Teksty źródłowe
L – kronika szkoły w Lipnicy
LM – kronika szkoły w Lisewie Malborskim M – kronika szkoły w Międzyłężu
MG – kronika szkoły w Małym Garcu Mn – kronika szkoły w Manowie MS – kronika szkoły w Małej Słońcy O – kronika szkoły w Ocyplu P – kronika szkoły w Połczynie S – kronika szkoły w Sławoszynie T – kronika szkoły w Tuchlinie W – kronika szkoły w Walichnowach
Słowniki
SJP PWN – Słownik języka polskiego PWN, https://sjp.pwn.pl SJPD – Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego
WSJP – Wielki słownik języka polskiego, http://wsjp.pl/index.php?pwh=0
P
rzedmiotem rozważań w niniejszej książce jest językowa kreacja szkoły w kronikach wiejskich szkół Pomorza z lat 1920–1989.Początek badania wyznacza powrót Pomorza do Polski, a więc i początek polskiej szkoły powszechnej na Pomorzu. Granicą końcową badania jest transformacja ustrojowa, która nadała państwu nowy kształt ustrojowy, a to z kolei wpłynęło na politykę oświatową. W rozprawie zana-lizowano zatem kreację szkoły wiejskiej w kronikach szkolnych w czasach dwudziestolecia międzywojennego i w okresie Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej.
Analizie poddano kroniki szkół z jedenastu pomorskich wsi (ok. 3 tys.
stron rękopisów) z różnych regionów Pomorza. Tak dobrany korpus badaw-czy pozwolił dostrzec główne tendencje w kreacji szkoły tworzonej przez kierowników pomorskich wiejskich szkół.
Wiejska szkoła to instytucja specyficzna; odgrywała i nadal odgrywa ważną rolę w środowisku wiejskim. Jest znakiem awansu społeczności wiejskiej, stanowi też centrum kultury skupiające lokalną wspólnotę wokół działań artystycznych, popularnonaukowych i społecznych. Z tych powodów odtworzenie wpisanego w badane teksty wieloaspektowego i silnie nacecho-wanego aksjologicznie obrazu szkoły pozwoliło dostrzec wiele wymiarów, które autorzy kronik nadali wykreowanym obrazom ich placówek.
Wspólna analiza jedenastu szkolnych kronik, w tym czterech prowadzo-nych nieprzerwanie od połowy XIX w. (w języku polskim od 1920 r.), daje jednocześnie możliwość zbadania i opisania językowej kreacji obrazu typowej wiejskiej szkoły Pomorza tamtych czasów.
Na ten wizerunek składa się wiele wymiarów szkoły postrzeganej przede wszystkim jako placówka oświatowa, a także jako budynek, w którym mieści
się szkoła, ludzie uczący się lub pracujący w niej; szkoła w tych kronikach to również nauka, lekcje i zajęcia pozalekcyjne.
Repertuar zdarzeń relacjonowanych w kronikach jest bardzo bogaty i – mimo że stanowi subiektywne odbicie życia konkretnej szkoły, o której pisze twórca dokumentu – to również odzwierciedla typowe dla danego okresu historycznego życie pomorskiej wiejskiej szkoły. W kronikach możemy ob-serwować, jak organizowały się placówki edukacyjne niemal natychmiast po odzyskaniu niepodległości w 1920 r., jak ponownie odradzała się polska szkoła po kolejnej wojnie w 1945 r., jak przygotowując obchody świąt katolic-kich i państwowych oraz akademie ku czci wielkatolic-kich Polaków upamiętniano to, co w danym okresie istnienia państwa upamiętniać należało.
Dla autorów tego obrazu szkoła to jednak przede wszystkim ludzie, wspólnota uczniów, nauczycieli, rodziców oraz mieszkańców wsi – spo-łeczności, która współtworzyła szkołę, traktując ją jako centrum życia całej wsi. W tej wykreowanej zbiorowości nauczyciele odgrywają najważniejszą rolę. Kroniki szkolne są przede wszystkim świadectwem ich pracy, ale są też źródłem poznania sylwetek wielu nauczycieli z małych wiejskich szkół Pomorza.
Szkołę oglądamy w kronikach z wielu perspektyw. Przede wszystkim obecny jest w niej punkt widzenia autora tekstu. Przez wiele lat byli nimi kierownicy szkół, w latach siedemdziesiątych niekiedy wybrani nauczyciele, a czasem i uczniowie, którym w nagrodę powierzano tę zaszczytną funkcję.
Do kronik wprowadzane są także teksty cudze, najczęściej wycinki pra-sowe (od końca lat czterdziestych), jak również dokumenty oficjalne, np.
życiorysy, protokoły, sprawozdania – wszystko to razem wpływa na wzbo-gacenie obrazu szkoły o inne punkty widzenia.
Perspektywa urzędowa splata się z osobistą, a na nią nakłada się wielo-krotnie dziennikarska relacja, która wprowadza perspektywę zewnętrzną (współkreatorem obrazu szkoły staje się osoba spoza jej systemu).
Obraz szkoły wpisany w badane dokumenty pełni wiele funkcji, przede wszystkim upamiętniającą, przechowując przez stulecia informację o lu-dziach tworzących szkołę, ważnych wydarzeniach, wizytach znanych osób czy zmianach w substancji materialnej szkoły, jej wojennych zniszczeniach, powojennych przebudowach i rozbudowach.
Z kolei szkoła kreowana jako ośrodek oddziałujący na całą wieś, odgry-wający rolę edukacyjną nie tylko dla uczniów, ale także dla najbliższego środowiska, pełni funkcję perswazyjną: autor kroniki przekonuje jej czytelni-ków o wartości tej właśnie placówki. Wpisany w kroniki urzędowy odbiorca tego tekstu wpływa na jeszcze jedną funkcję tego obrazu – informacyjną.
Inspektorzy szkolni, czytający kroniki w latach dwudziestych, trzydziestych, czterdziestych i pięćdziesiątych, na ich podstawie ewaluowali prace kontro-lowanej placówki. Dla współczesnego czytelnika funkcja informacyjna ma inny wymiar: pozwala na kartach tych pożółkłych brulionów dostrzec świat szkoły, która w pewnych sferach (np. w kształcie organizacji roku szkolnego czy systemie klasowo-lekcyjnym) pozostała niezmieniona, a w innych (np.
w poglądach na wychowanie czy wyborach bohaterów pogadanek i aka-demii – od celebracji w szkole imienin Józefa Piłsudskiego po świętowanie imienin Józefa Stalina) przeszła znaczną metamorfozę.
Lingwistyka kulturowa umożliwia nie tylko odszyfrowanie i zinterpre-towanie tekstu kronik jako materiału o wartości poznawczej, ale również zgodnie z metodologią badań etnolingwistycznych pozwala odczytać sposób, w jaki autorzy tych dokumentów wartościowali ówczesną rzeczywistość szkolną.
Analiza języka kreacji tego obrazu jest niezwykle ciekawym obiektem badań, stanowi on bowiem eklektyczny zbiór co najmniej kilku odmian polszczyzny ogólnej. Poza zbiorem charakterystycznych dla tego gatunku środków językowych warte analizy było właśnie to połączenie wielu odmian stylowych z idiolektem autora. Najwyraźniej widać to zjawisko w dwu-dziestoleciu międzywojennym oraz pierwszym dziesięcioleciu po II wojnie światowej. Autorzy kronik z tego czasu byli ludźmi wykształconymi przed wojną, posługiwali się odmianą polszczyzny, której nauczyli się w trakcie swojej wcześniejszej edukacji, ale jednocześnie, tworząc tekst urzędowy, starali się realizować stylistyczną normę właściwą dla tego gatunku mowy.
Warto zauważyć przy tym, że już w końcu lat 40. XX w. język urzędowy był bliski językowi propagandy, a polszczyzna kronik zbliżała się do nowomowy okresu socrealizmu.
Kroniki szkolne okazały się ciekawym i bardzo bogatym materiałem do badań językowej kreacji szkoły.
T
his publication explores the linguistic portrait of school in the chronicles at Pomeranian village schools from years 1920–1989.The return of Pomerania to Poland marks the beginning of Polish public school in Pomerania and the starting point for the study. The final borderline is marked by the system transformation which gave the state a new systemic shape and this in turn effected the education policy. What has been analyzed in the publication is the portrait of village school in the school chronicles during the interwar period and at the time of the People’s Republic of Poland.
The publication analyzes the chronicles from eleven Pomeranian villages (about 3 thousand pages of manuscript) from different Pomeranian regions. The research corpus selected in this manner allowed to see the major tendencies in the formation of school by the principals of Pomeranian village schools.
Village school is a particular institution, it has always performed an important function in the countryside environment. School symbolizes the promotion of village community, it is the centre of culture which gathers the local community around artistic, popular-science and social activities.
For these reasons the reconstruction of the embedded in the studied texts multiperspective and heavily axiologically-attributed portrait of school allowed to see many dimensions which the authors of the chronicles gave to the created portrait of their organization.
The joint analysis of the eleven school chronicles, including four conducted incessantly since the half of the 19th century (since 1920 in Polish language), provides at the same time a possibility to study and depict the linguistic portrait of a typical Pomeranian village school of that time.
This portrait embraces many dimensions of school perceived, above all, as an educational institution but also as a building where school, people learning or working, is placed; school in the chronicles means teaching, classes and extracurricular activities as well.
The repertory of events reported in the chronicles is very rich, and although it subjectively reflects the life of a particular school written by the work’s author, it also mirrors typical of each historic period life at the Pomeranian village school. In the chronicles we can observe how schools established themselves almost as soon as Poland regained independence in 1920, how Polish school resurrected again after the subsequent war in 1945, how through preparing celebrations of Catholic and state holidays and official ceremonies in honour of great Poles school commemorated what in a certain period of the country’s existence should have been commemorated.
For the creators of this portrait school primarily stands for people, union of students, teachers, parents and residents of the village, community which collaborated to develop school and which treats it as the centre of life for the whole village. Within the developed community teachers perform the most important function. The school chronicles are, first and foremost, certificate of their work, but they are also sources to get to know many teachers at small Pomeranian village schools.
In the chronicles we look at school from many perspectives, before everything else, there is the point of view of the author of the text. For many years the chronicles were written by school principals, in 1970s they were occasionally written by selected teachers, or students who were entrusted this honourable function as a reward.
Into the chronicles foreign texts are incorporated as well, they are usually press clippings (since the end of 1940s) but also official documents such as resumes, protocols, reports – everything which altogether results in enriching the portrait of school with other points of view.
The public office’s point of view becomes entwined with the personal point of view, and numerous times it is overlapped by journalistic report which introduces an external perspective (the portrait of school is co-developed by a person from outside of the school system).
The portrait of school embedded in the studied documents performs many functions, above all, it serves for commemorating through keeping for centuries information on people creating school, important events, visits of famous people, or on changes in the physical substance of school, its war damage, postwar modifications and expansions.
On the other hand, school developed as the centre affecting the whole village, performing educational function not only for students but also for the nearest environment, performs also persuasive function, the chronicle’s author convinces its readers of this institution’s value. The inserted in the chronicles official reader of this text impacts one more function of this portrait – informational function. School inspectors reading the chronicles in 1920s, 1930s, 1940s, and 1950s on the basis of this document evaluated the work of the institution under inspection. For a modern leader the portrait of school performs differently its informational function, it allows to see on the sheets of yellowed books the word of school which has remained the same in certain spheres e.g. in the way a school year is scheduled, in the class-lesson system, and in others it has undergone a significant metamorphosis e.g. in the views of upbringing, or in the choice of people to whom speeches and official ceremonies are dedicated e.g. from celebrating at school name day of Józef Piłsudski to celebrating name day of Joseph Stalin.
Cultural linguistics enables to decipher and interpret the text of the chronicles not only as a source of cognitive value but also in accordance with ethnolinguistics methodology enables to render the way in which authors of the documents appraised the reality of school at that time.
The language analysis of this portrait is an extremely interesting subject of research because it is an eclectic collection of at least a few variations of common Polish language. Apart from the collection of typical of this genre linguistic means what was worth putting under analysis was the combination of many stylistic variations with the author’s idiolect. This phenomenon is most clearly seen in the interwar period and the first decade after the World War II.
The authors of the chronicles then were people educated before the war, they used the variation of Polish language which they learnt during
early stages of their education, but at the same time, while producing an official text, they tried to apply the stylistic standards typical of this type of speech, yet at the end of 1940s the official language resembled the language of propaganda, and Polish language in the chronicles gets close to the newspeak of the period of socialist realism.
School chronicles were a fascinating and rich subject of research while studying the linguistic portrait of school.
(Tłum. Weronika Waśniewska)