napływowej ludności wiejskiej do kultury i dyscypliny przemysłowej, tworzenie się nowych zbiorowości zawodowych, nowych wzorów osobowości i zachowania, nowych instytucji, nowej struktury potrzeb itd1. Przemiany społeczności lokalnych znalazły się raczej na marginesie tych zaintere
sowań i nie w tej sferze należy poszukiwać przyczyny rosnącej liczby badań poświęco
nych problematyce lokalnej.
Zafascynowanie badaczy procesami modernizacji i rzucające się w oczy skutki, jakie te procesy spowodowały w strukturze tradycyjnych społeczności lokalnych wpłynęły na sformułowanie, jak się wydaje, nieco przesadnych prognoz na temat przyszłości tych społeczności. Nie negując stanu kryzysu obejmującego szereg wsi i małych miast oraz generalnie spadku znaczenia małych społeczności, za przesadne należy uznać głosy o powszechnym rozpadzie i zaniku znaczenia społeczności lokalnych. Dziś zdajemy sobie sprawę z tego, że społeczności lokalne odgrywają nadal istotną rolę także w społeczeństwach industrialnych. Wśród wielu ról społecznych pełnionych przez każdego członka społeczeństwa do najważniejszych można zaliczyć rolę producenta (pracownika), mieszkańca (obywatela) i konsumenta. Bez względu na znaczenie i wpływ ponadlokalnych organizacji gospodarczych, rządu centralnego i rynku ponadlokalnego każda z tych ról pełniona jest w jakimś układzie przestrzennym, na terenie jakiejś społeczności. Poziom i jakość życia ludzi, jeśli nawet w podstawowej mierze są one determinowane czynnikami pozalokalnymi, zależą też od organizacji i działalności bezpośredniego otoczenia przestrzennego, w którym realizowane są potrzeby ludzkie.
Możemy przyjąć, że nie jest obojętne gdzie, w jakiej miejscowości ludzie pracują, mieszkają, wypoczywają oraz podejmują działania społeczne i polityczne. „Każdy
Katalog problemów podejmowanych w badaniach procesów industrializacji podjął Jan Szczepański w referacie na III Ogólnopolskim Zjeździe Socjologicznym. Patrz: J. Szczepański: Społeczne aspekty industrializacji w Polsce, w: J. Szczepański (red.): Socjologiczne problemy industrializacji w Polsce Ludowej, Warszawa 1967, s. 5-32.
proces, każde zjawisko społeczne zachodzi zawsze w określonej przestrzeni i stąd niemal zawsze występuje w ramach jednej lub wielu społecznos'ci lokalnych"2.
Nie usiłując nawet zaprezentować pełnej listy ważnych problemów lokalnych bada
nych przez różne ośrodki naukowe, rozpatrzmy przynajmniej niektóre z nich, aby lepiej sobie uświadomić rozległość problematyki i rolę społeczności lokalnych we współczes
nym społeczeństwie.
Tradycyjnym problemem badawczym w tej dziedzinie jest problematyka planowania przestrzennego, rozbudowa oraz przebudowa ośrodków miejskich i wsi. Prace urbanis
tów i architektów są tu wspierane przez analizy socjologiczne mające na celu przewidze
nie i zaprogramowanie społecznych skutków zmian w strukturze przestrzennej ośrodków mieszkaniowych. (Problematyka ta doczekała się licznych opracowań szczególnie w Sta
nach Zjednoczonych w wyniku realizacji popularnych tam programów rekonstrukcji miast — urban renewal).
Lata siedemdziesiąte naszego wieku są świadkiem wzrostu zainteresowania proble
matyką przestrzennej dystrybucji różnego rodzaju świadczeń, w tym szczególnie tzw.
„dóbr zbiorowych" (public goods), a więc takich, jakie udostępnia się bezpłatnie wszystkim mieszkańcom społeczności (szkoły, drogi, urządzenia rekreacyjne itp.).
Zagadnienia te, obok znaczenia praktycznego, przynoszą szereg niezwykle interesują
cych problemów teoretycznych dotyczących zasad i metod finansowania tych świadczeń oraz ich dystrybucji przestrzennej i społecznej".
Dużą popularnością wśród badaczy cieszy się problematyka władz lokalnych oraz partycypacji społecznej i politycznej mieszkańców w zarządzaniu sprawami społecznoś
ci. Funkcjonowanie organów przedstawicielskich i administracji terenowej jest jednym z najczęściej podejmowanych tematów badawczych. W ostatnich latach szczególną popularność zdobywa sobie problematyka samorządu mieszkańców, decentralizacji władz lokalnych (neighbourhood government) i bezpośredniego udziału mieszkańców w zarządzaniu społecznością .
Pokrewną problematykę stanowią problemy „jakości" rządu lokalnego i styku „wła-dza-obywatel". Znaczenie tej problematyki polega nie tylko na tym, że działalność administracji lokalnej wywiera istotny wpływ na jakość życia mieszkańców społecznoś
ci. Społeczność lokalna jest miejscem bezpośredniego i najczęstszego styku władzy z obywatelem. Charakter i „jakość" tego styku w poważnym stopniu kształtuje postawy i opinie na temat władzy w ogóle, z władzami centralnymi włącznie.
2 J. Lutyński,: Monografia terenowa i badania spoleczno-kulturalnych przeobrażeń w Polsce współczesnej, „Przegląd Socjologiczny" t. XV: 1961 nr 2, s. 44.
3 Do klasycznych prac w tej dziedzinie należy zaliczyć: P. Samuelson: The Pure Theory of Public Expenditure, „Review of Economic and Statistics", 36 (Nov. 1954); Mancur Olson: The Logic ofCo/leclhe Action. Public Goods and the Theory ofGroups. Cambridge 1965 oraz N. Frohlich, J. A. Oppenheimer i O.
R. Young: Political Leadership and Collectiw Goods. Princeton 1971.
4 Patrz m.in. T. J. Anton: Goveming Greater Stocldtolm, Berkeley 1975; Council of Europę: Report on the Evolution of Local andRegional Slructures, Dec. 2110, 26/9-1966; G. Frederickson (red.): Neighbourhood Control in the 1970's. Politics, Administration and Citizen Participation. New York 1973; M. Kotler:
Neighbourhood Government. New York 1969.
100 Jacek Tarkowski
Problemy przestrzennej organizacji gospodarki, w tym problemy koordynacji pozio
mej działalności gospodarczej i „współżycia" przemysłu ze społecznością lokalną, to inna dziedzina badań lokalnych. Chodzi tu przede wszystkim o wpływ czynników lokalnych na zakłady przemysłowe zarządzane pozalokalnie: przez korporacje w krajach kapitalistycznych, ministerstwa i zjednoczenia — w krajach socjalistycznych. Rola wiel
kich organizacji gospodarczych powoduje, że społeczności te w znacznej mierze tracą kontrolę nad swoim systemem gospodarczym. Analiza formalnych i nieformalnych dróg wpływu władz lokalnych na organizacje gospodarcze zlokalizowane na terenie społecz
ności staje się nie tylko interesującym, ale i niezwykle ważnym problemem zarówno gospodarczym, jak i społecznym.
W latach siedemdziesiątych w wielu krajach przeprowadzono bardziej lub mniej radykalne reformy władz lokalnych, którym towarzyszyły niejednokrotnie także zmiany podziału administracyjnego. Zmiany te, a przede wszystkim ich polityczne, społeczne i gospodarcze skutki, przyciągnęły uwagę zarówno uczonych jak i praktyków. Badanie skutków reform stało się jednym z najpopularniejszych problemów badawczych w wielu krajach5. Polski dorobek badawczy nad przebiegiem i skutkami reformy z lat 1973-1975 jest już w tej chwili bardzo bogaty i należy oczekiwać, że badania tej problematyki prowadzone będą także w ciągu lat najbliższych .
Wymieńmy na koniec problemy autonomii lokalnej i możliwości oraz roli władz lokalnych w zaspokajaniu potrzeb mieszkańców. Nawet w sytuacji poważnych ograni
czeń uprawnień i swobody działania władz lokalnych na rzecz władz centralnych władze lokalne są co najmniej organizatorem i wykonawcą decyzji wyższych szczebli. Sposób, w jaki realizuje się te decyzje, ma bezpośredni wpływ na poziom zaspokojenia potrzeb tej społeczności. Oczywiście, im większa autonomia lokalna i im więcej decyzji zapada na szczeblu lokalnym, tym większe znaczenie ma sprawne działanie władz lokalnych.
Odnotujmy tu, że niezwykle ważnym problemem badawczym jest działanie czynników lokalnych mające na celu, formalnymi lub częściej nieformalnymi drogami, poszerzenie autonomii, zwiększenie sfery swobody podejmowania decyzji i uzyskanie wpływu na kształt decyzji zapadających w ośrodkach pozalokalnych. W sumie, bez względu na zakres autonomii, możemy traktować władze lokalne i prowadzoną przez nie politykę jako czynnik interweniujący między polityką władz centralnych a poziomem i jakością życia ludności. Siła, charakter i zakres tych modyfikacji będzie różny w różnym czasie, w różnych społecznościach i w różnych dziedzinach życia. Badanie tego zróżnicowania, jego przyczyn, mechanizmów i skutków można uznać za jeden z najciekawszych proble
mów stojących przed badaczami władzy i polityki lokalnej.
Działalność władz lokalnych nie pozostaje jednakże bez wpływu na funkcjonowanie całości systemu politycznego i gospodarczego. Działanie całości rzadko jest prostą sumą
5 Bogatym źródłem informacji na ten temat są materiały z międzynarodowej konferencji poświeconej tej problematyce, która odbyła się w Radziejowicach w roku 1974. Patrz: Tendencje rozwoju władzy lokalnej we współczesnym świecie. Warszawa 1976.
6 Patrz m.in. B. Zawadzka: Gminne rady narodowe w świetle reformy. Założenia i realizacja. „Studia Socjologiczne" 1978 nr 2, a także materiały z badań empirycznych w numerach 39, 41 i 44 „Problemów Rad Narodowych".
działań jej czynników składowych. Nawet w wysoko scentralizowanych systemach wpływ czynników składowych odgrywa istotną rolę w funkcjonowaniu całości systemu.
Niespektakularne, codzienne działania władz lokalnych, gdy zsumowane, razem, mogą wywierać wpływ znacznie większy niż może się to na pozór wydawać. (Do problematyki tej powrócimy jeszcze w dalszych partiach niniejszego opracowania.) W miejscu tym warto odnotować, że tematyka wzajemnych relacji pomiędzy władzami lokalnymi a wyższymi szczeblami władzy (centrum-peryferie) zdobywa sobie w ostatnich latach coraz większą popularność7. Wynika ona z jednej strony z coraz powszechniejszego uświadomiania sobie (szczególnie w krajach Zachodniej Europy i w USA) rosnącej i wszechogarniającej roli rządów centralnych, a z drugiej z faktu, że wbrew pesymistycz
nym prognozom społeczności lokalne i ich władze stanowią nadal ważny element systemu politycznego.
Ten pobieżny i daleki od wyczerpania przegląd dowodnie świadczy o tym, że problematyka społeczności lokalnych, mimo kryzysów i przemian, jakim podlegają, jest nadal ważnym i interesującym polem badań ze względu na rolę społeczności lokalnych w świecie współczesnym.
Problematyka lokalna przyciągała i nadal przyciąga uwagę badaczy także i z innych względów. Przyczyny zainteresowania tą problematyką należy upatrywać także w tym, że społeczności lokalne są obiektami podatnymi na badanie . Prowadzenie badań społeczności lokalnych stwarza badaczowi możliwości, jakich nie napotyka w innych układach społecznych. Z jednej strony, społeczności lokalne mają niewielkie rozmiary i w miarę jasno określone granice społeczne i przestrzenne. Z drugiej strony, społecznoś
ci są jednostkami wielofunkcyjnymi, o stosunkowo wysokim stopniu komplikacji. Poz
wala to na badanie funkcjonowania całego układu lub jego wybranych aspektów w powiązaniu z innymi aspektami w pełni ich realnych i wszechstronnych relacji. Spo
łeczności lokalne są traktowane niekiedy przez badaczy jako mikroświaty, w których skomplikowane i wzajemnie powiązane procesy i zjawiska społeczne łatwiej poddają się obserwacji niż ma to miejsce w przypadku całości społeczeństwa czy takich układów społecznych, jak: zakład pracy, uczelnia czy jednostka wojskowa. W pierwszym przy
padku rozmiary badanego obiektu uniemożliwiają jego pełny ogląd, w drugim mamy do czynienia z wyspecjalizowanymi układami, a więc nie dającymi możności przeanalizo
wania badanego zjawiska na tle innych.
W społecznościach lokalnych można badać funkcjonowanie systemu politycznego na tle i w powiązaniu z systemem ekonomicznym i społecznym, analizując zjawiska gospo
darcze można badać ich związki ze zjawiskami politycznymi itd. „Chociaż ostatnio badania społeczności lokalnych mają tendencję do skupiania uwagi raczej na wybranych problemach niż opisie całej społeczności, zawsze jednak pokazują, choć nie zawsze idealnie, wzajemne relacje między różnymi segmentami życia społeczności. W
rezulta-7 Omówienie tej problematyki na pizyktadzie wielu krajów znaleźć można m.in. w pracy zbiorowej: S.
Tarrow, P.J. Katzenstein, L. Graziano: Temtorial Politics in Industrial Nations. New York - London 1978.
8 Termin ten wprowadził M. Janowitz w pracy Converging Perspectives in Community Power Analysis.
W: M. Janowitz (red.) Community Political Systems. The Free Press of Glencoe 1961, s. 13.
102 Jacek Tarkowski
cie nigdy nie pomijano całości, ani nie rozbijano jej na nie powiązane segmenty" — pisali A. J. Vidich i J. Bensman .
Tradycyjną metodą badania społeczności lokalnych stała się metoda monograficzna, o której S. Nowak pisze, że polega ona „na specjalnym sposobie organizowania danych społecznych tak, aby podkreślić jednolity charakter badanego układu społecznego (...) na traktowaniu układu społecznego jako jednolitej całości" . Oczywiście metoda ta nie ma monopolu na badania społeczności lokalnych. Badacz społeczności lokalnych popełniłby jednakże błąd odrzucając ją, w wyniku czego nie wykorzystałby specyficznych i płod
nych poznawczo możliwości, jakie oferuje badanie lokalnych „mikroświatów". Badacze używają przy ich badaniu wszystkich dostępnych naukom społecznym metod.
Ze względu na specyfikę zainteresowań politologów badanie społeczności lokalnych jest szczególnie płodne. W żadnym kraju najwyższe czy nawet tylko wysokie szczeble władzy nie są łatwo dostępnym obiektem badawczym. Wchodzi tu w grę wysoka pozycja społeczna ludzi władzy, problemy tajemnicy państwowej, niejawny charakter wielu działań politycznych. Badanie polityki na szczeblu krajowym opierać się musi zatem na ogół na danych i źródłach pośrednich, gdyż rzadko kiedy badacz ma swobodny i pełny dostęp do aktorów procesów politycznych i dokumentów. Ograniczenia te rie występują lub występują w znacznie osłabionej form: w przypadku badania polityki na szczeblu lokal
nym. Poza znacznie łatwiejszym dostępem do polityków i dokumentów badacz ma tu możliwość prowadzenia obserwacji uczestniczącej — osobistego śledzenia przebiegu niek
tórych procesów politycznych. Ma też zwykle możność śledzenia układów i gier nieformal
nych — tej najtrudniejszej do badania sfery działań politycznych. Jednocześnie, jak już wspomnieliśmy, może on analizować zjawiska polityczne na tle i w powiązaniu ze zjawiska
mi gospodarczymi, społecznymi czy kulturalnymi zachodzącymi w społeczności.
Pierwsi wykorzystali społeczność lokalną jako obiekt podatny na badania antropolo
gowie. Przełom XIX i XX w. jest świadkiem pierwszych wypraw badawczych do małych, izolowanych społeczności plemiennych. Nie były to oczywiście społecznoś
ci lokalne w naszym rozumieniu, lecz raczej niewielkie, izolowane od szerszego świata społeczeństwa. Wkład badań antropologicznych do arsenału technik badaw
czych nauk społecznych polega na wprowadzeniu i udoskonaleniu metody monogra
ficznej i ukazaniu, że systemy polityczny, gospodarczy i społeczny badanej jednostki nie są oddzielnymi, niezależnymi od siebie systemami, lecz wzajemnie powiązanymi ze sobą i uzależnionymi od siebie podsystemami większej całości. W latach dwu
dziestych naszego stulecia z doświadczeń antropologów zaczęli korzystać socjologo
wie, próbując wykorzystać na gruncie własnym techniki wypracowane w badaniach egzotycznych i „prymitywnych" społeczeństw. Do pionierskich badań należą tu badania Lyndów prowadzone w niewielkiej społeczności miejskiej w Stanach Zjed
noczonych11. Badania te są doskonałym przykładem tkwiących tu możliwości.
M.R. Stein (red.) Reflections on Community Studies. New York 1964, s. X.
S. Nowak: Metody badań socjologicznych. Warszawa 1965, s. 332-333.
1 1R. S. Lynd, H. Merrell Lynd: Middletown. New York 1929; R. S. Lynd, H. Merreli Lynd: Middletown in Transition. New York 1937.
Skupiały się one w zasadzie na trzech podstawowych problemach — strukturze społecz
nej, funkcjonowaniu instytucji i zmianie społecznej. W pełni wykorzystując jednak możliwości, jakie stwarza badanie społeczności lokalnych, przebadali problemy te we wszystkich sferach życia społecznego: gospodarce, rodzinie, systemie kształce
nia, wypoczynku, działalności religijnej i działalności władz lokalnych. Zjawiska te badano dynamicznie, w wymiarze historycznym. Po badaniach Lyndów nastąpiły kolejne, opisujące mniejsze i większe społeczności nie tylko w Stanach Zjednoczo
nych, lecz także w krajach europejskich. Wiele z nich uwzględniało problematykę władzy lokalnej, lecz raczej marginesowo — jako ważny, ale jeden z wielu aspektów życia społeczności.
Można przyjąć, że w krąg zainteresowań nauk politycznych i socjologów polityki społeczność lokalna, jej system polityczny, struktura władzy i wpływu oraz procesy polityki lokalnej, weszła dopiero we wczesnych latach pięćdziesiątych. Za pionierską pracę w tej dziedzinie należy uznać książkę F. Huntera Community Power Structure (Struktura władzy społeczności lokalnej) wydaną w 1953 r. Praca ta poświęcona próbie identyfikacji elity lokalnej w Atlancie, pociągnęła za sobą lawinę badań nad władzą lokalną. Już w niecałe dziesięć lat później (w roku 1960) doliczono się w USA prawie 600 badań nad szeroko pojętą władzą i polityką lokalną13. W latach późniejszych problematykę społeczności lokalnej podjęły nauki polityczne w Wielkiej Brytanii, Fran
cji, Włoszech, w krajach skandynawskich, a także w Polsce.
Jednakże fakt „podatności na badanie" ani też znaczenie społeczności lokalnej nie wyjaśniają jeszcze w pełni przyczyn tak wielkiego zainteresowania tą problematyką.
Rzecz w tym, że badając społeczność lokalną można ją traktować „jako taką", jako obiekt lub jako pole badania, jako próbkę .
Traktując badaną społeczność czy społeczności jako obiekt badania interesuje nas sama problematyka społeczności lokalnej lub wybranych aspektów jej organizacji i funkcjonowania. Arsenberg i Kimball podają przykładowo pytania nasuwające się badaczowi społeczności lokalnej. Oto kilka z nich: jakiego typu społeczności można wyróżnić w danym społeczeństwie? Jakim podlegają one przemianom? Jakie pełnią funkcje, jak zmieniają się te funkcje i o ile są skutecznie realizowane?... itd. W konkluzji stwierdzają, że bez względu na to, jak głęboko wchodzą one w naturę badaną, dotyczą w tym wypadku społeczności lokalnej „jako takiej", jako obiektu badań15.
Wspomniany wyżej wzrost zainteresowania i rosnąca liczba badań są nie tylko spowodowane zainteresowaniem społecznościami lokalnymi „jako takimi". W wielu wypadkach społeczności te są traktowane jako wygodne pole badania — jako próbka.
W takim przypadku badacza nie interesuje bezpośrednio problematyka społeczności lokal
nej. Korzystając z jej „podatności na badanie" gromadzi on dane empiryczne i na ich
F. Hunter: Community Power Structure. Chapel Hill 1953.
W. Bell, R. J. Hill, C. R. Wright, Public Leadership in the United States, White Plains 1960 (tekst powielony). Cyt. za: L. C. Freeman i in.: Local Community Leadership, Syracuse 1960, s. 2.
Rozróżnienie to wprowadził C. Arsenberg i S. Kimball w książce: Culture and Community. New York 1965. Patrz szczególnie rozdział I. The Community as Object and as Sample, s. 7-28.
Rozróżnienie to wprowadził C. Arsenberg i S. Kimball w książce: Culture and Community. New York 1965. Patrz szczególnie rozdział I. The Community as Object and as Sample, s. 7-28.