Pod rządami Piastów i Habsburgów

władzę przejął Kazimierz I, syn Mieszka I, powołano do istnienia osobne Księstwo Cieszyńskie.

Na początku XVII wieku, według najstarszej listy mieszczan z 1624 roku, Cieszyn liczył 262 obywateli; wśród nich było 93% rzemieślników, 3% kupców, a reszta sprawowała urzędy miejskie. Wśród rzemieślników najliczniejszą grupę stanowili sukiennicy (20%), tkacze (18%), handlujący zaś dzielili się na kupców i kramarzy²⁷.

2.4. Pod rządami Piastów i Habsburgów

W IX wieku do Małopolski i na Górny Śląsk przez Bramę Moraw-ską wtargnęły oddziały Świętopełka, zajmując tereny aż do Przesieki Ślą-skiej. Na kolejnym etapie ekspansji Morawianie, przechodząc przez Kotlinę Kłodzką, zajęli Dolny Śląsk, południową Wielkopolskę oraz ziemie łużyc-kich Serbów. Terytorium Śląska Cieszyńskiego stanowiło pod koniec IX wieku część Państwa Wielkomorawskiego Mojmirowiczów. Mieszkańcy ziem pomiędzy górnym biegiem Odry a górnym biegiem Wisły nie należeli pod względem etnicznym do Morawian²⁸. Upadek Państwa Wielkomoraw-skiego (X wiek) uwolnił Śląsk spod obcej władzy politycznej, ale przez co najmniej pół wieku silnie oddziaływała na jego terytorium kultura moraw-ska. Prawdopodobnie w pierwszej połowie X wieku obszar Śląska Cieszyń-skiego opanowali czescy Przemyślidzi (w tym okresie miały miejsce starcia pomiędzy ich państwem a polskim państwem Piastów)²⁹.

Około 991 roku ziemia cieszyńska znalazła w granicach państwa pol-skiego w wyniku akcji zjednoczeniowej Mieszka I; później była obiek-tem ataków czeskich za panowania Mieszka II. Po podziale państwa przez Bolesława Krzywoustego pomiędzy swoich synów Cieszyńskie i Racibor-skie znalazły się w rękach Władysława zwanego Wygnańcem (panował w latach 1138—1146). Ostatecznie Śląsk — po pokonaniu wielu trud-ności — otrzymali jego najstarsi synowie. W 1163 roku jeden z synów Władysława Wygnańca — Mieszko Plątonogi — został księciem racibor-skim i władcą południowych terenów, w tym cieszyńskiej kasztelanii³⁰. Po śmierci księcia opolskiego Władysława ziemię cieszyńską wyodrębniono z dzielnicy górnośląskiej i przekazano jednemu z synów księcia

Włady-27 Podaję za: ibidem, s. 69.

28 J. B a k a l a: Śląsk Cieszyński w Średniowieczu (do roku 1450). W: Zarys dziejów Śląska Cieszyńskiego. Ostrawa—Praga 1992, s. 17.

29 Ibidem, s. 18.

30 I. Pa n ic: Księstwo cieszyńskie w średniowieczu. Cieszyn 1988, s. 38.

2*

sława — Mieszkowi (1290—1314—17?). Fakt ten w perspektywie historycz-nej uważany jest za moment powstania Księstwa Cieszyńskiego³¹ i począ-tek panowania Piastów cieszyńskich.

Dopiero pod koniec XIII wieku Śląsk Cieszyński, a wraz z nim Cieszyn zaczął funkcjonować jako odrębna jednostka terytorialna. W 1282 roku, po śmierci księcia opolsko-raciborskiego Władysława, nastąpił podział dzielnicy opolsko-raciborskiej na cztery odrębne państewka. Najstarszy z synów — Mieczysław — otrzymał kasztelanię cieszyńską wraz z ziemią oświęcimską³². W tym czasie Księstwo Cieszyńskie połączone było stosun-kiem lennym z Koroną Czeską. Pierwszym lennistosun-kiem był Kazimierz, książę bytomski; złożył on hołd Wacławowi II w 1289 roku. Wtedy to koronę czeską przyjął Jan Luksemburczyk, który wcielił do swojego państwa Księ-stwo Głogowskie (był to pierwszy skrawek Śląska włączony do Czech).

2.4.1. Rządy Habsburgów (lata 1653—1848)

W roku 1653 została przerwana cieszyńska linia rodu Piastów — zmarła wówczas ostatnia jego przedstawicielka, Elżbieta Lukrecja. Wtedy to Księ-stwo Cieszyńskie jako lenno Korony św. Wacława przypadło królom cze-skim, a więc Habsburgom³³.

Cesarz Ferdynand III przekazał Księstwo Cieszyńskie swemu synowi Ferdynandowi IV. Po jego śmierci władzę nad Księstwem objął Ferdy- nand III (1654—1657), potem zaś Leopold I (1657—1705) i Józef I (1705—

1711). W 1731 roku Księstwo Cieszyńskie przeszło w ręce syna Leopolda I, Franciszka Stefana, który poślubił córkę Karola IV, Marię Teresę, a w 1745 roku został współcesarzem i przyjął imię Franciszek I³⁴.

Fakt przejęcia władzy nad ziemią cieszyńską przez Habsburgów wiązał się ze zmianą sytuacji bytowej miejscowej ludności. Śląsk Cieszyński

zna-31 A. G a l a s: Dzieje Śląska w datach. Wrocław 2001, s. 36; J. C h leb owc z yk: Cieszyn.

Zarys rozwoju miasta i powiatu…, s. 108; E. B u ł awa, R. Da nel: Świt nad Olzą. Cieszyn 1988, s. 3—4.

32 J. C h leb owc z yk: Cieszyńskie szkice historyczne. Kiedy sól była droższa od złota i krwi. Katowice 1984, s. 7.

33 J. Spy ra: Śląsk Cieszyński pod rządami Habsburgów (1653—1848). W: Śląsk Cie-szyński. Środowisko naturalne, zarys dziejów, zarys kultury materialnej i duchowej. Cieszyn 2001, s. 145.

34 Ibidem, s. 145—146; ponadto: M. C z apl i ń sk i et al.: Historia Śląska. Wrocław 2002; E. M a le c z y ń sk a, E. M a le c z y ń sk i: Dzieje Śląska. Warszawa 1955; E. M a le -c z y ń sk a, E. M a le -c z y ń sk i: Dzieje Śląska. Opra-cowanie zbiorowe. T. 1. Wro-cław 1960.

21

2.4. Pod rządami Piastów i Habsburgów

lazł się na peryferiach zainteresowania dynastii. Administrację Śląska Cie-szyńskiego podporządkowano Zwierzchniemu Urzędowi we Wrocławiu, któremu podlegały również Frydek, Bielsko, Frysztat, Raj. W połowie XVII wieku ok. 40 wsi, jako prywatne majątki książąt cieszyńskich, połączono w tzw. Komorę Cieszyńską, podległą jednostce wrocławskiej.

Druga połowa XVII wieku była najtrudniejszym okresem dla regionu.

W tym czasie oddziały wojskowe Śląska Cieszyńskiego zostały zaangażo-wane do działań wojennych Habsburgów, zwłaszcza na Węgrzech; broniły także ziem cieszyńskich przed najazdami tureckimi. Musiano pokrywać koszty związane z utrzymaniem oddziałów licznych wojsk, które często przemieszczały się (chodzi m.in. o wojska polskie, które w 1683 roku pod wodzą króla Jana Sobieskiego ciągnęły pod Wiedeń). Skutkiem tego było ogromne zubożenie społeczeństwa oraz liczne zarazy (największa miała miejsce w 1715(?) roku; zmarło wówczas 1 500 osób)³⁵.

Poważne zmiany polityczne miały miejsce w połowie XVIII wieku, w czasie tzw. wojen śląskich, kiedy to Habsburgowie utracili część Śląska na rzecz króla pruskiego Fryderyka II. Po II wojnie śląskiej mającej miejsce w 1758 roku wojska pruskie okupowały cały Śląsk Cieszyński. Ówczesne (1744—1745) społeczeństwo było rozwarstwione, poszczególne warstwy społeczne nie posiadały równych praw.

Większość ziem znajdowała się w tym czasie w posiadaniu potom-ków dawnego rycerstwa, nazywanego szlachtą. Była to szlachta drobna;

szlachcice posiadali przeważnie jedną, a nawet tylko część wsi, sprawowali władzę gospodarczą i sądowniczą nad posiadanymi obszarami, zwanymi państwami lub dominiami³⁶. Stosunki pomiędzy książętami a szlachtą układały się bardzo różnie. Prawo ziemskie nakazywało zwolnić chłopa, który sprzedał ziemię za zgodą pana, pod warunkiem że da za siebie zastępcę. To samo prawo zakazywało również bicia poddanego czy więzie-nia go bez szczególnej przyczyny. W praktyce chłopi często udawali się ze skargą na szlachcica do księcia, który rozpatrywał sprawę i wymierzał karę winowajcy³⁷. Szlachta zaś dążyła do uzyskania nietykalności w sporach ze stanem chłopskim. Starano się wymóc na księciu deklarację, że w razie konfliktów szlachta nie będzie sądzona przez niego, ale przez sąd ziemski.

W XVII i XVIII wieku szlachta straciła na znaczeniu. Odebrano jej przywilej wolności podatkowej. Panujący żądali podatków od gruntów

fol-35 J. Spy ra: Śląsk Cieszyński pod rządami Habsburgów (1653—1848)…, s. 147.

36 Ibidem, s. 145—146.

37 „[…] książę może wydawać rozporządzenia, może załatwiać pewne sprawy polu-bownie — za zgodą obu stron — ale jeżeli one w ten sposób nie zostaną załatwione, wte-dy już należą do sądu ziemskiego. Dotąd działo się tak zawsze, że poddany, który z uporu, bez należytej przyczyny pozwał pana przed księcia, był za to surowo karany […]”. F. Po -pio łek: Studia z dziejów Śląska Austryackiego. Katowice 1958, s. 28.

warcznych. W rzeczywistości szlachta nie płaciła podatków, spychała je na swoich poddanych, pomimo że stopa podatkowa chłopów była niższa niż ta, która obowiązywała mieszczan i szlachtę. Także wolność osobi-sta szlachty uległa ograniczeniu. Szlachcic bez pozwolenia panującego nie mógł opuścić kraju czy też wysłać syna do szkoły za granicą³⁸. W XVIII wieku wskutek złej gospodarki i działań wojennych zmniejszone zostały własności szlachty cieszyńskiej. Stan ten popadał w długi i wyzbywał się majątków na rzecz właścicieli wielkich dóbr. W tym czasie wzrastały wła-sności książęce, które w 1826 roku zajmowały aż 28% Śląska Cieszyń-skiego. Toczyły się nieustannie zaciekłe spory pomiędzy szlachtą a miesz-czanami³⁹.

Sytuacja chłopów za panowania Habsburgów również uległa pogor-szeniu. Jeden z artykułów wydanych w 1528 roku za panowania Ferdy-nanda I nakazywał przywiązanie chłopa do ziemi. Emigrować mógł jedy-nie chłop, który otrzymał pozwolejedy-nie jedy-nie tylko od pana, ale rówjedy-nież od księcia; w dodatku taki chłop zobowiązany był wnieść opłatę, która sta-nowiła 5% jego majątku. Chłopi byli podporządkowani władzy wójta, zarządcy wsi, który posiadał także władzę sądowniczą⁴⁰.

Szlachta samowolnie zwiększała opłaty pańszczyźniane, tym samym coraz dotkliwej uciskając chłopów, którzy musieli pracować we wszystkie dni tygodnia. Powinności chłopskie zazwyczaj nie były spisywane, i to też wykorzystywała szlachta. Na Śląsku Cieszyńskim istniały spisy, tzw. urba-rze, jedynie w posiadłościach Komory i państwa bogumińskiego. Były to jednak akty historyczne, a nie prawne, więc nie miały mocy obowiązują-cej. Pierwszy urbarz cieszyński, obejmujący Cieszyn, Jabłonków i 27 wsi książęcych, został sporządzony w 1577 roku. Kolejne powstały w latach 1646, 1647 i 1692⁴¹. Po objęciu władzy przez Habsburgów spadł na chło-pów nowy obowiązek. Władze poleciły chłopom oszacować ich majątki

38 „Ze skarg szlachty cieszyńskiej widzimy, że ona wadzi się często o drobnostki i pro-wadzi z upodobaniem procesy o sprawy małej wagi, że w kłótni posługuje się wyrażenia-mi objętywyrażenia-mi słownikiem naszych chłopów i robotników i to najniższego stopnia, takiwyrażenia-mi, których przyzwoitość przytoczyć nie pozwala, że jest skora do pijatyki i bitki […]”. Cyt. za:

F. Popio łek: Studia z dziejów Śląska Austryackiego…, s. 30; więcej na ten temat w: G. Wąs:

Śląsk we władaniu Habsburgów. W: R. Ż erel i k: Dzieje Śląska do 1526 roku…, s. 184—186.

39 F. Popio łek: Studia z dziejów Śląska Austryackiego…, s. 35.

40 „[…] właściciele dóbr, książę i szlachta zagarnęli chłopów zupełnie w swoją moc, zrobili z nich poddanych, którzy tym tylko różnili się od niewolników, że nie można było ich sprzedawać jak rzecz, lecz wymawianie ich sobie przy umowie kupnej było praktyko-wane. Zachodziły nawet wypadki sprzedaży poddanych z ich gruntami i powinnościami np. ks. Adam Wacław sprzedał (1615) Piotrowi Gureckiemu czterech siedlaków, jednego zagrodnika i jednego chałupnika [...] z opłatami, kurami i powinnościami […]”. F. Popio -łek: Studia z dziejów Śląska Austryackiego…, s. 52

41 Ibidem, s. 56.

23

2.4. Pod rządami Piastów i Habsburgów

i opłacać podatki od wielkości gruntu. Procent opłat nie był stały, często wahał się od 0,6 do nawet 15%.

W początkach XVIII wieku miały miejsce pierwsze protesty chłopów, którzy żądali reform. Ruch chłopski zaczął się upowszechniać⁴². Po powsta-niu chłopów w 1766 roku Maria Teresa określiła wysokość robocizny, jaką powinni wykonywać poddani względem feudalnych panów. Nakaz cesarski przyczynił się do poprawy sytuacji chłopów, ale jednocześnie spowodował ekonomiczny upadek cieszyńskiej szlachty (XVIII wiek — 28,5% szlachty, a w XIX wieku już tylko 13,5%). Pod naciskiem Józefa II (już po śmierci Marii Teresy) władze austriackie zaczęły popierać rozwój handlu, rzemio-sła i rodzimej twórczości. Po pierwszym rozbiorze zaczęto budować „drogę cesarską”, która połączyła Wiedeń ze Lwowem poprzez Ołomuniec, Cieszyn i Bielsko. W 1782 roku cesarz zadecydował o likwidacji Śląska Austriackiego i połączeniu go z Morawami w jedno gubernium morawsko-śląskie ze sto-licą w Brnie. Oderwanie Śląska Cieszyńskiego od reszty Śląska spowodo-wało problemy natury ekonomicznej (trudności ze zbytem produktów rol-nych), to z kolei sprawiło, że region nad Olzą stał się pośrednikiem handlo-wym pomiędzy Galicją a innymi krajami monarchii (szlakami handlohandlo-wymi, o których już była mowa, transponowano m.in. sól z Wieliczki, eksporto-wano przędzę lnianą i wełnianą, wyroby tekstylne, skóry, wosk, miód)⁴³.

Ludność rolnicza Śląska Cieszyńskiego zamieszkiwała północne części tego obszaru, południowa, górska strefa zasiedlona była przez ludność pasterską. Grupa ta prowadziła zaciętą walkę o pastwiska dla bydła. Niemal wszystkie wsie beskidzkie należały do Księstwa Cieszyńskiego, znajdowały się pod panowaniem książąt cieszyńskich, z wyjątkiem paru wsi (Ustronie Dolne, Wędrynia, Brenna, Nydek, Śmiłowice), które były w rękach szlachty.

Pod koniec XVIII wieku cała południowa część Śląska Cieszyńskiego nale-żała do książąt. Chłopi posiadali ziemię w formie wieczystej dzierżawy.

W przypadku braku następcy, ziemia ta wracała do księcia. Górale, podob-nie jak rolnicy, musieli wypełniać pewne obowiązki względem pana. Zmu-szeni byli do płacenia czynszu gruntowego w postaci pieniężnej bądź w naturze. Habsburgowie narzucili chłopom nowe obowiązki, m.in. naka-zali wypalanie drzewa na popiół do wyrobu potażu oraz obciążyli opłatami hodowlę bydła. Ponadto pasterze musieli płacić w naturze od każdego sała-szu i w postaci pieniężnej — za każdą sztukę bydła wypasanego w górach⁴⁴. Na przełomie XVII i XVIII wieku zbyt duże obciążenia ze strony pań-stwa spowodowały masową emigrację mieszkańców wsi podbeskidzkich.

Pozostawione gospodarstwa oddawano chętnym przybyszom. W drugiej

42 Ibidem, s. 64.

43 J. Spy ra: Śląsk Cieszyński pod rządami Habsburgów (1653—1848)…, s. 147—158.

44 F. Popio łek: Studia z dziejów Śląska Austryackiego…, s. 77—78.

połowie XVIII wieku tereny leśne stały się przedmiotem specjalnego zainte-resowania zamożnych właścicieli. Wykupienie przez nich terenów leśnych spowodowało ograniczenie dostępu górali do drewna, które do tej pory było podstawowym materiałem w gospodarstwie (budownictwo, narzę-dzia, opał itp.). W 1756 roku uchwalono ustawę lasową, która nakazywała właścicielom lasów zalesianie przynajmniej połowy wyciętego obszaru.

Masowo zaczęto usuwać górali z zalesionych łąk, ograniczono im także bezpłatny pobór drzewa. Ustanowiono równocześnie kary dla górali, którzy prowadzili wypas w niedozwolonych miejscach⁴⁵.