Tak jak i w przypadku innych zbóż, dietetyka antyku i Bizancjum wypracowała na temat interesującego mnie pojęcia dzeiá spójny zespół doktryn. W Corpus Hippocraticum charakterystyka dietetyczno-farmakologiczna płaskurki zredukowana została do minimum. Autor traktatu O diecie1373 utrzymywał, iż pszenica samopsza i dzeiá są pokarmem lżejszym, niż pyrós1374. Dodał też, że wytwarzało się z nich obu produkty podobne do tych, które powstawały z tej ostatniej1375. Z danych wynika też, że wszystkie one uważane były za silniej stymulujące organizm do wydalania niż czynią to pokarmy z pszenicy zwyczajnej1376.
Dioskurydes również nie włączył do swoich dzieł nazbyt wielu precyzyjnych danych odnoszących się specyficznie do właściwości dietetycznych interesującego mnie zboża. Zacząć wypada od stwierdzenia, że zwrócił on uwagę na fakt, iż jest ono bardziej pożywne od jęczmienia, smaczne, ale przerobione na chleb gorzej odżywia od wypieków z pszenicy1377. Z płaskurki lub z pyrós wytwarzano krímnon, czyli kaszę, która była uważana za dość pożywną i łatwą do przyswojenia1378. Opóźnia ona wypróżnienia, zwłaszcza jeżeli jest zrobiona z dzeiá, która została wstępnie uprażona1379. Ten sam autor wymieniał w traktacie O sztuce medycznej także kolejny typ produktu wytwarzanego na drodze mielenia ziarna płaskurki, mianowicie chóndros1380. Utrzymywał on, iż dzeá1381 była podstawowym zbożem, z którego ten surowiec spożywczy powstawał, ale nie napomknął nawet, iż chóndros był przede wszystkim produkowany z pszenicy zwyczajnej. Przyznać trzeba, iż analizował go w tym miejscu szczegółowo, ale posłużył się porównaniem do ryżu, pisząc, że uważany on był za bardziej pożywny od tego ostatniego. Dodał też, że jest od órydza
1373 O diecie, 43, 1–3.
1374 O diecie, 43, 1.
1375 O diecie, 43, 1–2.
1376 O diecie, 43, 2.
1377 D i o s k u r y d e s , O sztuce medycznej, II, 89, 1, 2-4.
1378 Ilias A n a g n o s t a k i s (Byzantine aphrodisiacs, [in:] Flavours and delights. Tastes and pleasures of ancient and Byzantine cuisine, ed. I. A n a g n o s t a k i s, Athens 2013, s. 79) stwierdza, że kasza z pszenicy płaskurki była też uznawana za afrodyzjak.
1379 D i o s k u r y d e s , O sztuce medycznej, II, 90, 1, 3.
1380 D i o s k u r y d e s , O sztuce medycznej, II, 96, 1, 1–6.
169
efektywniejszy w zwalnianiu pracy przewodu pokarmowego1382, a także lepszy dla systemu trawiennego1383.
Choć Galen był lekarzem, który pisał stosunkowo dużo o pszenicy płaskurce, w większości jednak to, co pozostawił w swej spuściźnie literackiej, stanowi relację opinii innych autorów na temat terminów dzeá i dzeiá. Jego autorytetami w interesującej mnie kwestii byli w sposób oczywisty głównie medycy (częściowo Mnesiteos, szczególnie jednak Dioskurydes, ale także i inni), lecz znaleźć tam można także na poły dietetyczną refleksję Teofrasta. Typowym przykładem tej odtwórczej metody jest najobszerniejszy w jego twórczości passus poświęcony także płaskurce, a mianowicie fragment traktujący o pszenicach innych niż zwyczajna i durum znajdujący się w traktacie O właściwościach pokarmów1384. Podobny schemat postępowania czytelny jest jednak również w innych zachowanych pracach lekarza z Pergamonu.
Ponieważ dane uzyskane od Mnesiteosa i Teofrasta na temat dzeiá zostały już omówione, przejdźmy teraz do trzeciego z głównych informatorów Galena. We wzmiankowanym dziele lekarz przytaczał słowa swego poprzednika verbatim, co w oczywisty sposób wskazuje na wagę, jaką miały dla niego ustalenia Dioskurydesa1385. Dodać do tego należy, że – ponieważ w tekście O właściwościach pokarmów nie pojawiają się uwagi krytyczne, które byłyby skierowane pod adresem tego autorytetu – sugeruje to także przyjęcie przez Galena doktryn Dioskurydesa w całej rozciągłości. Nie cytuję ich zatem, gdyż nie wnoszą żadnych zmian do moich dotychczasowych ustaleń. Dodam jedynie, że rewerencja dla tego autora jest tym bardziej widoczna, że medyk z Pergamonu nie zawsze cytował doktryny swych poprzedników z szacunkiem należnym tradycyjnym ustaleniom dietetyki. Na przykład, w traktacie O właściwościach medykamentów niezłożonych śmiało ironizował na temat ustaleń Herodota z Attalii w kwestii właściwości dzeiá1386. Twierdził mianowicie, że lekarz ów przypisywał pszenicy płaskurce właściwości ściągające. Jak pisał jednak Galen, działała ona w ten sposób chyba tylko na Herodota. Nadto wypada też zwrócić uwagę, że Pergamończyk zamieścił zdawkową
1382 D i o s k u r y d e s , O sztuce medycznej, II, 96, 1, 2.
1383 D i o s k u r y d e s , O sztuce medycznej, II, 96, 1, 2–3.
1384 G a l e n, O właściwościach pokarmów, 510, 15 – 522, 14, vol. VI.
1385 G a l e n, O właściwościach pokarmów, 516, 16 – 517, 3, vol. VI.
170
charakterystykę pszenicy płaskurki w O właściwościach medykamentów niezłożonych1387. Opisywał ją poprzez porównanie jej właściwości do walorów innych zbóż, twierdząc, że jej siła działania znajduje się pomiędzy pszenicą zwyczajną i jęczmieniem1388.
Galen scharakteryzował także produkty otrzymywane z przerobu dzeiá. By to zrobić, odwołał się do ustaleń nie swoich, ale ponownie sięgnął przede wszystkim do doktryn Dioskurydesa i Mnesiteosa. Słowami pierwszego z nich opisał pojęcie krímnon, a uczynił to zarówno w O właściwościach medykamentów niezłożonych 1389
jak i w traktacie O właściwościach pokarmów1390. Oba fragmenty nie różnią się od siebie i przynoszą żadnych zmian w stosunku do doktryn już cytowanych. Ponieważ krímnon produkowane było także z pszenicy zwyczajnej, zostało ono omówione przeze mnie w trakcie dyskusji na jej temat. Dodam, iż o chóndros1391 pisał oddzielnie, ale jego charakterystyka nie idzie za tradycją Dioskurydesa, a słowa jego zostały przytoczone przeze mnie również przy omawianiu tego produktu w opisie pyrós.
W dziele O właściwościach pokarmów Galen powołał się też na autorytet Mnesiteosa, by podać szczegóły jego ustaleń na temat wypieków z pszenicy płaskurki. Ten ostatni twierdził, że z dzeiá wytwarzano za jego czasów chleb. Był on jednak niesmaczny i nie przyczyniał się do zdrowia jego konsumentów, zwłaszcza zaś do dobrostanu tych, którzy nie byli nawykli do jego spożywania. Jest bowiem pokarmem ciężkim oraz trudnym do wstępnego strawienia. Są jednak regiony, w których zboże to przeważa z racji na to, że tamtejsze tereny nie sprzyjają uprawom gatunków lepszych od dzeiá. Ludzie muszą więc w tych częściach ekumeny żywić się pszenicą płaskurką. Przywykają zatem do niej, a przyzwyczajenie czyni dla nich ten produkt łatwiejszym do przyswojenia. Nawet jednak dla zahartowanych w
1387 G a l e n, O właściwościach medykamentów niezłożonych, 880, 6–8, vol. XI.
1388 G a l e n, O właściwościach medykamentów niezłożonych, 880, 7, vol. XI. Sprecyzowaniem tego stwierdzenia jest zapewne tradycja zachowana przez Pawła z Eginy. Por. P a w e ł z E g i n y, VII, 3, 6, 2–4.
1389 G a l e n, O właściwościach medykamentów niezłożonych, 45, 5–9, vol. XII.
1390 G a l e n, O właściwościach pokarmów, 517, 3–7, vol. VI.
171
jedzeniu dzeiá pożywienie to, pełne elementów włóknistych, jest trudne do strawienia1392.
Pisząc o pszenicy płaskurce kolejny z autorów, Orybazjusz, korzystał w przeważającej mierze z prac Galena, a skutkiem tego nawiązywał także, z racji na synkretyzm doktryn utrwalonych przez Pergamończyka, do ustaleń wymienianych już poprzedników swego mistrza. Orybazjusz wracał zatem do O właściwościach pokarmów, a przez to cytował traktat O sztuce medycznej Dioskurydesa, gdy w księdze XI swych Zbiorów lekarskich zamieścił definicję pszenicy typu dzeiá1393. Dowiadujemy się z niej ponownie o dwóch rodzajach tego zboża, mianowicie o dzeiá haplé, a więc o pszenicy samopszy, oraz dzeiá díkokkos , to znaczy o interesującej mnie płaskurce. Struktura narracji, słownictwo i treść opisu są zapożyczone tak dokładnie, iż nie ma sensu do nich wracać. Notabene ten sam zabieg powtórzył w jednym z opisów chóndros1394. Dodajmy też, że Orybazjusz poświęcił kaszy typu krímnon bardzo niewiele uwagi, a szczegóły na ten temat zostały przeze mnie podane przy charakterystyce pyrós.
Kolejny autorytet medyczny, mianowicie Aecjusz z Amidy był raczej oszczędny w słowach, gdy pisał o cechach dietetycznych samej pszenicy płaskurki. Lekarz ów odwołał się tylko do bardzo ogólnej definicji wartości dietetycznych dzeiá, która znana jest jeszcze z ustaleń Galena1395. Mianowicie twierdził, że właściwości jej leżą w obszarze pomiędzy pszenicą zwyczajną i jęczmieniem1396. Autor Ksiąg medycznych (znowu idąc za tą samą tradycją doktrynalną, która wcześniej wykrywalna jest u Dioskurydesa, Galena i Orybazjusza) scharakteryzował też produkty otrzymywane z pszenicy płaskurki lub z pszenicy zwyczajnej, a zatem krímnon oraz chóndros. Oba zostały przeze mnie opisane w partiach niniejszych rozważań poświęconych pyrós.
1392 G a l e n, O właściwościach pokarmów, 512, 15 – 513, 12, vol. VI.
1393 O r y b a z j u s z, Zbiory lekarskie, XI, ζ,1, 1–3.
1394 O r y b a z j u s z, Zbiory lekarskie, XI, χ, 15, 1–2. Drugi dotyczy już chóndros z pszenicy zwyczajnej i wzięty został z dorobku Galena – G a l e n, O właściwościach pokarmów, 496, 3 – 498, 4, vol. VI.
1395 A e c j u s z z A m i d y, I, 152, 1–2.
172
W końcu, Paweł z Eginy włączył do swego dzieła krótką charakterystykę dietetyczną dzeiá1397, pisząc, że płaskurka ma działanie podobne do pyrós1398. Znaczy to, iż jej właściwości są klasyfikowane jako pośrednie pomiędzy rozgrzewającymi i ochładzającymi1399. Jest nadto delikatnie wysuszająca1400, a także nadaje się na kataplazmy1401.
Wnioski
Z przytoczonych danych wynika, że doktryna dietetyczna na temat płaskurki ukształtowała się w starożytności. Podstawowy kanon ustaleń wprowadził do medycyny Dioskurydes, a nauki jego były potem cytowane do końca interesującego mnie okresu bez żadnych zmian. Materiały, które przedstawiłem, dowodzą, że pszenica płaskurka nie była zbożem zakazywanym przez dietetyków starożytności i Bizancjum. Choć gorsza od pszenicy zwyczajnej, klasyfikowana była jako pokarm wartościowy, zwłaszcza w formie kasz nadających się do gotowania zup i papek.