Prof. Dr HENRYK LUBIENIECKI
SCHORZENIA TĘTNIC
N A D C IŚN IE N IE TĘTNICZE
Ja k już wiemy, krew w tętnicach znajduje się pod mniej więcej stałym ciśnieniem. W ynosi ono u zdrowego młodego czło
w ieka około 120 mm słupka rtęci. U dzieci jest niższe, u starszych ludzi wyższe. Z pewnym przybliżeniem można przyjąć, że ciśnienie powinno wynosić tyle ponad 100 (le p ie j: 9 0 ) , ile osobnik m a lat: a więc u 50-letniego ciśnienie będzie wynosiło około 150 mm (1 4 0 m m ).
P ow yższe obliczenie m a oczywiście znaczenie jedynie orientacyjne, poniew aż i u ludzi zdrow ych m ogą zaznaczać się w ahania w jedną, i drugą stronę. Jeżeli ciśnienie jest wyraźnie wyższe ponad norm ę,
1 8 8 C H O R O B Y S E R C A / N A C Z Y Ń K R W I O N O Ś N Y C H
m ówim y o n a d c i ś n i e n i u . M oże ono osiągać stopień bardzo
"wysoki — np. do 2 50 mm i jeszcze wyższy.
P r z y c z y n y . O dróżniam y nadciśnienie s a m o i s t n e
"(pierwotne) i o b j a w o w e (w tó rn e). Nadciśnienie objaw ow e ob
serw ujem y w niektórych chorobach jako jeden ze skutków i objaw ów tych chorób, np. w chorobach nerek (skleroza nerek, zapalenie kłę- 'buszkowe, marskość n erek ), w niektórych form ach stw ardnienia tętnic i w niektórych innych chorobach (w niewydolności sercowej po
łączonej z dusznością, w zatruciu ołow iem ). P rzy czy n y tych chorób s ą jednocześnie przyczynam i nadciśnienia objaw owego.
N adciśnienie samoistne pow staje w „zdrow ym “ organizmie ja ko samodzielny stan chorobowy. P rzy czy n y jego by w ają różnorodne i u różnych osób odgryw ają rolę rozm aitą. W ym ienia się tu:
D ziedziczność: w pew nych rodzinach istnieje jakby w rodzona predyspozycja (nie przesadzać te g o !);
W iel(: nadciśnienie rozw ija się u ludzi przew ażnie po 3 5 — 40 roku życia;
W p ły w y nerw ow e: napięcie psychiczne w walce o byt, w pew nych zaw odach (bankow cy, politycy itp .), pośpiech, „nerw ow y“ tryb życia itd. — wszystko zw łaszcza przy b raku dostatecznego odpo
czy n k u i odprężenia;
W p ły w y hormonalne: okres przekw itania, choroba B asedow a;
N adm ierne spożyw anie pokarm ów lub płynów , zw łaszcza alko
holow ych: a więc u obżartuchów , piwoszów itp.; osoby takie są skłon
ne do otyłości, dny, cukrzycy;
Z a tru cia : przew lekłe zatrucie ołowiem, nadużyw anie tytoniu, al
koholu.
N ajpew niej do nadciśnienia w iedzie połączenie dwóch albo i wię
c e j przyczyn.
Z biegiem czasu nadciśnienie prow adzi do stw ardnienia tętnic w ra z z jego następstwami, zw łaszcza do stw ardnienia tętnic m ózgo
wych, nerkow ych i wieńcowych w sercu. W o b e c tego nadciśnienie n a z y w a się czasem p r z e d s k l e r o z ą (praesclerosis).
P rz y trw ałym nadciśnieniu rozw ija się przerost lewej komory serca.
O b j a w y i p r z e b i e g . W nadciśnieniu objaw ow ym (w tórnym ) prócz objaw ów właściwych nadciśnieniu w ystępują o bja
w y choroby pierwotnej. O nich nie będziem y tu mówili.
C H O R O B Y S E R C A I N A C Z Y Ń K R W I O N O Ś N Y C H 189 U m iarkow ane, a czasem i dość znaczne nadciśnienie może nie spraw iać choremu żadnych dolegliwości. O dw rotnie, przy niedosta
tecznie powolnym obniżaniu się ciśnienia czują się oni gorzej. D o do
legliwości n ależą: uczucie niepokoju, zaw roty głowy, czasami bóle głowy, szum w uszach, bezsenność, zadyszka przy wysiłkach (prze
rost i skłonność do osłabienia lewej kom ory) i niektóre inne. T w a rz chorego m a często w ygląd świeży, różowy (tym bardziej, że i ilość hemoglobiny, i czerwonych ciałek krwi byw a często pow iększona).
T ę tn o jest często cokolwiek przyśpieszone.
D iagnozę ustala się za pom ocą m ierzenia ciśnienia krwi. N a le ży pow tarzać je wielokrotnie, poniew aż m ogą zdarzać się przejściowo w ahania w zw yż. Chory musi podczas mierzenia pozostaw ać w stanie zupełnego spokoju.
C horoba m oże trw ać długo, naw et dziesiątki lat. Z początku ciśnienie jest chwiejne i tylko w pew nych w arunkach lub o pewnej porze dnia (zw ykle w godzinach' popołudniow ych i w ieczornych) byw a podw yższone. P óźniej u trw ala się. M oże też potem, a zwłaszcza przy odpowiednim trybie życia i leczeniu, ulec obniżeniu, a nawet wrócić do normy.
Z a c h o w a n i e s i ę c h o r e g o . M o w a tu będzie tylko 0 nadciśnieniu samoistnym.
Z a le c a się um iarkowanie we wszystkim, zw łaszcza w zakresie snu, odpoczynek w pozycji leżącej (albo i sen) z Vs— 1 godzinę w ciągu dnia, np. po obiedzie. U rlo py wypoczynkowe. U regulow any tryb życia.
Z e w zględu na przerost lewej komory — oszczędzanie serca 1 zachow anie się — na ogół jak w w ad ach serca w okresie w yrów na
n ia; a więc unikanie takich wysiłków, które by obciążały serce i przy
śpieszyły powstanie niewydolności serca (lew ej kom ory). D od ać na
leży, że u osób z nadciśnieniem wysiłki fizyczne łatw o w yw ołują dal
sze, i to znaczne, podwyższenie ciśnienia. Ostrożność w zględem serca potrzebna będzie przew ażnie tylko tymczasowo -— do polepszenia stanu chorego, które bezw zględnie nastąpi (jednak powoli, po wielu m iesiącach) przy odpowiednim zachow aniu się i diecie.
D i e t a . W strzem ięźliw ość w jedzeniu i piciu i doprow adze
nie wagi ciała do normy albo i poniżej. miarę chudnięcia stopnio
wo obniża się ciśnienie krwi, o ile nie ma komplikacji ze strony nerek (stw ardnienie naczyń nerkow ych).
190 C H O R O B Y S E R C A 1 N A C Z Y Ń K R W I O N O Ś N Y C H
L e c z e n i e — przede wszystkim przyczynow e, a więc zw ła
szcza odpowiednie zachow anie się chorego.
P rz y zb yt wielkim napięciu nerwowym m ogą być pożyteczne s'rodki uspokajające: biom itp. (w yznaczy lek a rz). P rz y bezsen
ności — środki nasenne (w yznaczy le k a rz ).
P rz y zbyt wysokim ciśnieniu krwi i zbyt przykrych dolegliw o
ściach (bóle głowy itpO ulgę przynieść może upust krwi.
P rz y w yborze miejscowości na w y jazd letni m ożna doradzić miejscowości zaciszne (w iatry d ziałają podniecająco na system ner
wow y i należy ich unikać), położone nie w yżej ponad 6 0 0 — 8 0 0 m ponad poziomem m orza (im ciśnienie krwi jest wyższe, tym niższą miejscowość należy w y b ie ra ć ).
W odolecznictw a chłodnego należy unikać. Bezw zględnie szkod
liw e są kąpiele morskie. P ożyteczne są ciepłe natryski lub ciepłe (35°C ) kąpiele, po których chory powinien czuć przyjem ne odprę
żenie i uspokojenie. Codzienne mycie ranne powinno odbyw ać się w odą ciepłą.
K ąpiele słoneczne i powietrzne — tylko w ciche i ciepłe dnie i nie dłużej ponad 15— 30 minut dziennie (ew ent. lekarz w yznaczy in ac z e j) .
Z a p o b i e g a n i e . W skazów ki dotyczące zapobiegania w ynikają z tego, co powiedziano o przyczynach.
ST W A R D N IE N IE (SK L E R O Z A ) TĘTN IC
Proces tw ardnienia tętnic w iąże się z całym szeregiem zmian anatom icznych w ich ściankach: tkanka sprężysta ulega zanikowi, roz
rasta się tw ard a tkanka łączna, o d k ład a ją się sole w apniowe. P o z a tym w ściance tętniczej (w jej w ew nętrznej w arstw ie) pow stają ogniska m artw icze z kaszkow atą m iazgą (tego rodzaju zmiany nazy w ają się m ia żd życą tę tn ic ) ; ogniska te mogą przebijać się do światła tętnicy, tw orząc ow rzodzenia. Stw ardniałe tętnice tracą swą rozciąg
liwość i zdolność do zmian światła. Z w łaszcza drobne tętniczki, od gryw ające tak w ażną rolę w regulowaniu rozmieszczenia krwi i ciśnie
n ia, stają się mniej zdolne do „gry naczyniow ej“ , t. j. do rozszerza
nia się i zwężania. Św iatło ich w ogóle zw ęża się, wskutek czego za
o patry w ane przez nie tkanki otrzym ują niedostateczną ilość krwi i ule
g a ją zanikowi i zmianom zwyrodnieniowym . W zmienionej tętnicy m ogą pow staw ać naw et zakrzepy z całkowitym zamknięciem świat
C H O R O B Y S E R C A 1 N A C Z Y Ń K R W I O N O Ś N Y C H
191 ła. Skutki będą niejednakow e w zależności od tego, w jakim n arzą
dzie powstało takie zamknięcie światła i czy utw orzy się dopływ krwi oboczny. N ajcięższe następstw a w ystąpią w mózgu (porażenie poło
w icze) i w sercu (zaw ał serca). P oniew aż wskutek stw ardnienia ścianka tętnicza staje się sztyw na i łam liwa, może więc nastąpić jej pęknięcie z wykrwawieniem . N ajczęściej zdarza się to w mózgu (i może zakończyć się zgonem lub co najmniej porażeniem połowi
czym ) .
Stw ardnienie tętnic rozw ija się nierównomiernie, czasem na prze
strzeni tylko ograniczonej, czasem na większej. N ajczęściej (w edług ogromnej statystyki zmarłego znakomitego polskiego kardiologa P a - w ińskiego), proces tw ardnienia dokonyw a się w aorcie, później ko
lejno w tętnicach mózgu, w tętnicach wieńcowych serca, w kończy
nach, najrzadziej w tętnicach żołądka i jelit.
P r z y c z y n y . Stw ardnienie tętnic rozw ija się częściowo na tym samym podłożu, co i nadciśnienie.
W ym ienim y tu :
1) Usposobienie dziedziczne, istniejące w niektórych rodzinach.
2 ) W ie k : stw ardnienie tętnic rozw ija się jako „norm alny“ ob
ja w starzenia się w wieku pow yżej 4 5 — 5 0 lat; u niektórych jednak dopiero o wiele później; wystąpić może także w znacznie młodszym Avieku, ale zwykle na tle kiły.
3 ) Istniejące przez czas dłuższy nadciśnienie (samoistne czy też objaw ow e — w chorobach n e re k ), lub też częste znaczniej
sze wahania ciśnienia w zw iązku z ciężką pracą fizyczną lub napięciem psychicznym. O gólnie przyjm uje się, że stwardnieniu ule
g ają zw łaszcza te tętnice, które najintensywniej p racują: a więc u pracow ników fizycznych w rękach i nogach, u osób przem ęczonych ciężkimi przeżyciam i i troskami lub intensywną pracą um ysłową — w m ózgu (z d a je się, że większe znaczenie m ają wzruszenia i „przej
m owanie się“ , a także „am erykańskie“ tempo życia, niż praca umy
słow a: bardzo wielu słynnych uczonych dożyło do późnego wieku i na sklerozę naczyń m ózgowych me chorow ało), u „bonwiwan-
tów “ — w nerkach, w sercu, w trzustce.
4 ) Zatrucia p rzew lekłe: ołowiem, alkoholem, tytoniem (zw łasz
c z a rozw ija się stwardnienie naczyn wieńcowych serca, a tak
i e naczyń n ó g ). N iektórzy tw ierdzą, że szkodliwe jest spożywanie mięsa i propagują wegetarianizm, lecz z punktu widzenia naukowego szkodzi raczej n a d m i e r n e spożywanie mięsa, jak zresztą
192
C H O R O B Y S E R C A 1 N A C Z Y Ń K R W I O N O Ś N Y C Hw ogóle przejadanie. Z a tru c ia mogą być także „w ew nątrzpochodne“ : w w adliw ej przem ianie materii (d n a, otyłość, cuk rzy ca), w chorobach nerek.
5 ) Choroby za kaźn e: przede wszystkim kiła.
6 ) Z aburzenia hormonalne: okres przekw itania, choroba B a
sedowa.
Połączenie dwóch i więcej przyczyn w yw oła oczywiście stw ard
nienie tętnic łatw iej, niż jedna przyczyna.
O b j a w y i p r z e b i e g . O b jaw y chorobow e są skutkiem niedostatecznego ukrwienia tkanek. W iem y, że pracujące n arządy po
trzebują krwi więcej i naczynia w nich rozszerzają się. W naczyniach stw ardniałych zdolność do rozszerzania się jest ograniczona. Co wię
cej: w stw ardniałych tętnicach może wystąpić „opaczny odczyn na
czyniow y“ , polegający na tym, że tętnica zam iast rozszerzyć się ule
ga zwężeniu. O b ja w y chorobowe w ystępują więc najwcześniej i prze
de wszystkim przy zapotrzebow aniu na powiększoną pracę narządu.
Później jednak, gdy światło tętnicze zostanie w ogóle zwężone, tkan
ki ulegają zanikowi i zwyrodnieniu i objaw y chorobowe w ystępują już na stałe. P oniew aż w różnych tętnicach proces tw ardnienia roz
w ija się w stopniu niejednakow ym , przeto m ożna odróżniać kilka grup chorobow ych:
Stw ardnienie tętnic k o ń c z y n . T ętn ice dostępne badaniu (tętnica promieniowa, ram ienna itd .) w ykazuje właściwości, opisane w rozdziale o badaniu lekarskim i objaw ach chorobow ych w chorobach serca i naczyń krwionośnych. C hory odczuw a w kończynach niekiedy mrowienie, drętwienie, bóle, uczucie ziębienia. W stwardnieniu tętnic nóg może występować p r z y s t a ń k o w e c h r o m a n i e : w czasie chodzenia zjaw ia się silny ból w jednej albo i obu nogach, zm uszający chorego do zatrzym ania się i odpoczynku. P óźniej m oże dołączyć się z g o r z e l (gangrena) nogi. M ięśnie kończyn przy stwardnieniu tęt
nic ulegają zanikowi, kończyny stają się cienkie i słabe.
Stw ardnienie tętnic m ó z g o w y c h prow adzi do osłabienia sił umysłowych, zw łaszcza pamięci i sprawności m yślenia; poza tym : zaw roty głowy, naw et omdlenia, bezsenność lub, odwrotnie, zasypia
nie naw et w towarzystwie, skłonność do rozdrażnienia, zresztą przem i
jającego, itd. Istnieje niebezpieczeństwo udaru mózgowego.
Stw ardnienie t ę t n i c w i e ń c o w y c h s e r c a prow adzi do przew lekłego zapalenia (zw yrodnienia) mięśnia sercowego, zaw ału serca, dusznicy bolesnej.
C H O R O B Y S E R C A I N A C Z Y Ń K R W I O N O Ś N Y C H
193 Stw ardnienie a o r t y . N a jego tle może rozwinąć się t ę t - m i a k (a n c u ry zm ) aorty, t. j. w orkow ate rozszerzenie: bóle poza .mostkiem, także m iędzy żebram i, zależne od ucisku wywieranego na w łókna nerw owe przez powiększoną aortę; bóle byw ają zwykle stałe j uporczyw e; czasami pojaw ia się chrypka albo bezgłos, utrudnienie
połykania itd.
Stw ardnienie tętnic b r z u s z n y c h . N a jego tle mogą zja w iać się (na ogół rzadko ) silne bóle w okolicy pępka w kilka godzin .po jedzeniu (opaczny odczyn naczyniow y) z wzdęciem brzucha, cza
sem z wymiotami. P rz y rozległym stw ardnieniu tętnić brzusznych -ogólne ciśnienie krwi byw a podw yższone, a lewa kom ora serca prze- jo śn ięta.
Stw ardnienie naczyń n e r k o w y c h — patrz w rozdziale o cho- jo b a c h nerek.
Stw ardnienie tętnic s k ó r y . Skóra traci elastyczność, staje się
^sucha (utrudnia to np. przerzucanie stron książki palcam i), występu
j ą zmarszczki, skóra nabiera w ogóle w yglądu starczego.
Z a c h o w a n i e s i ę c h o r e g o . W stwardnieniu tęt- mic chory powinien na ogół przestrzegać tych samych wskazań, co
■w nadciśnieniu. P rz y chrom aniu przystankow ym zaleca się umiarko
w anie w chodzeniu i trzym anie nóg w cieple.
D i e t a . Z a le c a się wstrzemięźliwość, jak i w nadciśnieniu.
•Otyłość należy zw alczać, ale nie forsownie i nie przesadnie (sklero
tykow i mogłoby to zaszko d zić). Jeżeli przerw a między posiłkami przedłuża się, to zjeść p arę cukierków lub kaw ałków cukru, ponieważ .niski poziom cukru w e krwi predysponuje, zdaje się, do tworzenia się zakrzepów . D ietę zaleca się przew ażnie roślinno-mleczną, z m ałą ilością mięsa, albo i bezmięsną. Z a niewskazane uw aża się zwykle t. zw. mię- :so czarne. P rz y diecie bezmięsnej należy pamiętać o w prow adzaniu
~do organizm u białek pełnowartościowych, a więc twarogu, jaj. P rz y skłonności do dny w yłącza się całkowicie wątróbkę, m óżdżek, ner- 'kę — słowem, narządy w ew nętrzne. Sól — w małej ilości. T a k ż e przypraw y (pieprz, cebula itp .), a jeszcze lepiej obchodzić się bez ju c h całkowicie. P ro d u k ty spożywcze powinny być zupełnie świeże.
U nikać konserw.
L e c z e n i e . W y leczy ć sklerozy nie można, m ożna jednak skutecznie łagodzić przykre objaw y. B ardzo rozpowszechnione jest
■długotrwałe stosowanie j o d u . N a w łasną rękę nie należy tego
194 C H O R O B Y S E R C A I N A C Z Y Ń K R W I O N O Ś N Y C H
leczenia przedsiębrać, gdyż jo d czasami naw et w m ałych d aw kach może zaszkodzić (m oże w yw ołać chorobę B asedo w a).
P rz y istnieniu nadciśnienia postępuje się na ogół, jak przy n a d ciśnieniu samoistnym.
Pożyteczny jest ogólny m asaż, ułatw iający odżyw ianie tk a
nek i odpływ od nich zużytych m ateriałów . Z w łaszcza zaleca się- m asaż w chrom aniu przystankowym . M asaż pożyteczny jest ta k ż e celem „odm ładzania“ skóry.
W odolecznictw o — także mniej więcej jak w nadciśnieniu..
Jeżeli nie m a nadciśnienia, objaw ów sklerozy mózgu i dusznicy bo
lesnej, m ożna w ciepłe, bezw ietrzne letnie dnie korzystać z kąpieli w jeziorze lub w rzece (z bardzo słabym p rą d e m ), ale „po lekarsku“
(p. w rozdziale o higienie serca i naczyń krw ionośnych). Kąpiele- morskie bezw zględnie nie n a d a ją się dla sklerotyków ( f a l a ! ) . K ąp ie
le. słoneczne i powietrzne — jak w nadciśnieniu.
K lim at — jak w nadciśnieniu.
Leczenie w sklerozie tętnic m ózgow ych i wieńcowych om aw ia się w odnośnych rozdziałach.
Inne środki lub zabiegi lecznicze w yznaczy lekarz.
Z a p o b i e g a n i e . W skazów ki dotyczące zapobiegania, w ynikają z tego, co powiedziano o przyczynach.
D U S Z N IC A B O L E S N A (D Ł A W IC A P IE R S IO W A )
M ianem powyższym nazyw am y nap ad y uczucia bólu w okolicy serca. B ól ten odczuw a się jako ściskanie, rwanie, pieczenie itp. N a j- charakterystyczniejsze jest uczucie ściskania; stąd też pow stała i sa
m a nazw a choroby (słowo „dusznica“ pochodzi od „dusić“ , nie od
„duszność“ , co oznacza zadyszkę; n ap ad y duszności nazyw a się dy
ch a w icą ). Ostatnim i laty bardzo często używ a się jeszcze nazw y d ł a w i c a p i e r s i o w a , która jest odpowiednikiem polskim naz
w y łacińskiej a n g i n a p e c t o r i s . D od atnią stroną nazw y pol
skiej „dusznica bolesna“ jest to, że lepiej ujm uje obraz chorobowy.
P r z y c z y n y . R óżne czynniki w yw oływ ać m ogą n ap a d y dusznicy bolesnej i różne czynniki stw arzać m ogą tło, na którym te n ap ad y pow stają. P rz e d e wszystkim jako przyczynę w yw ołującą n a
p a d y , należy wymienić w y s i ł k i f i z y c z ł i e . N a w e t u ludzi zupełnie zdrow ych po nadm iernym wysiłku fizycznym m ogą W ystąpić objaw y, zbliżone do dusznicy bolesnej. Jeżeli np. kilka z d ro w y ch
C H O R O B Y S E R C A 1 N A C Z Y Ń K R W I O N O Ś N Y C H
195 osób, i to naw et m łodych, wykonyw a bardzo forsowny bieg, to po pewnym czasie u niektórych z nich, poza zadyszką, zjaw ia się przykre uczucie ściskania, potęgujące się nawet do uczucia bólu w przedniej części klatki piersiowej, przede wszystkim w okolicy górnej części mostka. P o odpoczynku objaw y te ustępują. U niektórych ludzi, zw yk
le w starszym już wieku, uczucie ściskania i bólu, przew ażnie poza mostkiem, zjaw ia się już przy chodzeniu. Przeszedłszy większą lub mniejszą odległość, zw łaszcza jeżeli trzeba było iść krokiem szyb
szym lub pod górę, muszą oni zatrzym ać się, inaczej bowiem ból i ściskanie w zm agają się i stają się nie do zniesienia. P o pewnym czasie ból m ija i m ożna ju ż iść dalej.
Pow yższe zjaw iska tłum aczym y sobie w sposób następujący.
K ażd y n arząd naszego ustroju potrzebuje w okresie pracy więk
szego dopływ u krwi i otrzym uje go dzięki rozszerzaniu się doprow a
dzających tętnic, przede wszystkim najdrobniejszych tętniczek — przed- włośniczek. Serce, pracujące nieprzerwanie, w ym aga stale dużego do
pływ u krwi. Jed nak praca serca może czasami, zwłaszcza przy wysił
kach fizycznych, powiększać się jeszcze bardziej, i to naw et znacznie.
U ludzi m łodych i zdrow ych tętnice serca (t. zw. tętnice wieńcowe) posiadają dużą zdolność rozszerzania się, toteż zasilają mięsień serco
w y w potrzebną ilość krwi. Inaczej dzieje się u ludzi starszych, wzgl.
chorych ze stwardniałym i naczyniam i: naczynia takie zachow ują tyl
ko ograniczoną zdolność do rozszerzania się, albo i tracą ją zupełnie.
P ow staje dysproporcja między zapotrzebow aniem serca na tlen i m a
teriały odżyw cze a ich dowozem. Chory odczuw a to jako ściskanie i ból w okolicy serca.
Sensacje te mogą być zresztą wyw oływ ane nie tylko wysiłkiem fizycznym, lecz także i innymi czynnikami. N iekiedy dusznicowe ob
jaw y w ystępują pod wpływem z i m n a , np. po wyjściu z domu, zw łaszcza przy wietrznej pogodzie. U innych — po o b f i t y m j e d z e n i u , zwłaszcza w połączeniu z wypiciem napojów alkoho
lowych lub m usujących, albo też po spożyciu potraw , w yw ołujących w zdęcie brzucha. Jeszcze u innych — pod wpływem w z r u s z e ń p s y c h i c z n y c h : gniewu, radości, strachu, niepokoju. W reszcie objaw y dusznicowe mogą zjaw ić się b e z w i d o c z n e g o p o w o d u , np. w nocy, podczas snu.
M ówiliśmy dotychczas o przyczynach w yzw alających. Istnieją jeszcze przyczyny dysponujące. Jak o takie, oprócz wspomnianego już stw ardnienia tętnic wieńcowrych, wymienimy: stwardnienie aorty
(m oże prowradzić do zwężenia światła tętnic wieńcowych w ich odcin