Wolne obszary celne w Polsce

Już w średniowieczu niektóre miasta na terenie należącym do Pol­ ski otrzymały przywilej wolnego handlu lub prawo wolnego składu. Kraków otrzymał w 1306 roku prawo składu miedzi, Terespol w 1810 roku uzyskał status Wolnego Miasta, Warszawa w 1816 roku otrzymała prawo wolnego składu. Pierwszy na ziemiach polskich wolny obszar celny powstał pod koniec XIX wieku na terenie portu gdańskiego, na zachód od cypla Westerplatte, gdzie zbudowano basen portowy, a przy­ legły teren ogrodzono wysokim metalowym płotem. Pod koniec XIX wieku, w Szczecinie, na terenie wyspy Łasztownia utworzono, na ob­ szarze 61 ha, w tym 22 ha powierzchni wodnej, strefę wolnocłową. Traktat Wersalski zapewnił Polsce i Czechosłowacji w porcie szczeciń­ skim specjalne strefy wolne od cła dla składowania ich ładunków.

W okresie międzywojennym pierwsza strefa wolnocłowa w Pol­ sce ustanowiona została 11 marca 1932 roku w Gdyni na mocy ustawy z 10 marca 1932 roku" (tego typu strefy istniały w tym okresie, także w Gdańsku i Szczecinie). Po II wojnie światowej, w sierpniu 1948 roku, reaktywowano strefę w wolnocłową w Gdyni, jednakże została ona zlikwidowana w 1950 r. W latach siedemdziesiątych swoisty status wolnych obszarów celnych typu handlowego uzyskały kioski, sklepy i magazyny Baltony (w 1979 r. sieć dystrybucji Baltony, przestała po­ siadać uprawnienia wolnych obszarów celnych).

Wprawdzie polskie Prawo celne z 1961 r. i 1975 r. przewidywało możliwość tworzenia wolnych obszarów celnych, ale dopiero pod ko­ niec lat osiemdziesiątych, z inicjatywy działaczy gospodarczych Gdań­ ska i Szczecina, powrócono do koncepcji reaktywowania w Polsce stref w olnocłow ych. W 1988 roku pow stały wolne obszary celne w Szczecinie-Swinoujściu i w Gdańsku, w 1989 roku - w Gdyni, Dar­ łowie, Kołobrzegu, Goleniowie, Kołbaskowie, Gryfinie, Brodach, Su­ lechowie, Wrocławiu, Kędzierzynie-Koźlu, Gliwicach, Ustce, Tere­ spolu, Poznaniu, w 1990 roku - w Cieszynie, w 1992 roku - na terenie M iędzynarodowego Portu Lotniczego Warszawa-Okęcie, natomiast w 1993 roku - w Sokółce.

Prawo celne z 1989 roku, określało wolny obszar celny (WOC) jako wyodrębnioną i niezamieszkaną część polskiego obszaru celnego,

11 Z. W olodkiewicz-Donim irski, Wolne obszary celne [w:] Polska polityka han­ dlu zagran iczn ego 1993-1994, IKC HZ Warszawa 1994, s. 111-120.

traktowaną jako zagranica, gdzie mogła być prowadzona przez pol­ skie, zagraniczne i międzynarodowe podmioty gospodarcze, działal­ ność gospodarcza z wyłączeniem handlu detalicznego.12 Ustawa prze­ widywała możliwość dodatkowych zwolnień i ułatwień celnych w przy­ padku realizacji obrotu pomiędzy wolnym obszarem celnym a pozo­ stałym polskim obszarem celnym. Zgodnie z obowiązującymi przepi­ sami, zaniechano ustalania i poboru podatku importowego oraz podat­ ku od towarów i usług sprowadzanych lub nadsyłanych z WOC. Pol­ skie przepisy preferowały działalność w WOC, przede wszystkim gdy wiązała się ona z wykorzystaniem towarów, usług lub dóbr niemate­ rialnych pochodzenia krajowego.13

W nieco odmienny sposób określono definicję WOC w obowią­ zującym od 1 stycznia 1998 roku Kodeksie celnym. Wolne obszary celne i składy wolnocłowe są to wydzielone części polskiego obszaru celnego, w których: 14

1) przy stosowaniu należności celnych przywozowych i środków polityki handlowej dotyczących przywozu towary niekrajowe trakto­ wane są jako znajdujące się poza polskim obszarem celnym, chyba że zostały objęte dopuszczalną procedurą celną lub zostały wykorzystane niezgodnie z warunkami określonymi w przepisach prawa celnego,

2) sprowadzenie towarów krajowych powoduje skutki takie same, jak w wypadku ich wywozu, o ile przewidują to przepisy szczególne.

Polskim wolnym obszarem celnym jest więc część polskiego te­ rytorium, odgraniczona od reszty terytorium w sposób wyraźny. Do­ stęp do wolnego obszaru odbywać się może tylko przez określone wej­ ścia i wyjścia. Sposób odgraniczenia wolnego obszaru celnego, miejsca wejścia i wyjścia, pozwolenia na prowadzenie prac na terenie obszaru ustala organ celny. Przywóz i wywóz towarów z polskiego wolnego obszaru celnego powoduje takie same skutki, jakie pociąga import i eks­ port towarów z terytorium Polski. Wolne obszary celne w Polsce two­ rzy i likwiduje Rada Ministrów w drodze odpowiedniego rozporządze­ nia. W polskim obszarze celnym dozwolona jest, po wcześniejszym

12 Por. Prawo celne, Dz. U„ nr 75 z 1989 r. wraz z późniejszymi zmianami, także Dz. U., nr 71 z 1994 r., poz. 312 (tekst jednolity).

13 P. Zalewski, Papierowa instytucja, Prawo celne - Wolne obszary celne, „Gaze­ ta Prawna” nr 70 (675) z 10.04.2002.

14 Por. G. Zdziennicka-Kaczocha, Kodeks celny z komentarzem, Stan praw ny na dzień 15 lutego 1998 r . Wydawnictwo Sigma, Skierniew ice 1998, s. 111.

zgłoszeniu do organów celnych, każda działalność przemysłowa, usłu­ gowa lub handlowa, z wyłączeniem handlu detalicznego. Handel deta­ liczny możliwy jest tylko w wolnych obszarach celnych ustanowionych na terenie lotniczego, morskiego lub rzecznego przejścia granicznego. Zgodnie z Kodeksem celnym, polskie wolne obszary celne przestały być traktowane jako zagranica. Tym samym funkcja działających w Pol­ sce wolnych obszarów celnych została gruntownie zmieniona.15 Przede wszystkim brak jest jakichkolwiek zwolnień lub przywilejów celnych w przypadku realizacji obrotu pomiędzy WOC a pozostałym polskim obszarem celnym. Obrót taki objęty jest bowiem takim samym reżi­ mem celnym, jak sprowadzenie towaru z zagranicy.

Towary mogą pozostawać w wolnych obszarach celnych przez czas nieograniczony. Towary niekrajowe podczas pozostawania w wol­ nym obszarze celnym mogą być poddane zwyczajowym czynnościom mającym na celu utrzymanie w niezmienionym stanie, poprawę wy­ glądu, poprawę ich jakości lub przygotowanie do dystrybucji lub od­ sprzedaży. Towary niekrajowe poddane w wolnym obszarze celnym uszlachetnieniu, przetworzeniu pod kontrolą celną, objęte procedurą odprawy czasowej, oraz towary niekrajowe zużywane lub używane w wolnym obszarze celnym nie wymagają uiszczenia zabezpieczenia na pokrycie długu celnego.

Zarządzającym polskim wolnym obszarem celnym może być je ­ dynie osoba krajowa (osoba fizyczna mająca miejsce zamieszkania w kraju lub osoba prawna i jednostka organizacyjna nie mająca osobo­ wości prawnej mająca główną siedzibę w kraju), posiadająca prawo własności lub wieczystego użytkowania gruntu, na którym ma być usta­ nowiony wolny obszar celny.

Pod koniec XX wieku, w latach 90., zarejestrowano w Polsce 9 wolnych obszarów celnych:16

1) Wolny Obszar Celny na terenie Międzynarodowego Portu Lot­ niczego W arszawa-Okęcie, którego zarządzającym jest Państwowe Przedsiębiorstwo Porty Lotnicze17 (działalność handlowa w określo­ nych sklepach),

15 P. Zalewski, Papierowa instytucja, Prawo celne - Wolne obszary celne, „Gaze­ ta Prawna”, nr 7 0 (6 7 5 ) z 10.04.2002.

16 Polska polityka handlu zagranicznego 1994-1995, IKC HZ, Warszawa 1995, s . 1 5 7 -1 6 4 .

17 Rozpoiządzenie Rady Ministrów z 26.10.1992 r„ Dz. U., nr 80 z 1992 r„ poz. 407.

2) Wolny Obszar Celny w Gliwicach18 o powierzchni 47,6 ha. Zarządzającym jest Gmina Gliwice. Działalność gospodarcza sprowa­ dza się do prowadzenia składu celnego oraz począwszy od 1994 r., montażu komputerów z importowanych części, oraz konfekcjonowa­ nia składników do pieczenia ciasta,

3) Wolny Obszar Celny we wsi Małaszewicze M ałe19 (Terespol). Zarządzającym jest gmina Terespol. Na terenie WOC prowadzona jest działalność gospodarcza związana z przetwórstwem mięsa (Holendrzy wybudowali zakłady mięsne), przetwórstwem gazu (Włosi uruchomili dystrybutomię gazu propan-butan). Docelowo WOC ma obejmować teren około 170 ha,20

4) Wolny Obszar Celny w Sokółce.21 Zarządzającym była gmina Sokółka. WOC Sokółka został zlikwidowany w 1999 roku,

5) Wolny Obszar Celny w Świnoujściu.22 Zarządzającym jest Przedsiębiorstwo Portowe „Odraport” Spółka z o.o. Działalność go­ spodarcza to przetwórstwo rybne, przetwórstwo spożywcze, usługi tech- niczno-remontowe, usługi transportowo-spedycyjne,

6) Wolny Obszar Celny w Szczecinie.23 Zarządzającym jest Za­ rząd Portu Szczecin-Świnoujście S.A. Projekt działalności WOC prze­ widuje konfekcjonowanie towarów, składowanie w składach konsy­ gnacyjnych, usługi transportowe oraz załadunek i wyładunek towarów, 7) Wolny Obszar Celny Przemyśl-M edyka,24 o powierzchni 5,03 ha. zarządzającym była spółka „Wolny Obszar Celny Przemyśl-Medy- ka” S.A. WOC w Medyce został zlikwidowany w 1999 roku,

8) Wolny Obszar Celny w Gdańsku25 o powierzchni ca 33,5 ha. Zarządzającym WOC ustanowiono „Zarząd Portu Gdańsk” S.A.,

9) Wolny Obszar Celny w Mszczonowie (województwo mazowiec­ kie) utworzony Rozporządzeniem Rady Ministrów z 18 lipca 2000 r. Za­ rządzającym jest Centrum Wolnocłowe Wschód-Zachód Spółka z o.o.26

18 Rozporządzenie Rady Ministrów z 25.01 1993 r„ Dz. U., nr 8 z 1993 r„ poz. 39. 19 Rozporządzenie Rady Ministrów z 24.03.1993 r., Dz. U., nr 24 z 1993 r„ poz. 104. 20 Dodatek do „Rynków Zagranicznych” nr 51 z 2 9 .0 4 .1 9 9 5 r.

21 Rozporządzenie Rady Ministrów z 29.04.1993 r., Dz. U., nr 36 z 1993 r„ poz. 162. 22 Rozporządzenie Rady Ministrów z 23.08.1994 r„ Dz. U„ nr 94 z 1994 r„ poz. 448. 23 Rozporządzenie Rady Ministrów z 23.08.1994 r„ Dz. U., nr 94 z 1994 r„ poz. 447. 24 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 14 listopada 1995 r., w sprawie ustanowie­ nia Wolnego Obszaru Celnego w Przemyślu-Medyce, Dz. U., nr 134 z 1995 r., poz. 655.

25 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 28 listopada 1995 r., w sprawie usta­ nowienia Wolnego Obszaru Celnego w Gdańsku, Dz. U., nr 141 z 1995 r., poz. 693.

26 Rozporządzenie Rady M inistrów z 18 lipca 2000 r. w sprawie utworzenia Wolnego Obszaru Celnego w M szczonow ie, Dz. U. nr 62, poz. 721.

Obecnie funkcjonuje 7 wolnych obszarów celnych (WOC): Msz­ czonów, Gdańsk, Gliwice, Szczecin, Małaszewicze Małe, Świnoujście, Warszawa-Okęcie. Podstawowym celem tworzonych w Polsce stref wolnocłowych miał być rozwój eksportu, stąd też w zasadzie wszystkie zarejestrowane wolne obszary celne zlokalizowane są w miejscach do­ godnych z punktu widzenia transportu i spedycji międzynarodowej, ruchu tranzytowego, komunikacji międzynarodowej.

Dotychczasowe doświadczenia polskich stref wolnocłowych wska­ zują, że głównym rynkiem zbytu dla towarów powstających w strefach wolnocłowych jest rynek krajowy, a nie rynek eksportowy. Podmioty działające w strefach wolnocłowych korzystają bowiem z istniejącego w tym zakresie systemu ulg i przywilejów, polegających między inny­ mi na sprzedaży na polskim obszarze celnym towarów przetworzo­ nych, przerobionych w strefie wolnocłowej. Zdaniem niektórych auto­ rów, warunkiem niezbędnym do aktywizacji eksportu realizowanego za pośrednictwem WOC jest synchronizacja prawa celnego i podatko­ wego, zwłaszcza zaś przywrócenie zwolnień celnych oraz stworzenie takich preferencji, jak na przykład: preferencje przy naliczaniu VAT od towarów wprowadzanych z WOC do pozostałego polskiego obszaru celnego, jak też możliwość uzyskiwania zwrotu VAT i podatku akcyzo­ wego przy wprowadzaniu towarów z pozostałego obszaru celnego do WOC (uznanie tej czynności za eksport w rozumieniu ustawy o podat­ ku od towarów i usług oraz o podatku akcyzowym).27

Doświadczenie dobrze prosperujących stref wolnocłowych wska­ zuje, że warunkiem powodzenia są przede wszystkim: stabilny system podatkowy, walutowy, sprawne zaplecze do prowadzenia działalności gospodarczej, dostępność komunikacyjna (większość działających w Eu­ ropie stref wolnocłowych jest zlokalizowana w pobliżu portów mor­ skich lub lotniczych), odpowiednia infrastruktura komunikacyjna, trans­ portowa, bankowa itp., place składowe z pełną obsługą,28 kwalifiko­ wana siła robocza, jak też stosunkowo niewielka liczba wolnych obsza­ rów celnych w jednym kraju.

27 P. Zalewski, Papierowa instytucja, Prawo celne - Wolne obszary celne, „Gaze­ ta Prawna”, nr 7 0 (675) z 10.04.2002.

28 Rząd Irlandii i Agencja Rozw oju Shannon zapewniają na przykład firmom działającym w strefie w olnocłow ej jeden z najnowoczes'niejszych systemów telekomu­ nikacyjnych na św iecie. dobrze zorganizowane usługi finansowe, bankowe, prawnicze i księgow e, całodobow ą obsługę celną, kwalifikowaną silę roboczą, dostęp do fundu­ szy na tworzenie nowych miejsc pracy, itp., „Rynki Zagraniczne” nr 140 z 22.11.1994.