R odzaje cen na ryn k ach zagranicznych

W zależności od przyjętego kryterium można mówić o różnych kategoriach cen. Przyjmując za kryterium zasady obrotu można mówić 0 cenach rynków formalnych i cenach kształtujących się na rynkach nieformalnych. Warunki realizacji transakcji na rynku nieformalnym ustalają między sobą uczestnicy danego rynku przestrzegając jedynie porządku prawnego, przepisów prawa, zwyczajów miejscowych itp.

Na rynku form alnym , zorganizowanym, działającym według określonych reguł, zasad postępowania, regulaminów, uczestnicy trans­ akcji muszą kontaktować się między sobą, a przede wszystkim zawie­ rać transakcje według z góry ustalonych zasad, w określonym miejscu 1 czasie.10

Na rynkach formalnych, do których zalicza się: giełdy, aukcje, targi międzynarodowe, clearing międzybankowy oraz przetargi11 wy­ odrębnia się między innymi:

• ceny giełdowe, • ceny aukcyjne, • ceny przetargowe. • Cena giełdowa

to cena ukształtowana na rynku zorganizowanym, takim jakim jest giełda. Poziom cen giełdowych zależy od kosztów produkcji, trans­ portu, magazynowania towarów, od koniunktury na rynku, działań spe­ kulacyjnych a także czynników długookresowych o charakterze struk­ turalnym. W transakcjach realizowanych na giełdach powstaje wiele różnych kategorii cen. W obrocie giełdowym rozróżnia się notowania spot (spot prices) to znaczy ceny w transakcjach natychmiastowych

10 Por. G iełdy w gospodarce św iatow ej, pod red. naukową W. Januszkiewicza, PWE Warszawa 1991, s. 11 i n.

11 Tamże.

i notowania terminowe (futures prices) to jest ceny w transakcjach do­ tyczących przyszłych dostaw.12 W transakcjach giełdowych ważne miej­ sce zajm ują ceny oficjalne, ceny nieoficjalne, ceny zamknięcia i cena settlement. Giełdowa cena oficjalna na Londyńskiej Giełdzie Metali (LME) to cena zamknięcia drugiego ringu porannego (mianem ringu określa się sesję kilkuminutową sesję giełdową) podawana w postaci ceny offer (offer price), po której właściciele towaru skłonni są go sprzedać oraz ceny bid (bid price) to znaczy ceny, po której nabywcy skłonni są dany towar kupić. Nieoficjalna cena giełdowa to cena za­ mknięcia drugiego ringu popołudniowego. Giełdowa cena zamknięcia to cena zamknięcia w trakcie dogrywki giełdowej. Cena settlement

(settlement price), cena transakcyjna rozliczeniowa, (kurs transakcyjny

rozliczeniowy), na większości giełd ustalana jest przez komisję noto­ wań bezpośrednio po zakończeniu sesji giełdowej. Cena ta jest zazwy­ czaj ceną równą lub bliską cenom ostatnich transakcji zawartych w da­ nym dniu. Na LME cena settlement jest ostatnią ceną wykrzykniętą przez sprzedającego w ostatnich sekundach drugiego ringu przedpołu­ dniowego.13 Cena ta jest publikowana - jako cena dnia - w transak­ cjach z natychmiastowym terminem dostawy.

• Cena aukcyjna

to cena towaru ustalona drogą licytacji na aukcji. Poziom cen aukcyjnych zależy zjednej strony od poziomu cen limitowanych, wyj­ ściowych ustalonych przez właściciela towaru na postawie kosztów pro­ dukcji, transportu a z drugiej - od sposobu prowadzenia aukcji, pre­ zentacji towaru, popytu i podaży na dane dobro itp.

• Ceny przetargowe

N a rynku dóbr inwestycyjnych, zwłaszcza w eksporcie budow­ nictwa, istotne znaczenie odgrywają ceny przetargowe. Przetarg pole­ ga na równoczesnym, niezależnym od siebie złożeniem propozycji ce­ nowych w formie pisemnej (często w zalakowanych kopertach) przez biorące w nim udział podmioty. Poziom cen przetargowych, ustala­ nych w trakcie przetargu, zależy od koniunktury na rynku, warunków określonych w regulaminie przetargu, sposobu organizacji przetargu itp.

12 Tamże, s. 49.

13 L. Eagles, Praktyczne zastosow an ie hedgu p rzy w ykorzystaniu instrumentów L ondyńskiej G iełdy M etali, „Gospodarka Surowcam i Mineralnymi” 1997, nr 2.

Natomiast na rynkach nieformalnych można mówić o: • cenach lokalnych,

• cenach strefowych, • cenach punktu bazowego, • cenach kontraktowych.

• Ceny lokalne (regionalne), są to ceny kształtujące się na tar­ gach lokalnych, które wywodzą się z dawnych targów towarowych, gdzie sprzedawane są głównie wyroby produkcji miejscowej. Nabyw­ cami są z reguły mieszkańcy okolicznych miejscowości. Targi lokalne są bardzo popularne w Stanach Zjednoczonych, gdzie odbywa się oko­ ło 4000 tego typu imprez, tzw. trade show ’s .14 Cena lokalna danego towaru lub usługi jest to cena określona przez warunki danego lokalne­ go, regionalnego rynku. W przypadku usług poziom cen lokalnych zależeć będzie od: koniunktury w danym regionie, wielkości zasobów siły roboczej, poziomu bezrobocia, możliwości tworzenia firm usługo­ wych, strategii działania władz regionalnych, tradycji itp.

• Ceny strefowe (zone prices), to przede wszystkim ceny niektó­ rych towarów masowych, ustalane przez producentów w taki sposób, aby zachęcić do robienia zakupów u producenta zlokalizowanego naj­ bliżej. Ceny strefowe dla towarów masowych z reguły nie zawierają kosztów transportu.15 Ceny strefowe są ustalane przez większych pro­ ducentów towarów masowych mających siedziby w pewnym od siebie oddaleniu. Istotą cen strefowych jest to, że nie obejmują kosztów trans­ portu i ustalane są na zbliżonym poziomie w odniesieniu do danego towaru. Można mówić o cenach strefowych niektórych materiałów budowlanych (np. cementu).

• Ceny punktu bazowego (basing points prices)16 są to ustalane przez producentów towarów masowych ceny hurtowe, w których za­ warte są skalkulowane koszty transportu do określonego punktu w kra­ ju lub na rynku zagranicznym. Bez względu na miejsce odbioru towa­ ru, potencjalny nabywca musi się liczyć z koniecznością zapłacenia wyznaczonych w ten sposób kosztów transportu. Ceny punktu bazowe­ go stosowane są na rynkach towarów masowych w przypadku, gdy

14 Por. H. W ojciechowski, O rganizacja handlu zagranicznego, AE w Poznaniu, Poznań 1992, s. 116.

15 Por. K. Białecki, A. Dorosz, W. Januszkiewicz, Słownik handlu zagranicznego, PWE, Warszawa 1986, s. 43,

16 Tamże, s. 43.

producenci skoncentrowani są w stosunkowo niewielkiej odległości od siebie natomiast odbiorcy są rozproszeni na stosunkowo dużym obsza­ rze. Zastosowanie cen punktu bazowego umożliwia więc wyelimino­ wanie konkurencji pomiędzy poszczególnymi producentami. Ceny punk­ tu bazowego ograniczając konkurencję cenową między producentami skoncentrowanymi w określonym regionie, umożliwiają równocześnie rozszerzenie rynków zbytu, gdyż koszty transportu nie są czynnikiem różnicującym ceny produktu kupowanego przez klientów .17

• Ceny kontraktow e, um ow ne (contract prices), są to ceny wielu towarów, takich jak: wyroby metalurgiczne, materiały budowlane, na­ wozy sztuczne, dobra inwestycyjne, artykuły konsumpcyjne pochodzenia przemysłowego itp., które - z uwagi na swój charakter - nie mogą i nie są sprzedawane na rynkach formalnych. Ceny kontraktowe ustalane są w drodze negocjacji między kontrahentami. Wysokość ceny określone­ go towaru zależy od: kosztów produkcji, kosztów transportu, sytuacji rynkowej a przede wszystkim tendencji w kształtowaniu się podaży i popytu na dany towar, koniunktury na rynku, strategii eksportera itp. Poziom cen dóbr inwestycyjnych zależy w dużym stopniu od: kosztów produkcji, kosztów transportu, renomy producenta, marki produktu, koniunktury rynkowej, warunków realizacji kontraktu, sposobu i ter­ minu zapłaty, warunków realizacji inwestycji itp.18

Ceny można podzielić także z punktu widzenia lokalizacji klien­ tów. Według tego kryterium ceny możemy podzielić na:19 cenę punk­ tów bazowych (basing-point pricing), cenę absorbującą koszty trans­ portu (freight absorption pricing - sprzedawca przejmuje całość lub znaczną część kosztów transportu produktu do nabywcy), cenę strefo­ wą (zone pricing - ceny ustalane przez producentów wytwarzających w dużej odległości od siebie niezawierające w sobie kosztów transpor­ tu), cenę na warunkach fob (free on board pricing - cena towaru do­ starczonego na statek w uzgodnionym porcie załadunku), oraz cenę nie uwzględniającą lokalizacji nabywców (uniform delivered pricing - cena jednakow a dla wszystkich odbiorców, w której uwzględniono przecięt­ ne koszty transportu).

17 Por. K. Białecki, Elementy marketingu eksportowego, PWE. Warszawa 1987. s. 131 i n.

18 Tamże, s. 38-39.

19 G. Karasiewicz, Marketingowe strategie cen, PWE, Warszawa 1997, s. 284-293.

Przyjmując za kryterium rodzaj produktu możemy mówić o ce­ nach towarów przemysłowych i towarów rolnych. Ceny produktów rolnych są bardziej zmienne, uzależnione od warunków produkcji, wytworzenia, specyfiki produkcji rolnej a zarazem poddane silnym wpływom polityki gospodarczej poszczególnych państw. Ceny produk­ tów rolnych, konsumpcyjnych, wpływają w dużym stopniu na kształ­ towanie się poziomu konsumpcji, warunków życia, produktu krajowe­ go brutto, warunków wymiany wielu krajów, itp. Dlatego na lokal­ nych, krajowych rynkach ważną rolę odgrywają ceny urzędowe (ad­ ministracyjnie ustalane przez powołane do tego celu instytucje) oraz ceny interwencyjne ustalane z mysią o ochronie własnego rynku. Na rynku Unii Europejskiej do najważniejszych kategorii cen produktów rolnych należą:20 cena docelowa (target price - cena kierunkowa, pod­ stawowa, wskaźnikowa) to znaczy cena, która z punktu widzenia inte­ resów Wspólnot powinna się kształtować na jednolitym rynku wewnętrz­ nym Unii, ustalany dla każdego roku gospodarczego; cena interwen­ cyjna (intervention price) - cena gwarantowana producentowi, jeśli podaż produktów na rynku będzie zbyt wysoka co groziłoby obniże­ niem cen rynkowych, niższa od ceny docelowej, w praktyce oznacza dolną granicę cen produktów rolnych, poniżej których następuje skup interwencyjny, dokonywany przez powołaną do tego cele agencję ryn­ ku rolnego, ustalana jest dla terenów nie wymagających subwencjono­ wania a na jej podstawie ustalane są ceny interwencyjne dla poszcze­ gólnych terenów wymagających subwencjonowania; cena progowa

(,threshold price) - cena minimalna zbliżona do ceny docelowej, po

której mogą być sprzedawane produkty rolne pochodzące z krajów spoza Wspólnoty Europejskiej.

Transakcje pomiędzy podmiotami powiązanymi stanowią ponad dwie trzecie światowej wymiany. W transakcjach pomiędzy podmiota­ mi powiązanymi pojawiają się niekiedy ceny transferowe, za których pośrednictwem koncerny międzynarodowe transferują zysk za granicę, unikając często płacenia podatków. Mechanizm cen transferowych po­ lega na manipulowaniu cenami i kosztami: zanizaniu/zawyżaniu cen eksportowych, zaniżaniu/zawyżaniu cen importowanych materiałów, surowców komponentów do produkcji, obciążaniu podmiotów powią­

20 B. R zeszótko, Ceny wybranych p rodu któw rolnych na rynkach lokalnych i w handlu m iędzynarodowym. AE w Krakowie, Kraków 2003. v XI-82 i 95

zanych kosztami opłat licencyjnych lub opłat za know-how czy koszta­ mi pos'rednictwa, nakładanie na podmioty powiązane dodatkowych opłat za usługi marketingowe lub promocję wyrobu względnie za badania lub prace wdrożeniowe prowadzone często w innym kraju, a które czę­ sto nie mają żadnego wpływu na działalność danego podmiotu. Mię­ dzynarodowy Fundusz Walutowy ocenia, iż poprzez manipulowanie cenami i przerzucanie kosztów globalne koncerny oszczędzają 8 mi­ liardów USD rocznie na podatkach.21 B. Liberska uważa, że zaniżanie podatków przez manipulowanie cenami w transakcjach z podmiotami powiązanymi kapitałowo albo rodzinnie to proceder nagminny na ca­ łym świecie.22 Z tego względu ceny transferowe stosowane w transak­ cjach pomiędzy podmiotami powiązanymi badane są w wielu krajach przez urzędy skarbowe, celne itp.

OECD w 1995 roku zaleciło krajom członkowskim stosowanie trzech podstawowych metod zgodności cen transferowych z cenami rynkowym i:23

1) metoda porównywalnej ceny niekontrolowanej polegająca na analizie transakcji zawartych przez dany podmiot lub transakcji po­ równywalnych zawartych przez inne podmioty,

2) metoda ceny odsprzedaży stosowana w przypadku gdy nabyte przez firmę powiązaną są następnie sprzedawane do firmy niezależnej od danego podmiotu,

3) metoda koszt plus, metoda rozsądnej marży polegająca na ana­ lizie marż stosowanych przez dany podmiot z firmami zależnymi lub powiązanymi z nim a firmami pozostałymi.

Przypadki cen transferowych wystąpiły także w praktyce pol­ skiej w formie: opłat licencyjnych płaconych przez polską filię na rzecz zagranicznej firm y macierzystej, opłat licencyjnych za korzystanie z technologii i know-how, umów o świadczenie różnego rodzaju usług przez powiązane firmy, przekazania na rzecz inwestora zagranicznego atrakcyjnych aktywów firmy (znaku firmowego, marki popularnej w kraju), zawyżenie wartości akcji sprzedawanych przez polską spółkę

21 A. Błaszczak, D. Frey, P ieniądze p łyn ą za granicę Podatki, wyprowadzanie zysków z polskich spółek, „Rzeczpospolita” nr 58 (5831) z 9.03.2001.

22 Tamże.

2:> R. Hayder, Pokusa łatwych uproszczeń. Jak w alczyć z cenami transferowymi, „Gazeta W yborcza” nr 143 (4051) z 2 1 .0 6 .2 0 0 2 .

- córkę zagranicznej spółce-matce,24 wywożenie towaru do magazynu zlokalizowanego za granicą i dopiero tam realizowanie sprzedaży, na­ kładanie wysokich opłat lub odsetek od kredytu udzielonego polskiej filii w ramach koncernu przez filię/oddział działający w innym kraju, itp.25

2.3. Ceny w handlu m iędzynarodow ym w edług