Schemat ‘towarzyszyć’

Zyskująca w tekstach pisanych coraz większe znaczenie wspólnota aktu-alnego doświadczania nadawcy i odbiorcy stanowi podstawę do wyodręb-nienia kolejnego komponentu składającego się na wizerunek dzienników.

W zainscenizowanej językowo przestrzeni wspólnej nadawca będący wyko-nawcą czynności prezentuje się jednocześnie jako pełen empatii i zaanga-żowania towarzysz²⁷⁹ działań podejmowanych wspólnie z czytelnikami.

Sytuację tę przedstawić można za pomocą następującej formuły:

[NAD robi coś wspólnie z X]

Wypowiedzi, w których realizowany jest omawiany schemat, zaliczam do działań o charakterze ingracjacyjnym. W  zależności od sposobu realizacji schematu, podzielić je można na dwie kategorie:

 Podschemat ‘towarzyszyć’: AGENS = Odbiorca (Czytelnik) + Nadawca_COM

Jednym z wykładników językowych omawianego schematu są konstrukcje przyimkowe, złożone z przyimka z / mit i desygnującego gazetę rzeczow-nika (zazwyczaj jest to nazwa gazety), pełniącego funkcję „czynrzeczow-nika towa-rzyszącego” (zob. Nagórko, 2012). W poniższych wypowiedziach nadawca jawi się jako kompan, z którym wprawdzie można spędzać miło czas: kibi-cować swojej drużynie, śmiać się czy świętować, który jednak nie jest przy tym rozrzutny i na którego wsparcie liczyć można także w kwestiach takich, jak zarządzanie domowym budżetem:

(1) Kibicuj Polakom z FAKTEM!_2012_06_18

(2) Oszczędzaj z Biedronką i Faktem pieniądze_2012_07_04

279 TOWARZYSZ (COMITATIV) należy do repertuaru ról wyodrębnionych przez Petera von Polenza (1988). Rolę tę omawiają także Gisela Zifonun i in. (1997).

(3) Sparen mit BILD! Jetzt gibt es wieder die Bonus-Aktion „12 für 10“_2013_04_27 (4) Feiern Sie mit uns – die Geschenke bekommen Sie!_2012_06_25

(5) Lachen mit BILD_(S)²⁸⁰

Poza wyrażeniem przyimkowym powyższe wypowiedzi łączy użycie w nich środków imperatywności²⁸¹. Choć, jak zauważa Elżbieta Tabakowska, „nie ma prostej zależności między formą wypowiedzi […] a intencją komu-nikacyjną, którą ta forma realizuje” (2001: 209; zob.  też Langacker 2009:

629), to w przypadku przywołanych powyżej wypowiedzi użycie w  nich trybu rozkazującego, zwykle stosowanego do wydawania poleceń, pozwala uznać je za dyrektywy. Nadawca stara się nakłonić czytelników do podjęcia określonych, wspólnych działań. Zwracając się bezpośrednio do czytelnika, nadaje swoim komunikatom ton bardziej zdecydowany, niż miało to miej-sce w przypadku opisywanych w rozdz. 3.2.3.1.2. Schemat ‘rozpowszechniać informacje’ rad i zaleceń. O ile pod względem treści pojęciowej, wyrażenia, za pomocą których konstruowany jest omawiany schemat, wykazują się niejed-norodnością (trudno przyporządkować je do jednego, spójnego pola seman-tycznego), o tyle na poziomie konstrukcji cechuje je pewna regularność.

Ich podstawowe znaczenie, czy jak mówi Ronald Langacker (2009: 327) – prototypowa wartość semantyczna, ulega rozszerzeniu: oprócz zna-czenia podstawowego znaczenie rozszerzone obejmuje również pojęcie

‘towarzyszenia’.

 Podschemat: AGENS = Nadawca + Odbiorca

W odróżnieniu od dotychczas omówionych schematów zdarzenia, pod-kreślający swą wspólnotową przynależność nadawca „współdzieli” rolę AGENSA z innymi osobami, włączonymi do ukonstytuowanej za pomocą MY-inkluzywnego grupy. W powstałej dzięki temu retorycznemu zabie-gowi pseudo-wspólnocie czołowe miejsce zajmuje czytelnik, którego rado-ści i sukcesy, a także – co jeszcze istotniejsze w kontekrado-ście zacieśniania więzi – również problemy i niepowodzenia stają się udziałem tabloidów.

Analizując zgromadzone wypowiedzi, odnieść można wrażenie, że dzien-nik Fakt jest stale obecny w świecie odbiorcy: „towarzyszy” mu zarówno

280 (S) – skrót ten oznacza, że sformułowanie stanowi stały element zawartości przekazu i pojawia się w tabloidzie cyklicznie.

281 Funkcję imperatywności mogą wyrażać w zdaniu oprócz właściwego Imperativu również inne środki językowe. Należy do nich między innymi bezokolicznik (Czochralski 1990:

319-320).

podczas szczególnych okoliczności, jak i w trakcie wykonywania zwyczaj-nych, codziennych czynności, takich jak jedzenie, gotowanie, sprzątanie czy robienie zakupów:

(1) Czy to, co jemy, na pewno nam nie zaszkodzi?!_2012_05_19 (2) Dodajemy półtorej łyżki soli i trzy łyżki cukru_2011_11_25

(3) Gdy zadbamy o łóżko, to dywan, jeśli dobrze odkurzamy, nie powinien przysparzać kłopotów_2013_04_24

(4) Na sklepowych półkach znajdziemy szeroką ofertę eleganckich ubrań dla najmłodszych._2011_11_25

Wyrażanie przynależności i imputowanie więzi przybierać może na płasz-czyźnie morfo-syntaktycznej różne postaci. Prototypową preferowaną przez dziennik Fakt formą jest użycie MY-inkluzywnego. Inną strategię, opartą na transpozycji ról komunikacyjnych, stosuje BILD-Zeitung. Polega ona na użyciu zaimków ich, mein w tzw. pseudo-dialogach (Voss 1999: 87), których fi kcyjny wymiar obejmuje przesunięcia w obrębie relacji nadawczo-odbior-czej, prowadząc w efekcie do zamiany ról komunikacyjnych:

(5) Was mache ich, wenn mich ein Gewitter im Freien überrascht, etwa beim Wandern oder Golfen? Stellen Sie sich nicht unter einen Baum!_2012_07_02 W zainscenizowanym układzie dramatycznym tradycyjnie pełniący rolę adresata czytelnik zostaje obsadzony w roli nadawcy, na co wskazują użyte formy gramatyczne²⁸². Jak zauważa Maria Wojtak (2006: 116) w odniesieniu do analogicznych praktyk nadawczych stosowanych w polskiej prasie kobie-cej, pozwalając czytelnikom wkroczyć, choćby tylko pozornie, na swoje pole komunikacyjne, nadawca kreuje poczucie wspólnoty z odbiorcą. Pytanie zadane w rzeczywistości przez dziennikarza nabiera w odczuciu czytelnika sensu jego własnego pytania. Formułując je w takiej formie, nadawca suge-ruje, iż jedynie werbalizuje to, o co chciał zapytać czytelnik. Chodzi tu  – jak pisze Janusz Lalewicz – o „zobowiązanie rozmówcy, by to, co się mu mówi, uznał za swoje – za artykulację czegoś, co sam miał do powiedzenia”

(Lalewicz 1983: 279). Powszechność przedstawionego modelu w dzienniku BILD pozwala mówić o transpozycji skonwencjonalizowanej i tym samym uznać tę formę uobecniania się nadawcy w tekście za peryferyjny sposób wyrażania relacji przynależności przez niemiecki tabloid.

282 Zaimek ‘ja’ oznacza zawsze nadawcę tekstu (Huszcza 2006: 90).

W procesie inscenizowania bliskości istotną rolę odgrywa tematyka treści składających się na zawartość tabloidów. W obydwu dziennikach jej zakres wyznacza to, z czego zbudowany jest świat czytelników, co ich zajmuje, doty-czy, czym żyją. W materiale badawczym wyróżnione zostały trzy główne domeny pojęciowe²⁸³ odpowiadające trzem zakresom tematycznym i tym samym wskazujące na najsilniej eksponowane obszary aktywności współ-dzielonych z odbiorcą. Należą do nich: ZDROWIE, FINANSE oraz SPORT.

3.2.3.1.6.1. Przestrzeń wspólna: ZDROWIE

We współczesnej kulturze masowej eksponowana jest cielesność człowieka (Kita 2013: 243). Rozpatrywane z kontekście roli AGENSA zainteresowa-nie kondycją ciała w przypadku obydwu tabloidów sprowadza się główzainteresowa-nie do zaangażowania w kwestie związane z występowaniem i zapobieganiem problemom zdrowotnym, co ilustruje m.in. poniższy przykład:

(1) Możemy też czuć się kiepsko, gdy zjemy schabowego, ale tylko wówczas, gdy jesteśmy uczuleni na mięso wieprzowe_2013_04_24

(2) Wie erkenne ich, ob mein Blutdruck zu hoch ist?_2011_11_14

Poruszanie w wypowiedzi kwestii tak osobistych i indywidualnych, jak wpływ spożywanych produktów na samopoczucie, pozwala przyjąć założenie, że do zainscenizowanej poprzez użycie pluralnych form pierwszoosobowych zbiorowości należą wyłącznie bezpośredni uczestnicy aktu komunikacji, czyli nadawca i odbiorca. Zgodnie z typologią opracowaną przez Teodozję Rittel, mamy tu²⁸⁴ więc do czynienia z tzw. liczbą mnogą wzajemną quasi--inkluzywną (Rittel 1985: 71).

Poruszana problematyka stanowi doskonałe tło do zaprezentowania posiadanej wiedzy. Posługiwanie się fachowymi określeniami wskazuje na rozległe kompetencje i uwiarygadnia przekazywane treści, jednocześnie nadając wypowiedziom zabarwienia autopromocyjnego:

(3) Kiedy przez długi czas zażywamy salicylany, narażamy się, przede wszys-tkim na niebezpieczeństwo krwawienia ze śluzówki żołądka_2013_06_10 (4) Gdy jemy tłusto, zwiększa się także wchłanianie preparatów teofi liny, np.

leków rozszerzających oskrzela_2013_06_10.

283 Chodzi tu o domeny, na tle których nadawca uobecnia się w roli AGENSA. Obszarów tematycznych składających się na zawartość obydwu tabloidów jest oczywiście więcej, nie we wszystkich jednak nadawca konceptualizowany jest jako aktywny uczestnik zdarzeń.

284 Założenie to dotyczy również innych wypowiedzi omówionych w tym podrozdziale.

Innym tekstowym przejawem „dyskursu ciała” (Kita 2013: 244; zob. też Braun gart, 2015) są porady dotyczące urody i działania kosmetyków:

(5) Niewielką ilość kremu nanosimy i wcieramy przez chwilę w skórę, w zgię-ciu łokcia_2013_04_24

(6) Wie färbe ich mir richtig die Haare ...und worauf muss ich bei Färbemitteln achten_2011_11_09

Choć obydwa tabloidy wykazują zbliżony poziom zainteresowania kwestiami związanymi ze zdrowiem i profi laktyką, to widoczne są istotne dysproporcje pod względem roli, w jakiej na tle poruszanej problematyki uobecnia się nadawca. Znacznie większe tendencje do solidaryzowania się z czytelnikiem w roli AGENSA na tej płaszczyźnie wykazuje dziennik Fakt.

3.2.3.1.6.2. Przestrzeń wspólna: FINANSE

Czuwający nad zdrowiem i wyglądem swoich czytelników tabloid stoi także na straży ich fi nansów. Szczególną aktywność na tym polu wykazuje dziennik Fakt, który wraz z czytelnikiem pieniądze nie tylko zarabia, odkłada i zbiera:

(1) NBP: Więcej zarobimy na lokatach_2012_07_04

(2) Co gorsza, odkładanych przez nas pieniędzy nie dostaną też nasze dzieci_2011_11_21

(3) Jak wygląda wypłata pieniędzy, które uzbieraliśmy w OFE?_2012_01_24 ale również je wydaje, pożycza i nimi płaci:

(4) Z badań fi rmy Deloitte wynika, że na świąteczne zakupy wydamy 4 procent więcej niż rok temu_ 2011_11_25

(5) Wpłacając pieniądze do banku, efektywnie pożyczamy mu pieniądze_2013_

04_24

(6) Z badań Narodowego Banku Polskiego wynika, że w 82 przypadkach na 100 płacimy gotówką, ale z roku na rok coraz częściej sięgamy po kartę płatniczą_2012_07_04

a ewentualne nadwyżki odkłada na gorsze czasy, chowając je do skarpety:

(7) Słowem: zaciskamy pasa i odkładamy pieniądze na gorsze czasy, które mogą dla nas nadejść już lada moment_2011_12_01

(8) A gdy już uda nam się odłożyć parę złotych, to pieniądze te najczęściej chowamy do... skarpety_2011_12_01

Troskę o zyski czytelnika przejawia także dziennik BILD:

(9) Bekomme ich jetzt weniger Zinsen für Sparbuch oder Tagesgeld?_2012_07_06 Z treści powyższej wypowiedzi wynika, że nadawca dysponuje fachową wiedzą na temat inwestowania. Nieobce są mu także procedury dotyczące przyznawania świadczeń pieniężnych. Jednym z częstszych wątków podej-mowanych w tym kontekście w Fakcie jest kwestia przejścia na emeryturę:

(10) Im dłużej będziemy odkładać, tym wyższe będziemy mieć emerytury_2012_

01_24

(11) Nawet jeśli po przejściu na emeryturę będziemy pracować, odprawę dost-aniemy tylko raz_2013_06_18

Odrębną podkategorię stanowią wypowiedzi zawierające szczegółowy opis czynności, jakie należy wykonać np. w celu wypłacenia pieniędzy z bankomatu:

(12) Sprzedawcy w kasie podajemy kartę, a on wsuwa ją do specjalnego czy-tnika. Na jego wyświetlaczu będzie kwota, jaką mamy do zapłaty. Podobnie jak w bankomacie, wstukujemy nasz PIN, zatwierdzamy transakcję i gotowe_2012_07_04

Podobnie jak miało to miejsce w przypadku wypowiedzi omówionych w poprzednim podrozdziale, także i tutaj aktywnymi uczestnikami zdarze-nia są nadawca i odbiorca.

3.2.3.1.6.3. Przestrzeń wspólna: SPORT

Kolejnym obszarem tematycznym związanym z deklarowaną aktywnością tabloidów jest sport. Wraz ze zmianą domeny pojęciowej łączą się przesu-nięcia w obrąbie grupy ukonstytuowanej poprzez użycie pluralnych form wyrażeń czasownikowych.

(1) Drugi mecz z Francją zagramy w niedzielę o godz. 18.00 w Tuluzie_2013_06_22 (2) Wetten, diesmal kommen wir weiter – anders als 2006 im WM-Halbfi nale_

2012_06_25

O ile w przypadku przykładów wcześniejszych można było założyć, że liczba mnoga obejmowała jedynie bezpośrednich uczestników aktu komunikacji, czyli nadawcę i odbiorcę, tak w wypowiedziach ilustrujących zaangażowanie

nadawcy w wydarzenia sportowe, zakres grupy uległ znacznemu poszerze-niu. Jeśli przyjąć, że prototypowymi czytelnikami Faktu są Polacy, a dziennik BILD-Zeitung czytają głównie Niemcy, to wyrażanie wspólnoty doświadczeń przyjmuje wymiar narodowy²⁸⁵, a MY to odpowiednio Polacy lub Niemcy.

PODSUMOWANIE STATYSTYCZNE – AGENS

AGENS (AG) FAKT BILD

Schemat ‚pozyskiwać infor-macje‘

AG = NAD 143 26% 89 20%

AG = NAD + ODB 0 0 0 0

Schemat ‚rozpowszechniać informacje‘

AG = NAD 72 13% 169 37%

AG = NAD + ODB 0 0 0 0

Schemat ‚tworzyć‘ AG = NAD 118 22% 96 22%

AG = NAD + ODB 0 0 0 0

Schemat ‘obdarzać’

AG = NAD 17 4% 32 7%

AG = NAD + ODB 2 1% 0 0

Schemat ‘inicjować zmiany’

AG = NAD 12 2% 9 2%

AG = NAD + ODB 0 0 0 0

Schemat ‘towarzyszyć’

AG = NAD 41 7% 41 9%

AG = NAD + ODB 136 25% 14 3%

Łącznie 542 100% 450 100%