szerokie zastosowanie nie tylko w sztuce kulinarnej, ale w całym wyborze procedur medycznych będących w użyciu pomiędzy II a VII w. Materiał jest przebogaty i w obecnych rozważaniach został wykorzystany jedynie częściowo z powodu ograniczeń nałożonych na niniejszy tekst. Tytułem zatem raczej przedstawienia, niż wyczerpania problemu, prezentuję kilka przykładów zastosowań pszenicy proponowanych w traktatach medycznych.
Prace Dioskurydesa są bogatym wyborem sposobów wykorzystania produktów uzyskiwanych z pyrós w różnorodnych procedurach terapeutycznych, a głównie w medykamentach będących w użyciu jeszcze przed czasami aktywności zawodowej Galena. Chcemy zatem podać wybrane przykłady, by czytelnikom uświadomić tradycję zastosowań medycznych pszenicy jeszcze przed II w., którą podsumowuje autor O sztuce medycznej i O lekarstwach niezłożonych. Przechodząc zatem do konkretów, stwierdzić należy, że Dioskurydes pozostawił nam czytelną charakterystykę zastosowań mąki pszennej określanej jako áleuron w medycynie sensu stricto. Z pozostawionych danych wynika, że produkt ten używany był przede
803 O pokarmach, 11, 8.
804 Galen, O właściwościach pokarmów, 490, 10 – 15, vol. VI.
110
wszystkim w kataplazmach. I tak áleuron806 zmieszane z wywarem (czy też z sokiem) z lulka czarnego (Hyoscyamus niger L.) stosowano jako okład, któremu przypisywano zdolność do usuwania reumatyzmów (czyli napływu niepożądanych soków) z tkanki zwanej neúra (ścięgna) oraz likwidowanie opuchlizn, czy też wzdęć, we wnętrznościach. Mąka połączona z oksýmeli, jak pisał lekarz, usuwa także znamiona powstające na powierzchni skóry zwane fakós807. Áleuron z pszenicy typu sitánios808 miało też pomagać osobom pogryzionym przez jadowite zwierzęta809, jeśli mąka ta przyłożona była jako kataplazm z octem lub winem.
Użycia zewnętrzne nie wyczerpywały zakresu zastosowań. Interesujący mnie produkt występował także w lekach podawanych wewnętrznie. Na przykład, mąka pszenna gotowana do konsystencji kleju kólla (używanego, by sklejać ze sobą fragment papirusów, ale też i jako lekarstwo) i zlizywana powoli leczyła osobom, które plują krwią. Przyrządzona z kolei z miętą i masłem stanowiła medykament dla tych, którzy cerpieli na kaszel i mieli podrażniony aparat głosowy810. Dioskurydes przekazał też w swym dorobku pewne informacje na temat podstawowych zastosowań gýris w terapeutyce. Dla zilustrowania tego zjawiska, wystarczy odnieść się do jego charakterystyki produktów otrzymywanych z pszenicy811. Mąkę gotowano z miodem, albo hydrélaion, a tak przyrządzona812 była klasyfikowana jako środek mający silne właściwości diaforetyczne i dlatego działający skutecznie w każdym zapaleniu (flegmoné)813. Lekarz pisał nadto, że kólla, którą robiono z semídalis lub gýris leczy tych, którzy plują krwią, jeśli zostanie przygotowana jako substancja rzadsza, niż zwyczajna kólla i podana na ciepło814. Z kolei semídalis jest właściwie nieobecna w dorobku Dioskurydesa. Oczywiście mąka tak nazywana była
806 D i o s k u r y d e s , O sztuce medycznej, II, 85, 1, 7–8.
807 D i o s k u r y d e s , O sztuce medycznej, II, 85, 1, 7 – 2, 1.
808 D i o s k u r y d e s , O sztuce medycznej, II, 85, 2, 8.
809 Ugryzienia jadowitych zwierzat jawia się jako powszechnie wystepujace zagrożenie zycia. Por. J. S c a r b o r o u g h, Nicander’s toxicology I: snakes, PhH 19, 1977, s. 3–23; i d e m, Nicander’s toxicology I: spiders, scorpions, insects and myriapods, PhH 21, 1979, s. 3–34, 73–92.
810 D i o s k u r y d e s , O sztuce medycznej, II, 85, 2, 9–12.
811 D i o s k u r y d e s , O sztuce medycznej, II, 85, 1, 1 – 3, 9.
812 Dane późniejszych autorów wskazują, iż był to rodzaj rzadkiej zupy możliwej do wypicia. Wniosek ten potwierdzają zresztą słowa samego Dioskurydesa na temat kólla.
813 D i o s k u r y d e s , O sztuce medycznej, II, 85, 2, 12 – 3, 1.
111
surowcem na chleb, który używany był w licznych procedurach medycznych, ale jako samodzielny składnik lekarstwa semídalis została wzmiankowana tylko raz815 w kontekście podanym powyżej, a więc jako ingrediencja lekarstwa dla osób cierpiących na krwotoki z jamy ustnej816. Gdy roztrząsał kwestię pszenicy i produktów z niej otrzymywanych, Dioskurydes naszkicował też główne zasady używania ámylon w terapeutyce817. Lekarz przewidywał dla niego zastosowania zarówno zewnętrzne jak i wewnętrzne. Skrobia działa więc skutecznie na dolegliwości wywołane przez napływ humorów do oczu, zapadanie ich818 oraz wrzody819. Pita zaś, jak precyzował swój wykład, kładzie kres krwotokom wewnętrznym820 i łagodzi dolegliwości aparatu głosowego821.
Chleb był bezsprzecznie jednym z podstawowych produktów, które były w dyspozycji Dioskurydesa i które mogły być wykorzystane do leczenia pacjentów, a śladem tego jest jego charakterystyka dietetyczna oraz wykaz zastosowań medycznych wprowadzony do opisu pszenicy, a zatem pyrós822. Pisał on, notabene nie specyfikując rodzaju pieczywa, że chleb823 z melíkraton, albo gotowany, albo też surowy, przyłożony w formie kataplazmu, łagodzi stany zapalne (flegmonaí). Taki okład przygotowany bowiem z dodatkiem ziół i wyciągów z nich pozyskanych, zmiękcza stwardnienia oraz łagodzi stany chorobowe824. Chleb świeży, namoczony w słonej wodzie (hálme) i przyłożony jako kataplazm, leczy nawet chroniczne liszaje825. Wreszcie lekarz pisał też, iż stare i suche pieczywo samo z siebie, oraz z
815 D i o s k u r y d e s , O sztuce medycznej, II, 85, 3, 7.
816 O chorobach jamy ustnej i zębów na podstawie materiału z Krety (od VII do XII w.) por. C. B o u r b o u, op. cit., s. 44–51.
817 D i o s k u r y d e s , O sztuce medycznej, II, 101, 2, 1–8.
818 Tekst jest na tyle nieprecyzyjny, że możliwe są też inne rozumienia terminu koilótes.
819 D i o s k u r y d e s , O sztuce medycznej, II, 101, 2, 1–2. Zapewne chodziło mu o dolegliwości gałki ocznej.
820 D i o s k u r y d e s , O sztuce medycznej, II, 101, 2, 2.
821 D i o s k u r y d e s , O sztuce medycznej, II, 101, 2, 2–3.
822 D i o s k u r y d e s , O sztuce medycznej, II, 85, 1, 1 – 3, 9.
823 D i o s k u r y d e s , O sztuce medycznej, II, 85, 3, 1. Kompendium wiedzy na temat zastosowań medycznych chleba – D i o s k u r y d e s , O sztuce medycznej, II, 85, 3, 1–7.
824 D i o s k u r y d e s , O sztuce medycznej, II, 85, 3, 1–4.
112
dodatkami, powoduje spowolnienie wydalania w przypadkach biegunek826. Ta ostatnia uwaga zapewne dotyczy swoistej, terapeutycznej formy spożywania tego pieczywa. Zastosowania medyczne chleba związane są w dużej mierze z właściwościami dzýme, czyli zaczynu, czy też drożdży. Warto tu zwrócić uwagę na fakt, iż w późniejszej literaturze połączenie to będzie wielokrotnie uwypuklane, zwłaszcza w kontekście zastosowań okładów z chleba. Wracając jednak do doktryn Dioskurydesa, trzeba wskazać, że wedle tego lekarza drożdże wykorzystywane były do zmiękczania odcisków na podeszwach stóp i innych narośli, zaś z dodatkiem soli wspomagały wybudowanie się i otwarcie wrzodów827. Wreszcie pewien ślad, który pozwoliłby na zidentyfikowanie ewentualnych zastosowań chleba synkomistós, ryparós i pityrítes/pityrías, a więc tych, które zawierały zanieczyszczenia. Dioskurydes pisał mianowicie, że otręby (pítyron)828 gotowane w mocnym occie i użyte jako kataplazm leczą trąd oraz każde zapalenie (flegmoné) w jego początkowej fazie. Te same, ale gotowane z wywarem z ruty kurują dolegliwości piersi wynikające z krzepnięcia w nich mleka. W końcu dowiadujemy się też od autora traktatu O sztuce medycznej, że taki okład leczył też ugryzionych przez żmiję oraz mających kolki829.
Dane dostarczone przez Galena nie pozostawiają wątpliwości, iż pszenica zwyczajna była traktowana przez medycynę antyczną jako środek farmaceutyczny, a dokładniej rzecz biorąc jako haplon fármakon. Z tego to powodu charakterystyka interesującego mnie zboża znalazła się w traktacie O właściwościach medykamentów niezłożonch, a poświęcony mu tam został cały rozdział830. Dorobek Galena pokazuje, że rozliczne receptury farmaceutyczne zawierają cały wybór produktów z pyrós. Rozważania na ten temat warto rozpocząć od stwierdzenia, iż áleuron831 było rozumiane przez Galena jako jedna z podstawowych substancji o wartościach łączących funkcje pokarmowe i lecznicze. Takie spojrzenie na ową mąkę wykrywalne jest, na przykład, w O składzie medykamentów dla różnych części ciała, gdzie autor pisał, iż wszyscy, nawet najbiedniejsi, powinni w okresie choroby mieć
826 D i o s k u r y d e s , O sztuce medycznej, II, 85, 3, 4–5.
827 D i o s k u r y d e s , O sztuce medycznej, II, 85, 2, 7–8.
828 D i o s k u r y d e s , O sztuce medycznej, II, 85, 2, 1.
829 D i o s k u r y d e s , O sztuce medycznej, II, 85, 2, 1–5.
830 G a l e n, O właściwościach medykamentów niezłożonych, 111, 1–11, vol. XII.
113
zapewnione áleuron zdatne na okłady832. Mąka interpretowana zatem była przez Galena jako fármakon sensu stricto, to znaczy jako jedna z podstawowych substancji determinujących przywrócenie do zdrowia. Nadto powyższe stwierdzenie zawiera wskazówkę mówiącą o tym, iż pszenna mąka áleuron miała, tak jak i surowiec na nią, przede wszystkim zastosowania zewnętrzne.
Dla zilustrowania powyższych stwierdzeń, przytoczyć wypada kilka receptur. W O właściwościach medykamentów niezłożonych autor napisał, że mąka áleuron833
była używana do kataplazmów, których celem było doprowadzenie do usunięcia ropy z organizmu. Mieszano wtedy ten produkt z hydrélaion834 i gotowano razem835. Galen dodał także, iż najskuteczniejszy pod tym względem jest okład z dobrze oczyszczonego áleuron zrobionego z pszenicy zwyczajnej836, co w oczywisty sposób sugeruje, że podobne środki lecznicze sporządzano także z mąki zanieczyszczonej. Ową szczególną skuteczność dobrze przesianej mąki pszennej Galen tłumaczył właściwościami jej substancji. Otóż w celu doprowadzenia do pozbycia się ropy, jak wyjaśniał, potrzebne jest użycie środków z natury wilgotnych oraz ciepłych. Takie cechy właśnie przypisywano oczyszczonemu (kataharos) áleuron837. Gatunki mąki zanieczyszczone przez otręby, czyli pítyra, klasyfikowano za to jako chłodniejsze i bardziej suche838. Keroté z áleuron839, czyli rodzaj maści z rzeczonym dodatkiem, była zalecana dla złagodzenia podrażnień skóry840 przy stosowaniu jednego z leków na alopekías841. Od Galena dowiadujemy się, że informacja ta została zaczerpnięta z dorobku Heraklejdesa z Tarentu842, a twórcą receptury był Orestinos843. Áleuron844
zaliczane było także do składników leków na bóle uszu. I tu wypada dodać, iż cały
832 G a l e n, O składzie medykamentów dla różnych części ciała, 909, 11–16, vol. XII.
833 G a l e n, O właściwościach medykamentów niezłożonych, 732, 12, vol. XI.
834 G a l e n, O właściwościach medykamentów niezłożonych, 732, 12–13, vol. XI.
835 G a l e n, O właściwościach medykamentów niezłożonych, 732, 13, vol. XI
836 G a l e n, O właściwościach medykamentów niezłożonych, 733, 4–6, vol. XI.
837 G a l e n, O właściwościach medykamentów niezłożonych, 733, 7–9, vol. XI.
838 G a l e n, O właściwościach medykamentów niezłożonych, 733, 6–7, vol. XI.
839 G a l e n, O składzie medykamentów dla różnych części ciała, 403, 5–6, vol. XII.
840 G a l e n, O składzie medykamentów dla różnych części ciała, 403, 3–4, vol. XII.
841 G a l e n, O składzie medykamentów dla różnych części ciała, 402, 18 – 403, 6, vol. XII.
842 G a l e n, O składzie medykamentów dla różnych części ciała, 402, 10, vol. XII
843 G a l e n, O składzie medykamentów dla różnych części ciała, 402, 18, vol. XII
114
zespół formuł na podobne środki lecznicze przejął Galen ze spuścizny Archigenesa845. Interesująca mnie receptura przewidywała rozdrobnienie główki maku z áleuron i zagotowanie tej mieszaniny w melíkraton846, a następnie użycie jako kataplazmu. Tak przynajmniej wynika ze wskazówek, które zamieszczone są w komentarzu do formuły poprzedzającej analizowaną recepturę847. Z mąki pszennej áleuron848 sporządzano nadto ciepłe okłady (pyríai) używane w dolegliwościach określanych jako otalgía. Dowiadujemy się tego z partii O składzie medykamentów dla różnych części ciała, która zawiera receptury takich specyfików zapożyczone przez autora z dorobku Apolloniosa849. Jedna z nich uwzględnia áleuron jęczmienne lub pszenne gotowane w winie wraz z olejkiem irysowym. Wreszcie warto wspomnieć, że Galen zamieścił w swoim dorobku recepturę na chleb pieczony dla osób cierpiących na dyzenterię850. Pochodzi ona z pism Asklepiadesa851, który dodatkowo przekazał wiele innych przepisów na leki odpowiednie w dolegliwościach gastrycznych852. Rzeczony chleb sporządzano z jajek, świeżej oliwy, białego pieprzu, sumaka garbarskiego, rozdrobnionych galasówek i mąki pszennej typu áleuron853. Wszystkie składniki wyrabiano razem starannie i formowano z ciasta małe bochenki, które potem pieczono na téganon. Takie pieczywo stanowić miało podstawowy pokarm chorych.
Semídalis ukazana została przez Galena jako składnik medykamentów stosowanych zewnętrznie, a zatem analogicznie do áleuron. Używana była więc jako kataplazm854 na uszkodzoną powierzchnię delikatnych i wrażliwych części ciała. Mieszano ją wtedy z wodą i przykładano na zranione miejsce855. Poradę tę zapożyczył Galen z dorobku Archigenesa, który dał szereg receptur na leki mające
845 G a l e n, O składzie medykamentów dla różnych części ciała, 620, 5 – 614, 14, vol. XII.
846 G a l e n, O składzie medykamentów dla różnych części ciała, 621, 16 – 622, 1, vol. XII.
847 G a l e n, O składzie medykamentów dla różnych części ciała, 621, 16, vol. XII.
848 G a l e n, O składzie medykamentów dla różnych części ciała, 654, 18, vol. XII.
849 G a l e n, O składzie medykamentów dla różnych części ciała, 653, 16 – 655, 9, vol. XII.
850 G a l e n, O składzie medykamentów dla różnych części ciała, 301, 12 – 302, 2, vol. XIII.
851 G a l e n, O składzie medykamentów dla różnych części ciała, 301, 3, vol. XIII.
852 G a l e n, O składzie medykamentów dla różnych części ciała, 301, 3 – 302, 14, vol. XIII.
853 G a l e n, O składzie medykamentów dla różnych części ciała, 301, 17, vol. XIII.
854 G a l e n, O składzie medykamentów dla różnych części ciała, 576, 14, vol. XII.
115
doprowadzić do zaleczenia ran i stłuczeń głowy856. Nadto semídalis wymieniana była także jako składnik leku zwanego parákollon857, który opisany został w traktacie O składzie medykamentów dla różnych części ciała. Działać miał ów specyfik na zakłócenie harmonii humoralnej, reúma, w części twarzowej głowy, a recepturę tę znajdujemy w rozdziale o maściach stosowanych na oczy858. Składał się on z semídalis859, z kadziła (a zatem żywicy drzewa z rodzaju Boswellia) oraz z białka jajka860. Składniki te wyrabiano na masę, która przybierała formę émplastros 861, a następnie nakładano na kawałek płótna i przykładano na czoło862.
W spuściźnie farmaceutycznej, którą pozostawił nam Galen, znajdujemy przynajmniej kilka receptur, które uwzględniają mąkę typu gýris. Dowiadujemy się zatem, że z semídalis i gýris863 robiono wspomniany już kilkakrotnie specyfik zwany kólla864. Był to rodzaj substancji sklejającej, która jednak dodatkowo miała działanie lecznicze, gdy użyta została jako kataplazm865. Interesująca mnie mąka była polecana w leczeniu owrzodzeń występujących w okolicach uszu, a szczególnie w przypadkach zapaleń przyusznic866. Produkt ten został również zarekomendowany jako składnik okładów, anakóllema, które leczyć miały zakłócenia równowagi humoralnej w głowie867. Z gýris868, mirry, sproszkowanej żywicy drzewa cedrowego i białka jajka wyrabiano lepką masę, którą nakładano na cienką tkaninę i przykładano na skronie i czoło869. Mąka wchodziła także w skład leków, które leczyć miały takie dolegliwości, jak y, kaszel i problemy przewodu pokarmowego (wraz z dyzenterią
856 G a l e n, O składzie medykamentów dla różnych części ciała, 576, 6 – 579, 3, vol. XII.
857 G a l e n, O składzie medykamentów dla różnych części ciała, 796, 5, vol. XII.
858 G a l e n, O składzie medykamentów dla różnych części ciała, 793, 15 – 796, 12, vol. XII.
859 G a l e n, O składzie medykamentów dla różnych części ciała, 796, 5, vol. XII.
860 G a l e n, O składzie medykamentów dla różnych części ciała, 796, 5–6, vol. XII.
861 G a l e n, O składzie medykamentów dla różnych części ciała, 796, 6, vol. XII.
862 G a l e n, O składzie medykamentów dla różnych części ciała, 796, 7, vol. XII.
863 G a l e n, O właściwościach medykamentów niezłożonych, 33, 15,vol. XII.
864 G a l e n, O właściwościach medykamentów niezłożonych, 33, 14–16,vol. XII.
865 G a l e n, O właściwościach medykamentów niezłożonych, 33, 16,vol. XII.
866 G a l e n, O składzie medykamentów dla różnych części ciała, 664, 10 – 668, 15, vol. XII.
867 G a l e n, O składzie medykamentów dla różnych części ciała, 745, 3–14, vol. XII.
868 G a l e n, O składzie medykamentów dla różnych części ciała, 745, 3, vol. XII.
116
oraz rozwolnieniem)870, a formuła została zaczerpnięta przez Galena z traktatów Asklepiadesa871. Receptura na owe napoje czy też lecznicze zupy872 przewidywała gotowanie liści szanty pospolitej w wodzie aż do kompletnego rozgotowania materiału roślinnego i dodanie do tego wywaru mąki gýris873, tłuszczu oraz soli. Powstały wywar, rófema, podawano do wypicia874.
Chleb był w traktatach Galena zalecany w szeregu diet i przedstawiony został jako składnik różnego rodzaju fármaka. Zacząć trzeba od stwierdzenia, że dobrej jakości wypieki z białej mąki były uznawane nie tylko za pokarm podstawowy, ale także i wyjątkowo zdrowy. Były one bowiem stosunkowo łatwe do strawienia i bardzo pożywne, a tym samym pozwalały na szybkie odbudowanie sił organizmu, nie powodując zakłócenia równowagi humoralnej. Pieczywo zatem było nie tylko pokarmem, ale i substancją złożoną o cechach terapeutycznych. Dlatego też, komponując swój komentarz do Corpus Hippocraticum, a konkretnie do diety w ostrych przypadkach chorobowych, Galen zaliczył chleb875 do najważniejszych produktów podawanych osobom ciężko chorującym876. Ta sama opinia powtórzona została w O składzie medykamentów dla różnych części ciała877.
Nadto obecność pieczywa pszennego w niektórych dietach została w twórczości Galena specjalnie zaznaczona. Fragmentów takich jest zbyt wiele, by je wszystkie przytoczyć, a zatem obecnie odwołamy się do kilku przykładów. I tak chleb878
pojawia się jako pokarm zalecany osobom cierpiącym na bóle głowy po nadużyciu alkoholu879, a trzeba dodać, że wiele rad na temat postępowania w takich okolicznościach Galen zaczerpnął z twórczości Apolloniosa880. Pieczywo881 (czy to
870 G a l e n, O składzie medykamentów dla różnych części ciała, 96, 11–13, vol. XIII.
871 G a l e n, O składzie medykamentów dla różnych części ciała, 97, 3–4, vol. XIII.
872 G a l e n, O składzie medykamentów dla różnych części ciała, 97, 11 – 98, 2, vol. XIII.
873 G a l e n, O składzie medykamentów dla różnych części ciała, 97, 15, vol. XIII.
874 G a l e n, O składzie medykamentów dla różnych części ciała, 97, 16 – 98 2, vol. XIII.
875 Galenowi zapewne chodziło o klasyczną ptisáne z jęczmienia.
876 G a l e n, Komentarze do Hipokratesowej diety w ostrych przypadkach chorobowych, 455, 2– 4, vol. XV.
877 G a l e n, O składzie medykamentów dla różnych części ciała, 909, 15, vol. XII.
878 G a l e n, O składzie medykamentów dla różnych części ciała, 516, 9, vol. XII.
879 G a l e n, O składzie medykamentów dla różnych części ciała, 514, 4 – 520, 6, vol. XII.
880 G a l e n, O składzie medykamentów dla różnych części ciała, 514, 4, vol. XII.
117
spożywane bez żadnych dodatków, czy to w towarzystwie oliwek, daktyli i winogron882) było nadto uwzględniane jako część menu właściwego przy kuracji bólów głowy, których prawdziwą przyczyną są, jak informował Galen, zaburzenia pracy przewodu pokarmowego, a zwłaszcza żołądka883. Wreszcie chleb był polecany przez Galena w leczeniu analogicznych dolegliwości, które wynikają z oddziaływania innych organów884, na przykład, gdy za cierpieniami kryła się gorąca dyskrasía wątroby, albo żołądka885. Galen rekomendował wtedy spożywanie chleba moczonego w rozcieńczonym wodą winie886.
Chleb często jest wymieniany jako składnik środków, boéthema , stosowanych zewnętrznie. Większość z nich klasyfikowana była przez Galena jako kataplazmy, a lekarz zwykle miał na myśli tego typu środki przygotowane z chleba pszennego dobrej jakości, a zatem mocno wyrośniętego. Działać miały one na zapalenia wynikające z miejscowej dyspepsji887. Galen wyjaśniał, że były one skuteczne z tego powodu, iż chleb zawiera w sobie elementy ułatwiające rozkład niebezpiecznych soków przez trawienie, a mianowicie sól oraz dzýme888. Zastosowań tego typu środków było bardzo wiele. I tak kataplazmy z białego pieczywa były uważane za bardzo skuteczny środek do pozbycia się z organizmu ropy889. Z kolei przy chorobach brzucha spowodowanych przez pojawienie się tam nadmiaru czarnej żółci, a objawiających się nagromadzeniem gazów w jelitach, przyłożyć należało do brzucha gąbkę namoczoną w ostrym occie winnym890, a następnie posłużyć się kataplazmem891 sporządzonym z pora, chleba i olejku różanego892. Rzeczona receptura, jak wyjaśniał Galen, pochodziła z dorobku Archigenesa893. Nadto, pieczywo pszenne znajdował też zastosowanie jako składnik boéthema leczącego
882 G a l e n, O składzie medykamentów dla różnych części ciała, 537, 2–3, vol. XII.
883 G a l e n, O składzie medykamentów dla różnych części ciała, 535, 10 – 541, 2, vol. XII.
884 G a l e n, O składzie medykamentów dla różnych części ciała, 559, 9 – 560, 7, vol. XII.
885 G a l e n, O składzie medykamentów dla różnych części ciała, 559, 14–16, vol. XII.
886 G a l e n, O składzie medykamentów dla różnych części ciała, 559, 16, vol. XII.
887 G a l e n, O właściwościach medykamentów niezłożonych, 733, 2, vol. XI.
888 G a l e n, O właściwościach medykamentów niezłożonych, 733, 3, vol. XI.
889 G a l e n, O właściwościach medykamentów niezłożonych, 733, 4–6, vol. XI.
890 G a l e n, O składzie medykamentów dla różnych części ciała, 172, 10–14, vol. XIII.
891 G a l e n, O składzie medykamentów dla różnych części ciała, 173, 3, vol. XIII.
892 G a l e n, O składzie medykamentów dla różnych części ciała, 173, 5, vol. XIII.
118
dolegliwości oczu wynikające z napływu do nich nadmiaru szkodliwych humorów894. Jedno z takich prostych lekarstw stanowił chleb moczony w winie wyrobiony z olejkiem różanym895. Środek ten stosowano zewnętrznie równocześnie z odpowiednią dietą896. Rada niniejsza pochodziła z dorobku Archigenesa897.
Gdy chodzi o terapeutyczne wykorzystanie kaszy chóndros, to materiał zachowany w twórczości Galena w tej kwestii jest na tyle bogaty, iż wymaga ostrej selekcji. Wypada zacząć od stwierdzenia, iż produkt ten odgrywał rolę zalecanego pokarmu w licznych kuracjach. Na przykład, pisząc Komentarze do Hipokratesowej diety w ostrych przypadkach chorobowych, i powołując się na panujące poglądy, Galen pisał, że chóndros (obok chleba i ptisáne898) był podstawowym produktem podawanym osobom ciężko chorującym899. Ten sposób rozumienia roli chóndros uwypukla też cytowane już stwierdzenie pochodzące z O składzie medykamentów dla różnych części ciała, że także osoby biedne winny mieć zapewnione w czasie choroby chóndros z melíkraton, biały chleb, a na okłady áleuron900. Te trzy pokarmy zostały zatem zakwalifikowane jako zasadnicze fármaka sensu largo, determinujące odzyskanie zdrowia wszystkich dotkniętych poważnymi niedomaganiami na zdrowiu.
Interesująca mnie kasza zalecana była więc jako element specyficznych diet leczniczych. Na przykład, z porad, które Galen cytował za Apolloniosem w O składzie medykamentów dla różnych części ciała901, wynika, że zupa z chóndros, czyli rófema ek chóndrou – jako pokarm o dobrze zbalansowanych sokach, a nadto nierozgrzewający – była rekomendowana jako pożywienie dla cierpiących na bóle głowy spowodowane nadużyciem alkoholu902. Rófema z chóndros903 polecane było także jako element menu dla osób, które cierpiały na paradontozę, a więc miały