Uroczystości o charakterze religijnym

W polskiej tradycji edukacyjnej, której początki wiążą się z zakonami pijarów i jezuitów, religia pozostała nieodłącznym elementem szkolnej edukacji, co ujawniło się w analizie kronik z lat 1920–1939. Obecność religii katolickiej w polskiej szkole miała w historii Polski poza

światopo-glądowym także wymiar patriotyczny – w czasach zaborów jej nauka w języku polskim była wręcz obowiązkiem każdego Polaka. Religia była złączona z życiem szkoły tak ściśle, że w okresie powojennym jej losy w szkole stały się ważnym elementem kampanii politycznej wielu rządów.

W powojennej Polsce władze ostatecznie usunęły ten przedmiot ze szkół w 1961 r., a jego powrót do edukacji publicznej w 1990 r. wiązał się ze zmianami politycznymi, które zaszły po 1989 r. W badanych kronikach wpisy związane z uroczystościami religijnymi są zatem świadectwem po-wojennych zmian światopoglądowych, które musiały znajdować odzwier-ciedlenie w dokumentach państwowej szkoły.

W okresie dwudziestolecia międzywojennego uroczystości religijne są jeszcze naturalnym elementem życia szkoły⁵⁷ i pisze się o nich podobnie jak o uroczystościach świeckich, chociaż należy podkreślić znaczącą domi-nację w badanych kronikach tekstów dotyczących obchodów o charakterze historycznym i państwowym. Strajk dzieci z Wrześni z 1901 r., który stał się symbolem walki o polską szkołę, i masowa fala strajków szkolnych na Pomorzu ugruntowały jednak stereotyp walki o wiarę katolicką utożsa-mianej z walką o polskość⁵⁸, a co za tym idzie wywołały w latach dwudzie-stych silne poczucie związku odzyskania polskiej szkoły z deklarowaniem przynależności do wyznania katolickiego. Nie dziwią zatem pełne patosu wpisy z lat dwudziestych, wyrażające radość z udziału szkoły w uroczysto-ściach religijnych organizowanych w szkole, a także w kościele i przestrze-ni miejskiej. Najobszerprzestrze-niejsze teksty na temat tych uroczystości tworzy kierownik szkoły w Połczynie, jego wpisy są zwykle znacznie bardziej rozbudowane w porównaniu z tekstami w innych kronikach tego czasu.

Warto jednak zwrócić uwagę na trzystronicowy tekst z września 1921 r., a zatem powstały niewiele ponad rok po przyłączeniu Pomorza do Polski.

W tekście tym Józef Błaszkowski relacjonuje ze szczegółami (omawiając

57 W języku ojczystym w latach 90. XIX w. nauczano na Pomorzu już tylko religii i wła-śnie usunięcie języka polskiego z lekcji religii (zob. Bukowski 1957, s. 87) wywołało w latach 1906–1907 ogromną falę strajków szkolnych, w których uczestniczyło w Prusach Zachodnich ok. 40 tys. uczniów (Niedzielska 2002, s. 281–283).

58 Zob. podrozdz. 4.2.2.

wiele wygłoszonych wówczas wystąpień) przebieg zjazdu Ligi Katolickiej⁵⁹ w Pucku. Kierownik szkoły pisze, że „zjazd udał się pod każdym względem wspaniale”, podkreśla polskość Pomorza i jego mieszkańców, sięga tu po nazwę Kaszubi naturalną w Pucku⁶⁰, podkreślającą poczucie tożsamości Kaszubów, którzy są w tym tekście przedstawiani jako wierni Kościołowi katolicy. Autor pisze np.: „Od rana już szli tłumnie Kaszubi wierni ojców wiary do miasta”, przytacza też słowa jednego z zaproszonych księży:

„Chętnie przybyłem do Kaszubów, których żywa wiara i przywiązanie do kościoła wszystkim jest znane” (P, 1921). W tym obszernym tekście autor – kierownik małej szkoły na kaszubskiej wsi – graficznie wyodrębnia, sto-sując znacznie większe litery, fragment dotyczący katolickości szkoły: „Pan inspektor szkolny Górny wita przybyłych, zaznacza, że tylko szkoła kato-licka w jedności z wierzącym ludem może wychować generację zdolną, by utrzymać niepodległą Polskę, jaką Bóg nam dał cudem” (P, 1921). Przy-wołany fragment utwierdza w przekonaniu o silnym związku katolickości i polskości oraz o podtrzymywaniu tego przekonania przez ówczesne władze oświatowe (zob. Trzebiatowski 1980, s. 66).

Analizując pozostałe wpisy z kronik okresu II Rzeczypospolitej dotyczą-ce obchodów uroczystości religijnych w wiejskich szkołach Pomorza, na-leży stwierdzić, że w tym bloku tekstów dostrzec można prawidłowości podobne do tych, które ujawniono we wpisach dotyczących uroczystości o tematyce świeckiej. Szkolne obchody związane z wiarą katolicką przed-stawione w badanym materiale układają się w trzy kręgi: 1. liturgiczny, związany z obchodami uroczystości i świąt roku liturgicznego, w tym także kultem świętych Kościoła powszechnego i lokalnego; 2. pobożności

59 Liga Katolicka, poprzedniczka Akcji Katolickiej, utworzona w 1920 r. w Poznaniu, przyjęła się później w wielu miastach Polski, a na Pomorzu w kształcie takim jak organizacja poznańska (Olszar 2004, s. 39). Omawiany wpis z kroniki szkoły w Po-łczynie jest świadectwem popularności tej inicjatywy, co autor kroniki wyjaśnił z dumą: „Hasło rzucone w Poznaniu »Nawołujcie do zrzeszania się katolików w Pol-sce w Lidze« odbiło się żywym echem na Pomorzu. Rączo zabrano się do pracy i nie-bawem zawiązały się liczne ligi parafialne. Zwłaszcza powiat pucki pod tym wzglę-dem, zdaje się, wyprzedził inne powiaty” (P, 1921).

60 W kronikach szkół z Połczyna i Sławoszyna znajdziemy więcej fragmentów ujaw-niających poczucie związku autorów z Kaszubami, co może być przedmiotem odręb-nej analizy.

ludowej, związany z różnymi praktykami religijnymi (nabożeństwa różań-cowe itp.); 3. życia Kościoła (jubileusze papieskie, wizytacje duszpasterskie ordynariusza lub jego krótki pobyt we wsi, przejazd przez wieś).

Kierownicy przedwojennych szkół przedstawiają swoją placówkę jako instytucję biorącą czynny udział w życiu Kościoła w jego wymiarze powszech-nym, nie tylko parafialnym.

W kronice szkoły w Międzyłężu przedstawiono np. szkolne obchody uro-czystości związanych z papieżem Piusem XI. Odbyły się one dwukrotnie i podobnie jak akademie ku czci władz państwowych miały charakter rocz-nicowy: „Akademia papieska. Dnia 21 lutego zorganizował Ks. proboszcz Borowski akademię papieska, ku czci rocznicy koronacji papieża Piusa XI.

Akademia odbyła się w sali tutejszej szkoły. Sala szkolna wypełniona była po brzegi” (M, 1937) i żałobny: „Śmierć Papieża Piusa XI. Nabożeństwo żałobne za spokój duszy Papieża Piusa XI odbyło się w tutejszym Kościele parafialnym dnia 18 lutego 1939 r. Nauczycielstwo i młodzież szkolna brali udział w nabożeństwie gremialny udział [sic!]” (M, 1939).

Kilka wpisów dotyczy uroczystości organizowanych przez szkołę w związ-ku z ważnymi przejawami praktyki katolickiej. Pisano np. o uroczystości zorganizowanej na zakończenie wspólnego odmawiania różańca w szkole:

Dnia 31 października nastąpiło uroczyste zakończenie odmawiania różańca w tutejszej szkole. Dzieci szkolne przez cały miesiąc paździer-nik zbierały się w szkole przed figurą Matki Boskiej, odmawiając wspólnie różaniec i litanję do M.B. Nadmienić wypada, iż w tym roku okazały dzieci większe zainteresowanie a szczególnie wielkie zamiło-wanie zauważono wśród dziewcząt. Przeciętna dzienna liczba obecnych była około 60 (P, 1933).

Ważnym wydarzeniem było także szczegółowo przedstawione uroczyste poświęcenie szkoły:

11 kwietnia odbyło się poświęcenie naszej szkoły przez ks. proboszcza Kupczyńskiego. O 11 godzinie przyszedł ks. proboszcz, obecny były przełożone szkół. Po śpiewu „Kto się w opiekę” wykładały dzieci

2 wierszyki: „Polska szkoła” i „Śpiew polski.” Potem odbyło się poświę-cenie, na końcu śpiewaliśmy „Ciebie Boże chwalimy”. Ks. proboszcz słuchał w III. kl. naukę nauczycielki. Po 12ej było wolno (M, 1921).

W tych niewielu (w porównaniu z bogatym materiałem dotyczącym świąt o świeckim charakterze) kronikarskich relacjach z religijnych obchodów orga-nizowanych w szkole dostrzegamy podobieństwo języka deskrypcji do tego, który został omówiony w podrozdziale 2.5.2 dotyczącym świeckich akademii.

W tekstach pojawiły się typowe dla tego rodzaju wypowiedzi zwroty, np. wy­

kładały dzieci wierszyki, na końcu śpiewaliśmy; są też tytuły wierszy i pieśni. Nie ma jednak patetycznego stylu jak np. w tekstach o obchodach imienin Piłsud-skiego, nawet przy rocznicy koronacji papieża. Na wzór wpisu o udziale szko-ły w powitaniu przejeżdżającego przez wieś prezydenta ukształtowano jednak wpis dotyczący przejazdu biskupa. Przejazd J. E. Ks. Biskupa to tekst, który za-wiera wiele podobieństw do tekstów na temat przejazdu prezydenta (zob.

s. 143), np. są tu i „brama ustrojona wieńcami”, i „chorągiewki o barwach narodowych”, a „przejeżdżającego biskupa powitała dziatwa szkolna, obrzu-cając samochód kwiatami, w którym znajdował się J. E. Ks. Biskup” (P, 1947).

W kronikach z lat międzywojennych cyklicznie wprowadzano jedynie wpisy dotyczące uroczyście obchodzonych w szkole świąt Bożego Narodzenia.

Podobnie jednak jak np. informacje o obchodach Trzeciego Maja, nie były zamieszczane z pełną konsekwencją co roku, a w kronice szkoły w Tuchlinie nie ma wręcz żadnej wzmianki, każdego roku szkolnego podawano tylko daty ferii Bożego Narodzenia, nazywanych później feriami zimowymi. Stylistyka pozo-stałych tekstów dotyczących obchodów Bożego Narodzenia utrzymana jest w podobnej konwencji przez cały ten okres; w każdej z trzech kronik brzmią one podobnie, chociaż wykorzystują bogactwo leksyki związanej z tymi świę-tami, np. wymiennie stosuje się nazwy szopka, jasełka, gwiazdka:

1.stycznia 1928 r. urządziła tutejsza szkoła szopkę z choinką, na którą się miejscowa ludność licznie zgromadziła. Dzieci szkolne obdarowano podarunkami (S, 1927);

Dnia 21. grudnia została urządzona dla dzieci szkolnych gwiazdka.

Najprzód odegrały dzieci „Szopkę Krakowską”. Po odśpiewaniu kilku

kolend przez dziatwę szkolną otrzymały dzieci podarunki (S, 1930);

Drugi występ dzieci z Jasełką. Dnia 1 stycznia 1935 r. odegrała dziatwa szkolna na ogólne życzenie miejscowej ludności poraz wtóry Jasełkę.

Dochód przeznaczono na ubogich gminnych przeważnie dzieci (P, 1935);

Gwiazdka. Dnia 23 grudnia obchodziła tut. szkoła uroczystość gwiazd-kową. Mimo szerzącego się kryzysu uznali zamożniejsi obywatele jako obowiązek swój złożyć dobrowolne ofiary na rzecz tradycyjnie przyję-tej Gwiazdki. Razem zebrano 89, 60 zł. za które zakupiono słodycze i przybory szkolne, obdarzając wszystkie dzieci w wieku szkolnym na zorganizowanym wieczorku (P, 1935).

W kronice szkoły w Międzyłężu do 1931 r. są tylko informacje o datach wyznaczających wakacje gwiazdkowe. Podobnie jak w poprzednio omówionych kronikach wpisy dotyczące zorganizowanych szkolnych uroczystości poja-wiają się dopiero pod koniec lat dwudziestych i są już w latach trzydziestych obecne częściej. Wiąże się to z wprowadzeniem w tym czasie przez Mini-sterstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego obchodów Bożego Narodzenia do programów szkolnych (Kotlarz 2018, s. 326).

Uroczystości gwiazdkowe są przedstawiane w tych tekstach w aspekcie funkcji wychowawczej szkoły. Prezentowana przez kierowników zarządzana przez nich placówka nie tylko realizuje programy szkolne, ale też wiąże okres świąteczny z nauką miłości bliźniego i kształtowaniem pożądanych postaw społecznych, szkolne uroczystości stają się więc okazją do pomocy ubogim dzieciom⁶¹. Tak przedstawia te działania autor kroniki w Międzyłężu:

W dniu 22 grudnia w ostatniej lekcji odbyła się skromna uroczystość gwiazdkowa dla najbiedniejszych dzieci szkolnych, których obdaro-wano pieczywem, cukrem, kaszą, grochem, noszonym obuwiem i cie-płą odzieżą. Rzeczy te złożyła tutejsza ofiarna ludność (M, 1931).

61 Miłosierdzie było ważną wartością propagowaną już od wielu lat w polskich elemen-tarzach z czasów zaborów (zob. Lewińska 2012, s. 256–262).

W tekście tym zwraca uwagę wymienienie wszystkich darów; nie poprze-staje autor na nazwie ogólnej – podarunki, ale dokładnie nazywa wszystkie ofiarowane prezenty, tworząc obraz hojnej wspólnoty.

Wpisy dotyczące kolejnych uroczystości stają się bardziej podobne do tych znanych z innych kronik; pojawia się w nich nawet nazwa postaci do dziś kojarzonej z tymi świętami – św. Mikołaj, np.:

Staraniem nauczycielstwa tutejszej szkoły urządzono w dniu 25 grud-nia 1933 „Wieczorek gwiazdkowy” dla dzieci i rodziców. O godzinie 17 tej zebrały się dzieci i rodzice w dolnej klasie wokoło mieniącej się choinki. W nastroju gwiazdkowym wypełniono program, składający się z szeregu kolęd, wierszyków i inscenizacji i sztuczki „św. Mikołaj”.

Uroczystość rozpoczynało przemówienie nauczyciela. Na zakończenie wieczorku św. Mikołaj obdarzył dzieci podarkami w postaci przysma-ków gwiazdkowych i przyborów szkolnych za łączną sumę 90 zł, któ-rą to sumę zebrano drogą kolekty miejscowych obywateli, z kasy szkolnej i gminnej. Częściowo obdarzono dzieci przedszkolne, których nie brakło na sali. Dzieci jak i rodzice wynieśli z wieczorka wielkie zadowolenie zapisując go mile w pamięci (M, 1933).

Przywołany tekst stanowi przykład deskrypcji tych uroczystości, który odnajdujemy jeszcze w kronikach przez najbliższe piętnaście lat – do czasu, kiedy szkołę zdominowała polityka laicyzacji. Analiza tekstów o religijnych uroczystościach w powojennych kronikach pozwala obserwować, jak po 1945 r.

gasły radość i wiara oraz jak ówczesne władze starały się zapełnić pustkę po rugowanym życiu duchowym nowymi symbolami i rytuałami⁶². Możemy zbadać, jak w wiejskich szkołach rodziła się „nowa świecka tradycja” i jak powstawał nowy język tej tradycji. Najlepszym materiałem do tego rodzaju analiz będą wpisy z lat 1945–1958, w których datą krańcową jest rok szkolny 1957/58 – pierwszy po politycznej odwilży 1956 r. W PRL ważnym znakiem

62 W niniejszym rozdziale wykorzystano fragmenty opublikowanego artykułu: Motywy religijne w kronikach szkół wiejskich w latach 1945–1958 (na przykładzie Kociewia i Żuław) (Lewińska 2018a). Podstawą opracowania tego rozdziału są badania znacznie po-szerzone i uzupełnione o nowe materiały.

tych przemian było zwolnienie w październiku 1956 r. z internowania kardy-nała Stefana Wyszyńskiego i tym samym liberalizacja relacji państwa wobec Kościoła. Wpisy kronikarzy odzwierciedlają życie społeczności szkolnej, które toczyło się według rytmu pór roku i związanego z nimi kalendarza liturgicz-nego. W pierwszych latach powojennych sfera sacrum w szkolnych kronikach nie tylko wiąże się z najważniejszymi świętami religijnymi, ale także jest obecna w przeżywaniu ważnych wydarzeń szkolnych, zwłaszcza początku i końca roku szkolnego, które w swojej oprawie miały msze święte.

W późniejszych latach zmienia się charakter tych uroczystości szkolnych;

obserwujemy laicyzację szkolnych przedstawień, również tych związanych ze świętami religijnymi. Ponownie motywy religijne znajdujemy w kronikach dopiero w latach 80. XX w.

Święta Bożego Narodzenia i Wielkiejnocy

Najwięcej motywów religijnych obecnych w kronikach z lat 1945–1958 znajdziemy we wpisach dotyczących najważniejszych wydarzeń liturgicznych związanych z odwieczną polską tradycją domową, społeczną i szkolną, tzn.

ze świętami Bożego Narodzenia i Wielkiejnocy. W świetle badanych kronik można stwierdzić, że nawet w okresie największej komunizacji życia pu-blicznego w szkolnej tradycji przetrwały teatralne formy związane od po-czątków szkolnictwa z narodzinami Chrystusa. W sferze profanum w kon-wencji żartu mówi się o wyższości świąt Wielkiejnocy nad świętami Bożego Narodzenia⁶³, ale mimo że liturgicznie to Wielkanoc jest najważniejszym świętem Kościoła katolickiego i to z misterium pasyjnego wywodzi się teatr, w polskiej tradycji Boże Narodzenie ma bogatszą tradycję obrzędową, a w re-pertuarze szkolnych przedstawień jasełka zajmują ważniejsze miejsce niż misteria pasyjne.

63 O wyższości świąt Wielkiej Nocy nad świętami Bożego Narodzenia to tytuł cyklu humorystycznych wykładów radiowych Jana Tadeusza Stanisławskiego z „mniemanologii stosowanej”, prezentowanego w latach 70. XX w. w Polskim Radiu (https://www.polskieradio.pl/39/156/

Artykul/1755398,Jan-Tadeusz-Stanislawski-–-profesor-mniemanologii-stosowanej [do-stęp: 22.02.2019]).

Wielkanoc w polskiej tradycji szkolnej nie ma tak rozbudowanej obrzę-dowości jak Boże Narodzenie, ale w początkowym okresie działalności te-atrów szkolnych wystawiano w nich również misteria pasyjne⁶⁴. W pierw-szych powojennych wpisach do kronik szkół wiejskich niemal nie ma wzmianek o tym najważniejszym katolickim święcie. Jeden raz pojawia się nazwa: święta Wielkanocne, jednak jedynie jako miara czasu: „Po świętach Wielkanocnych przybyły do szkoły 3 Smolicówny. Od 13 XI 52 przebywały w Domu Dziecka” (MS, 1953).

Pojedynczo wystąpiło natomiast wyrażenie rekolekcje w kościele, konotują-ce religijne przeżywanie świąt Wielkiejnocy: „27–28 II. W klasach III–IV–V nie było lekcji. Dzieci miały rekolekcje w kościele” (MS, 1953), a w kronice z Małej Słońcy napisano o Święconym – ten leksem o konotacjach religijnych jest tu tylko nazwą uroczystości. Reszta wpisu ukształtowana została sche-matycznie na podobieństwo innych wypowiedzi, dotyczących wcześniej dokładnie omówionych świeckich uroczystości szkolnych: „Członkowie Szkolnego Koła Młodzieży P.C.K. urządzili w szkole »Święcone«. Na program uroczystości złożyły się przemówienie kierownika szkoły, pieśni i deklamacje dzieci, zabawa taneczna i przy wspólnym stole podwieczorek” (MS, 1946).

Msze i nabożeństwa związane

ze świętami kościelnymi, szkolnymi i świeckimi

Zapoczątkowana w jezuickich szkołach tradycja wiązania życia szkoły z rokiem liturgicznym oraz nadawania szkolnym uroczystościom wymiaru sakralnego przez uczestnictwo młodzieży w mszach przetrwała do dziś tak-że w szkołach świeckich. Z Encyklopedii teatru polskiego dowiadujemy się, tak-że w „szkołach prowadzonych przez Towarzystwo Jezusowe organizowano spektakle mające uświetniać szkolne uroczystości, obchody świąteczne

64 Teatr szkolny rozwijał się od czasu sprowadzenia w 1564 r. jezuitów do Polski. Wy-stawiano sztuki o tematyce biblijnej, w tym misteria pasyjne (zob. http://www.en-cyklopediateatru.pl/hasla/281/teatr-jezuicki [dostęp: 22.02.2019]; Kadulska 1997).

Współcześnie – przeszukując liczne zasoby szkolnych stron internetowych – można dostrzec powrót tradycji szkolnych przedstawień pasyjnych.

(szczególnie uroczystość Bożego Ciała) czy wizyty dostojnych gości”⁶⁵. W ba-danym materiale potwierdzone zostały wielokrotnie informacje o udziale wspólnot szkolnych – uczniów i nauczycieli – we mszach świętych odpra-wianych z okazji rozpoczęcia i zakończenia roku szkolnego, a w czasie dwu-dziestolecia międzywojennego także z okazji wielu świat państwowych, np.

Trzeciego Maja, czy okazjonalnych rocznic. W powojennych kronikach jest tych zapisów zdecydowanie mniej i ograniczają się one do pierwszych rocz-ników, np. w kronice z Ocypla zakończenie pierwszego powojennego roku szkolnego uczczono specjalnym nabożeństwem, w którym wspólnie uczest-niczyli nauczyciele i uczniowie:

Zakończenie roku szkolnego. Dnia 28 czerwca 1946 r. zakończono naukę w szkole, a następnego dnia udali się nauczyciele wraz z dziatwą szkolną na nabożeństwo do kościoła parafialnego w Lubichowie. Po południu odbyła się uroczystość pożegnania murów szkolnych przez młodzież opuszczająca szkołę w liczbie 31 (O,1946).

Nabożeństwo odbyło się przed rozdaniem świadectw. Również nowy rok szkolny 1946/47 rozpoczęto w Ocyplu wspólną mszą. Pod datą 3 września kronikarz zapisał: „W tym dniu udali się nauczyciele wraz z dziećmi szkol-nymi na mszę świętą do kościoła parafialnego w Lubichowie” (O, 1946).

W 1947 r. kierownik szkoły w Ocyplu informował o przygotowanej dla uczniów zabawie na zakończenie roku szkolnego:

Zabawa szkolna […] W nagrodę za całoroczny trud urządziło grono nauczycielskie w porozumieniu z Opieką Rodzicielską w dniu 15 czerw-ca 1947 r. zabawę szkolną w lesie koło dworczerw-ca kolejowego […] O godz.

10-tej pieśnią „Wszystkie nasze dzienne sprawy” zakończono tę miłą imprezę szkolną (O, 1947).

65 http://www.encyklopediateatru.pl/hasla/281/teatr-jezuicki [dostęp: 22.02.2019].

W sprawozdaniu tym nie ma wzmianki o mszy świętej, ale mowa w nim o zakończeniu szkolnej imprezy wspólnym odśpiewaniem pieśni religijnej, wykonywanej tradycyjne na zakończenie wielu świeckich zabaw, także we-selnych. W tekście o zakończeniu roku szkolnego 1947/48 ponownie czyta-my o wspólnym uczestnictwie nauczycieli i dzieci we mszy świętej w pa rafii w Lubichowie:

W tym dniu udali się nauczyciele z dziatwą szkolną na mszę świętą do kościoła parafialnego w Lubichowie. Po nabożeństwie szkolnym ze-brała się dziatwa wszystkich szkół gminy Lubichowo na dziedzińcu szkolnym szkoły Lubichowo, by wysłuchać przemówienia ministra oświaty dra Stanisława Skrzeszewskiego do młodzieży szkolnej z oka-zji rozpoczęcia roku szkolnego (O, 1948).

Także w Małym Garcu zakończenie roku szkolnego 1947/48 miało wymiar sakralny. W tym wypadku kronikarz pisze o nabożeństwie: „Zakończenie roku 47/48. Uroczystość odbyła się w Subkowach: nabożeństwo i występy szkół i gminy” (MG, 1948).

W przywołanych notatkach wystąpiły dwa leksemy: nabożeństwo i msza święta. WSJP definiuje nabożeństwo jako ‘obrzęd polegający na oddawaniu czci Bogu przez wspólne modlitwy wiernych’, a mszę objaśnia jako „najważ-niejszą ceremonię liturgiczną w Kościołach chrześcijańskich ustanowioną przez Chrystusa na pamiątkę Ostatniej Wieczerzy’. Trudno jednoznacznie ustalić, czy autorzy kronik używali tych leksemów wymiennie, czy też pi sali o innych obrzędach. Kontekst z kroniki ocypelskiej z 1948 r. zdaje się wska-zywać na synonimiczne traktowanie obu tych nazw, ponieważ wystąpiły one w dwu zdaniach dotyczących tego samego wydarzenia liturgicznego.

W analizowanych tekstach informacje o okolicznościowych mszach i na-bożeństwach organizowanych w parafiach Subkowy i Lubichowo z okazji rozpoczęcia czy zakończenia roku szkolnego znajdujemy tylko w pierwszych latach powojennych, do 1949 r. Później w kronikach szkolnych odbija się narzucony odgórnie rozdział kościoła i szkoły. Trudno powiedzieć, czy mszy już dla uczniów nie organizowano, czy tylko kronikarze nie zamieszczali tych informacji w dokumentach szkolnych.

Jeśli chodzi o święta religijne, w badanych tekstach tylko jedna wzmianka dotyczy szkolnej akademii związanej ze świętem wiary – obchodami ku czci Najświętszego Serca Jezusowego, upowszechnionymi w Kościele w XIX w.⁶⁶:

W szkole 6 VI 1948 Akademia ku czci Serca Jezusowego. Druga aka-demia urządzona przez nauczycielkę Damuć Walerię z Kółkiem różań-cowym miała charakter podobny co i akademia ku czci Matki Boskiej.

Program tej akademii zawierał dwadzieścia pięć punktów. Licznie zebrani rodzice wraz z księdzem złożyli serdeczne podziękowania ko-leżance za jej pracę nad wychowaniem moralnym dziatwy (LM, 1948).

W przytoczonym fragmencie pojawiają się jeszcze inne nazwy o charak-terze religijnym: Matka Boska i kółko różańcowe, świadczące o tym, że w życiu szkoły święta wiary też zajmowały ważne miejsce.

Święta lokalne i państwowe o charakterze świeckim uroczyście

Święta lokalne i państwowe o charakterze świeckim uroczyście