Status prawno-kanoniczny Kościołów grekokatolickich na Ukrainie

UKG jest jednym z 23 Kościołów sui iuris, z których składa się Kościół pow-szechny. Pod względem eklezjologicznym wszystkie Kościoły sui iuris mogą być umieszczane na jednym poziomie, ale od strony prawnej, szczególnie tego, co do-tyczy struktury, kierownictwa i prawa kanonicznego, nie mogą one znajdować się na tej samej płaszczyźnie. Dzięki analizie uprawnień hierarchii tworzącej dany Ko-ściół sui iuris można stwierdzić, że różnice pomiędzy nimi zależne są od stopnia hierarchicznego, który dany Kościół posiada. W Kodeksie Kanonów Kościołów Wschodnich (dalej: KKKW) wymienione są cztery typy Kościołów sui iuris, repre-zentowanych przez swoich zwierzchników, których pozycja prawna i

279 Jaremcze, Nadyby, Przemyślany, Truskawiec, Uniów.

280 Monastyri Ukrajins’koji Hreko-Katolic’koji Cerkwy, op. cit., s. 135-138.

Dwa grekokatolicyzmy – historia i współczesność 137

na ma niedający się przecenić wpływ na status prawny danego Kościoła. Zgodnie z kryterium stopnia hierarchicznego rozwoju danej wspólnoty kościelnej KKKW wymienia Kościoły patriarchalne, Kościoły arcybiskupie większe, Kościoły me-tropolitarne, a także inne Kościoły sui iuris. Stolica Apostolska uznaje UKG za Ko-ściół arcybiskupi większy.

KościołomarcybiskupimwiększymKKKW poświęca zaledwie cztery kanony (kan. 151-154) tytułu V, patriarchatom zaś aż 95 kanonów (kan. 55-150) tytułu IV, Kościołom metropolitarnym i pozostałym Kościołom sui iuris 21 kanonów (kan. 155-176).Uzasadnienietakiegostanurzeczy odnajdujemy w kan. 152, w którym za-pisano, że przepisy prawne normujące działalność Kościołów patriarchalnych i ich zwierzchników mają zastosowanie do Kościołów arcybiskupich większych i hie-rarchów stojących na ich czele pod warunkiem, że z KKKW nie wynika inaczej282. Przede wszystkim w KKKW odmiennie podchodzi się do zdefiniowania inte-resujących nas urzędów zwierzchników obu typów Kościołów sui iuris. Zgodnie z kan. 56 patriarcha jest biskupem, któremu przysługuje władza nad biskupami, w tym metropolitami, oraz wiernymi Kościoła patriarchalnego, natomiast arcybi-skup większy jest przedstawiany, co dobitnie ukazuje kan. 151, jako metropolita, który stoi na czele niepatriarchalnego Kościoła wschodniego sui iuris. Porówna-nie określeń prawno-kanonicznych obu urzędów świadczy o Porówna-nieco pomPorówna-niejszo- pomniejszo-nym znaczeniu stanowiska arcybiskupa większego, uwydatniając przy tym jego zdecydowanie niższą pozycję, chociaż w praktyce prawnej nie nosi to za sobą żad-nych negatywżad-nych skutków283.

Głównaróżnica,októrejwspominakan.153tytułuV, dotyczy końcowego eta-pu procedury wyborczej arcybiskupa większego. O ile po dokonanej przez Synod Biskupów elekcji nowego patriarchy i przyjęciu przez niego wyboru, prosi on pa-pieża o jedność, a Synod Biskupów natychmiast przystępuje do proklamacji no-wego ojca i głowy Kościoła, to w przypadku arcybiskupa większego, zanim doj-dzie do proklamacji elekt powinien zwrócić się do Ojca Świętego o zatwierdze-nie wyboru i tylko po pozytywnej odpowiedzi następuje uzupełzatwierdze-niezatwierdze-nie procedury łącznie z proklamacją284.

Trzecia różnica wiąże się z momentem intronizacji patriarchy i arcybiskupa większego, a więc z chwilą przejęcia przez nowego zwierzchnika pełni władzy nad

282 Dokument omówiono na podstawie: Codex Canonum Ecclesiarum Orientalium auctoritate Ioannis

Pauli PP. II promulgatus – Kodeks Kanonów Kościołów Wschodnich promulgowany przez papieża Jana Pawła II,

Lublin 2002.

283 O. Khortyk, op. cit., s. 307.

284 Procedurę tę mogliśmy prześledzić podczas wyboru na tron arcybiskupa większego bp. Świato-sławaSzewczuka wiosną 2011 r. Po złożeniu rezygnacji z urzędu przez kard. L. Huzara 10 II 2011 r. Synod Biskupów UKG 23 III 2011 r. wybrał Szewczuka na nowego ojca i głowę ukraińskich grekokatolików. Po skierowaniu przez elekta oficjalnego podania do Stolicy Apostolskiej papież Benedykt XVI zatwierdził ów wybór 25 III 2012 r. Tego samego dnia Huzar przekazał Szewczukowi insygnia władzy, a dwa dni później w Kijowie miała miejsce uroczysta intronizacja nowego arcybiskupa większego.

LWOWSKIE SACRUM, KIJOWSKIE PROFANUM

138

Kościołem sui iuris, przy czym w pierwszym przypadku ma ona miejsce od razu po przyjęciu wyboru i proklamacji, w drugim natomiast po otrzymaniu zatwier-dzeniaelekcjiprzezStolicęApostolską.Różnicatadziałananiekorzyść patriarchów, ponieważ do czasu otrzymania od papieża znaku wspólnoty kościelnej nie mogą oni zwoływać synodów ani też konsekrować biskupów. Natomiast arcybiskupi więksi, chociaż są później intronizowani, posiadają uprawnienia w tych kwestiach odchwiliintronizacji,gdyżwcześniejnaniązgodęmusiał wyrazić papież, w związ-ku z czym nie potrzebują uzupełnienia innych czynności prawnych285.

Ostatnia różnica ma miejsce w zakresie precedencji i należnej każdemu z hie-rarchów kierujących Kościołami sui iuris pozycji honorowej. Kan. 154 KKKW wy-raźnie stwierdza, że arcybiskupi więksi mają prawo precedencji bezpośrednio po patriarchach według kolejności erygowania Kościoła, na czele którego stoją, spo-śród arcybiskupstw większych286.

W tym miejscu warto zwrócić uwagę, jakie komplikacje w zakresie preceden-cji niesie za sobą nadanie ojcom i głowom Kościołów sui iuris godności kardynal-skich.Obecniearcybiskupiwięksi w hierarchii precedencji znajdują się po kardyna-łach, legatach, nuncjuszach i patriarchach, natomiast przed metropolitami, arcybi-skupamiczy biskupami jakiegokolwiek obrządku. W przypadku włączenia arcybi-skupa większego w skład Kolegium Kardynalskiego zajmuje on miejsce po kardy-nałach biskupach, ale przed kardynałami o niższych stopniach (prezbiterach i dia-konach)i patriarchami. Jeżeli natomiast kardynałem zostaje patriarcha, to wówczas zajmuje on miejsce w rzędzie kardynałów biskupów, czyli w najwyższym spośród trzech stopni kardynalskich. Swego czasu papież Paweł VI wystąpił z propozycją, abywszyscypatriarchowie Wschodu, a co wydaje się wielce prawdopodobne rów-nież arcybiskupi więksi, zostawali automatycznie podnoszeni do godności kardy-nalskiej, ale część hierarchów nie zgodziła się na to, stwierdzając przy tym, że i tak zwierzchnictwo nad Kościołem sui iuris nadaje im prymat zaraz po papieżu287.

Arcybiskup większy jako ojciec i głowa swojego Kościoła sui iuris otrzymał w nim najwyższą władzę wraz z Synodem Biskupów oraz Synodem Stałym. Moż-na ją określić przede wszystkim jako zwyczajną, czyli z mocy samego prawa zwią-zaną z urzędem, a także własną. Ten ostatni przymiotnik informuje, że choć

285 Ibidem, s. 308-309.

286 Według ks. dr. Khortyka pewną trudność nastręcza §1 kan. 60 KKKW, gdzie zapisano, że pa-triarchawświątyniach przeznaczonych dla wiernych swojego Kościoła, a także podczas nabożeństw litur-gicznych swojego Kościoła posiada pierwszeństwo przed wszystkimi pozostałymi patriarchami, nawet jeżeli byliby oni znaczniejsi, co do tytułu stolicy, bądź starsi promocją. Powstaje więc pytanie, czy w takim przypadkuarcybiskupwiększyposiadapierwszeństwoprzed patriarchami, co sugeruje powyższa norma, czy też należałoby jednak uszanować pierwszeństwo patriarchy? Ks. dr Khortyk skłania się ku drugiej opcji, gdyż w treści kan. 154 wyraźnie zapisano o precedencji zwierzchników Kościołów arcybiskupich większych po patriarchach. Ibidem, s. 309.

287 W. D. Pospiszil, Schidne Katolyc’ke Cerkowne prawo. Zgidno z Kodeksom Kanoniw Schidnych Cerkow, L’wiw 2006, s. 95-96.

Dwa grekokatolicyzmy – historia i współczesność 139

biskup większy jest wybierany przez biskupów Kościoła w celu kierowania spra-wami wspólnoty i nimi samymi, to nie należy go postrzegać jako delegata lub re-prezentanta hierarchów. Władza arcybiskupa większego jest również na tyle oso-bista, że nie może zostać przekazana jakiemukolwiek zastępcy lub delegatowi, w takim zakresie, który odnosi się do pełni władzy nad całym terytorium arcybi-skupstwa większego. Bazując na tej normie, wprowadzono regułę, że arcybiskup większy nie powinien mieć koadiutora, a jedynie pomocnika w czasie, kiedy nie może podołać urzędowi288.

Arcybiskup większy może swoją władzę ważnie sprawować jedynie w gra-nicach terytorium własnego Kościoła sui iuris. Każdy Kościół sui iuris rozpatry-wany jest w dwóch aspektach. Po pierwsze, pod względem terytorium, na którym znajduje się siedziba arcybiskupa większego, a więc jakaś jednostka administracyj-na, gdzie dany Kościół powstał i istnieje jako obrządek. Po drugie, terytorium poza granicami obszaru wspomnianego powyżej, czyli jednostki administracyjne Ko-ściołaznajdującesiępozanim,wspólnotawdiasporze.Na terytorium własnym Ko-ścioła arcybiskupiego większego władza jego zwierzchnika jest pełna, poza nim w istotny sposób ograniczona do kwestii obrządku i liturgii. Arcybiskup większy jest zwierzchnikiem istniejących w diasporze metropolii, diecezji i egzarchatów, ale władza jurysdykcyjna należy w nich do papieża289.

W granicach własnego terytorium Kościoła arcybiskupiego większego jego zwierzchnikwrazzSynodem Biskupów, zgodnie z kan. 147 KKKW, sprawuje wła-dzę nie tylko nad własnymi wiernymi, ale też wobec tych, którzy nie posiadają hie-rarchymiejscazramieniawłasnejwspólnotykatolickiej,a więc nad wiernymi pozo-stającymi bez opieki ze strony własnej władzy kościelnej. W przypadku UKG arcy-biskup większy jest zwierzchnikiem nielicznych wspólnot ormiańskokatolickich.

Swoją władzę jurysdykcyjną arcybiskup większy sprawuje w sposób bezśredni jedynie wobec podległych sobie metropolitów, biskupów i egzarchów, po-średnizaśwstosunkudoduchowieństwaiwiernych.Pomimo,że arcybiskup więk-szy posiada władzę ponadbiskupią w całym arcybiskupstwie więkwięk-szym, to jest on także zwykłym ordynariuszem we własnej diecezji. Poza tym dysponuje on wła-dzą bezpośrednią w odniesieniu do klasztorów stauropigialnych lub tych miejsc bezpośredniomupodporządkowanych,terytoriów, na których nie powstała żadna jednostka administracji kościelnej i wobec metropolii, diecezji lub egzarchatu, któ-rychkatedrajestwakująca,ażdo momentu wyznaczenia dla nich administratora290. Władza ojca i głowy Kościoła arcybiskupiego większego jest z mocy KKKW ograniczona w kwestiach, należących wyłącznie do kompetencji Stolicy Apostol-skiej, a także w sprawach wymagających zasięgnięcia opinii lub zgody Synodu

288 O. Khortyk, op. cit., s. 191-195.

289 Ibidem, s. 196-199.

LWOWSKIE SACRUM, KIJOWSKIE PROFANUM

140

skupów lub Synodu Stałego. Wobec tego należy do niego wszystko, co odnosi się do administracji, dyscypliny i karności kościelnej, a w szczególności zorganizo-wania życia i działalności społecznej wspólnoty, czuzorganizo-wania nad całością życia ko-ścielnego, koordynowania poszczególnych kompetencji i działań oraz zapewnie-nia odpowiedniej kontroli w funkcjach spełzapewnie-nianych przez innych, ochrony upraw-nień indywidualnych i grupowych.

Przedmiotem tejże władzy jest w szczególności wszystko to, co odnosi się do administrowaniawdziedzinie sakramentów, wyboru, wychowania, formacji, usta-nawianiaduchowieństwa,troska,opiekaizasadniczekierownictwowszystkich sta-diówrealizacjiradewangelicznych,czuwanienadstudiamikościelnymi,troskao to, aby właśnie przepisy prawa powszechnego i partykularnego były zachowane, a także administracja dóbr stanowiących własność Kościoła, wydawanie i egze-kwowanie odpowiednich norm dla całego Kościoła sui iuris, również odnośnie do spraw i rzeczy służących w zakresie kultu i mających jakiś związek ze sprawami religijnymi oraz wszelkie relacje na zewnątrz z innymi społecznościami291.

Nie mniej ważnym wyznacznikiem godności arcybiskupa większego jest ro-la oficjalnego, urzędowego reprezentanta Kościoła sui iuris, któremu przewodzi. Z kan. 79 możemy wywnioskować, że arcybiskupa większego ustanowiono repre-zentantem całego Kościoła arcybiskupiego większego we wszystkich sprawach ocharakterzeprawnym.Upoważniagotodowystępowaniawtejrolitak wewnątrz terytorium Kościoła sui iuris, jak i poza jego granicami, w relacjach z władzami innych Kościołów sui iuris, z władzami publicznymi, a także z innymi osobami prawnymi i fizycznymi.

Zwierzchnika Kościoła arcybiskupiego większego w zarządzaniu jego spra-wami wspiera Synod Biskupów i Synod Stały. Wiele decyzji arcybiskupa większe-go zależy od ich opinii lub wyrażenia zwiększe-gody. Instytucjami pomocniczymi w spra-wach administracyjnych jest m.in. kuria arcybiskupia, inna aniżeli kuria diecezjal-na arcybiskupa większego, a także Konwent Kościoła Arcybiskupiego Większego, który jest ciałem doradczym. Konwent pomaga głowie i ojcu Kościoła oraz Syno-dowi Biskupów rozpoznać aktualną sytuację i potrzeby wiernych, a kuria arcybi-skupia bierze bezpośredni udział we władzy wykonawczej zwierzchnika.

Synod Biskupów jest organem kolegialnym skupiającym wszystkich hierar-chów Kościoła sui iuris, obdarzonym władzą ustawodawczą i sądowniczą oraz stanowi wyższą instancję dla wszystkich spraw arcybiskupstwa. O przynależno-ści do tego gremium decyduje przede wszystkim posiadanie sakry biskupiej. Bi-skup nominowany, ale jeszcze niekonsekrowany, nie posiada prawa członkostwa w Synodzie Biskupów aż do momentu chirotonii. Wyłączeni są natomiast ci, któ-rzy nie są zdatni do aktu ludzkiego, któktó-rzy publicznie wyrzekli się wiary katolic-kiej lub też publicznie zerwali więzi z Kościołem katolickim, degradowani do

Dwa grekokatolicyzmy – historia i współczesność 141

szego stopnia lub w ogóle deponowani, a także ukarani ekskomuniką. Innych hie-rarchów, m.in. egzarchę-prezbitera albo wyższego przełożonego instytutu zakon-nego, do udziału w posiedzeniu kolegium zaprosić może arcybiskup większy, albo teżSynodStały,oile tylko takie rozwiązanie przewiduje prawo partykularne. Moż-na ich zaprosić również w przypadku, kiedy rozpatrywane sprawy będą dotyczyć ich samych lub podległych im osób bądź terytoriów. W celu należnego rozstrzy-gnięcia pewnego rodzaju kwestii lub spraw można zaprosić także biegłych w dzie-dzinie odnoszącej się do poruszanej problematyki (ekspertów)292.

WkompetencjiarcybiskupawiększegojestzwołanieSynodu Biskupów, otwa-rcie obrad oraz przewodniczenie mu zarówno w całości, jak i poszczególnym jego sesjom. Jedynie za zgodą hierarchów może go przenosić, odraczać, zawieszać bądź rozwiązać. W ten sposób widoczna jest współzależność obu instytucji przewidzia-nych przez KKKW dla tego typu Kościołów sui iuris, a także wykluczenie możli-wości przeciwdziałania lub też działania odosobnionego. Innym wymogiem kano-niczności posiedzeń oraz podejmowania decyzji jest obecność na nich większości biskupów zobowiązanych do udziału.

KKKW nie stanowi o periodyczności posiedzeń Synodu Biskupów, a jedynie mówi, że powinien on być zwołany w sytuacjach, gdy należy rozwiązać kwestie leżące w jego kompetencji lub gdy prawo wymaga otrzymania jego zgody, a także jeżeli arcybiskup większy za zgodą Synodu Stałego uzna to za niezbędne, albo też kiedy1/3członkówSynodu Biskupów się tego domaga. Poza wymienionymi przy-padkami tak często, jak to określa prawo partykularne Kościoła, a nawet co roku.

Wszyscy wezwani na Synod Biskupów mają obowiązek osobistego w nim udziału, z wyjątkiem hierarchów emerytowanych, a więc takich, którzy złożyli re-zygnację z urzędu, a ta została przyjęta przez kompetentną do tego władzę. Za-bronione jest wysyłanie pełnomocników. Jeżeli wypełnieniu tego obowiązku prze-szkadza jakaś słuszna przyczyna, to wówczas należy przygotować pisemne uspra-wiedliwienie i przesłać je do Synodu Biskupów, który na początku obrad rozstrzy-ga o jego zasadności.

Do zwierzchnika Kościoła arcybiskupiego większego należy przygotowanie tematów obrad oraz kolejność ich omawiania. W tym celu przeprowadza on po-przedzające konsultacje ze wszystkimi członkami Synodu Biskupów, a na począt-ku obrad ich porządek powinien zostać zatwierdzony. Poza tym funkcjonuje moż-liwość włączania do programu posiedzenia innych problemów już w trakcie ich trwania, jednak na propozycję taką zgodę musi wyrazić 1/3 zebranych.

SynodBiskupówpowinien rozstrzygnąć także kwestię wymaganej liczby gło-sów oraz liczbą głosowań, aby dana decyzja nabrała mocy obowiązującej. Jeżeli te-go nie zrobi, to należy stosować ogólne ustalenia prawne, a więc wymóg absolut-nej większości głosów obecnych. W pewnych przypadkach, jak choćby wybory

LWOWSKIE SACRUM, KIJOWSKIE PROFANUM

142

cybiskupa większego, biskupów czy ustanawianie biskupów poza terytorium wła-snym, szczegóły określa prawo partykularne Kościoła sui iuris. Może ono ponad-to określać, jakim prawem będą dysponować emeryponad-towani hierarchowie oraz ci posiadający godność tytularną. Jeżeli prawo partykularne nie zawiera takich usta-leńalboteż sami biskupi nie zadecydują w tej kwestii, to wówczas wszyscy biskupi będą dysponowali głosem decydującym293.

Synod Biskupów jest przede wszystkim organem ustawodawczym w stosun-ku do całego Kościoła arcybisstosun-kupiego większego, z tym zastrzeżeniem, że akty dy-scyplinarne przez niego podjęte i promulgowane przez ojca i głowę Kościoła obo-wiązują jedynie na własnym terytorium, a poza jego granicami tylko wówczas, jeżeli zaaprobuje je Stolica Apostolska bądź ordynariusz poszczególnej diecezji. Uchwały o charakterze liturgicznym i obrządkowym obowiązują wszędzie bez pośredniczenia innych instancji prawnych. Synod posiada również kompetencje sądownicze, stanowiąc najwyższy trybunał w granicach terytorium Kościoła arcy-biskupiego większego, z zastrzeżeniem zachowania kompetencji Stolicy Apostol-skiej. Podlegają mu kwestie sporne dotyczące diecezji i hierarchów w dwóch in-stancjach.Wpierwszej,kiedydziałaspecjalnieustanowiony trybunał złożony z mo-deratora i dwóch biskupów, oraz w drugiej, kiedy wszyscy hierarchowie Synodu Biskupów stanowią trybunał apelacyjny. Do niego należy również dokonywanie wyboru biskupów i zwierzchnika Kościoła, a także kandydatów na urzędy bisku-piepozagranicamiwłasnymiKościoła. Udziela on również rady lub zgody w okślonych przez prawo przypadkach, przyjmuje m.in. od arcybiskupa większego re-zygnację z urzędu. On w końcu ustala czas i sposób promulgacji ustaw oraz pu-blikacji podjętych decyzji. Wykonanie tychże czynności spoczywa na arcybisku-pie większym. Akty prawne trafiają następnie do Stolicy Apostolskiej. Ponadto nie-które uchwały lub nawet wszystkie, to zaś zależy od uznania Synodu Biskupów, przesyłane powinny być przywódcom innych Kościołów sui iuris, przede wszyst-kim zaś patriarchom i arcybiskupom większym. Tylko w niektórych przypadkach KKKWobligujedo zachowania podjętych decyzji w ścisłej tajemnicy (wybór bisku-pów, ustalenie listy kandydatur do chirotonii), w pozostałych zaś Synod Biskupów musi sam zadecydować o potrzebie zachowania tajemnicy.

Obowiązkiem Synodu Biskupów jest także zadbanie o przygotowanie i pro-mulgację własnego statutu, który regulowałby kwestie dotyczące sekretariatu, ko-misji przygotowawczych, porządku obrad, a także innych środków niezbędnych dla jego sprawnego działania294.

Synod Stały stanowi część składową kurii arcybiskupiej i jest najczęściej współpracującym organem ojca i głowy Kościoła, z którym arcybiskup większy dzieli władzę wykonawczą. Nie posiada on ani kompetencji prawodawczych, ani

293 Ibidem, s. 319-320.

Dwa grekokatolicyzmy – historia i współczesność 143

sądowniczych.Wskładtegogremium wchodzą arcybiskup większy i czterej bisku-pi. Tych ostatnich w liczbie trzech wybiera Synod Biskupów spośród swego grona, przy czym co najmniej dwóch powinno być ordynariuszami diecezji, a trzeci może pełnić inne funkcje, czwartego natomiast mianuje sam arcybiskup większy. Człon-kowie Synodu Stałego wybierani są na okres pięciu lat, natomiast po tym okresie mogą zostać wybrani na kolejną kadencję. W ten sam sposób, co podany powyżej, należy dokonać wyboru czterech zastępców członków, którzy w przypadku prze-szkody mogliby zastąpić nieobecnego członka Synodu Stałego. Kolejność zastępo-wania ustalana jest przez Synod Biskupów295.

Zwoływanie i przewodniczenie obradom kolegium należy do arcybiskupa większego jako jego przewodniczącego. Częstotliwość zwoływania Synodu Sta-łego została określona przez twórców KKKW na przynajmniej dwa razy w roku. Terminwyznaczaarcybiskupwiększy.Ponieważliczbasprawi ich waga nieraz po-wodują, że ich rozpoznanie nie może być odkładane na dłuższy okres, wówczas, wzależności od potrzeby, arcybiskup większy może go zwoływać częściej, gdy tyl-ko zachodzi taka tyl-konieczność. Decyzje podejmowane są przez Synod Stały wspól-nie, w głosowaniach, które winny być zawsze tajne w przypadku spraw dotyczą-cych osób, a w pozostałych rodzajach spraw – ilekroć poprosi o to chociaż jeden z członków kolegium. Akta końcowe winni podpisać wszyscy uczestnicy posie-dzenia z arcybiskupem większym na czele, nawet wówczas, kiedy poszczególni hierarchowie nie zgadzają się z decyzją podjętą kolegialnie296.

W celu zapewnienia arcybiskupowi większemu możliwie dużego wsparcia w należytym zarządzaniu powierzoną wspólnotą kościelną, twórcy KKKW powo-łali do życia inną instytucję prawną, a mianowicie nieobecny w poprzedniej ko-dyfikacji Konwent Arcybiskupi. Jest on określany jako zgromadzenie doradcze całego Kościoła arcybiskupiego większego, które świadczy pomoc przywódcy